اخشید

برای سلسله‌ای سغدی، اخشیدهای سغد را ببینید.

برای سلسله‌ای ترکانی در مصر، آل اخشید را ببینید.

اِخشید (از سغدیِ: xšyδ, xšēδ) از لقب‌های شاهزادگان ایرانی سغد و درهٔ فرغانه در منطقهٔ فرارود در دوران پیش از اسلام و دورهٔ اولیهٔ اسلامی بود. برخی زبان‌شناسان آن را از ریشهٔ ایرانی باستان خشائتا (khshaeta) به معنی «تابان و درخشان» دانسته و برخی دیگر نیز آن را از ایرانی باستان خشایثیا (khshāyathiya) به معنی شاه دانسته‌اند. واژهٔ شاه نیز از خشایثیا ریشه گرفته است.

سکهٔ تورگار، اِخشیدِ سغد.

وجودِ اخشیدهای سغد با پایتختیِ سمرقند در طول و پس از فتح ماوراءالنهر توسط مسلمانان، مُسَلًَم است. این روند تا زمان عباسیان باقی ماند اگرچه در آن زمان، مقر اخشیدیان در اشتیخان بود. یکی از برجسته‌ترین و پرانرژی‌ترین پادشاهان سغدی، غورک بود که در سال ۷۱۰، سلف خود طرخون را سرنگون کرد و برای تقریباً ۳۰ سال، از طریق تغییر اتحادها، توانست خودمختاری متزلزلی بین خلافتِ در حال گسترشِ اموی و خاقان تورگش حفظ کند.

نویسندگان عرب گزارش می‌دهند که این عنوان توسط حاکمانِ فرغانه هم در همان دوره استفاده می‌شده‌است. ابن الاثیر گزارش می‌دهد که این اخشیدِ فرغانه بود که چینی‌ها را برای جنگ با اعراب به کمک فراخواند که نتیجه‌اش هم شد نبرد طراز.

اعتبارِ این عنوان در آسیای میانه تا سدهٔ دهم ماند تا جایی که محمد ابن طوقج، حاکمِ تُرکِ مسلمانِ مصر، از آنجایی که پدربزرگش فرغانه‌ای بود، از همین لقب استفاده کرد و بنابراین آل اخشید در میان سال‌های ۳۲۳-۳۵۸ قمری/۹۳۵-۹۶۹ میلادی به تفاریق بر مصر و شام فرمان راندند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Ikhshid». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۰ مه ۲۰۱۹.
• Bacharach, Jere L. (1993). "Muḥammad b. Ṭug̲h̲d̲j". In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume VII: Mif–Naz. Leiden: E. J. Brill. p. 411. ISBN 978-90-04-09419-2.
• Bosworth, C. E. (1971). "Ik̲h̲s̲h̲īd". In Lewis, B.; Ménage, V. L.; Pellat, Ch. & Schacht, J. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume III: H–Iram. Leiden: E. J. Brill. p. 1060. OCLC 495469525.