بنه

بَنِه یا پستهٔ کوهی (نام علمی: Pistacia atlantica)، درختی از سردهٔ پسته است. بنه درختی دوپایه و دارای برگ‌های تک‌شانه‌ای با ۱ تا ۷ برگچه است. برگچه‌ها بیضی و تخم‌مرغی شکل و شکل میوه آن کروی به قطر حدوداً ۵ میلی‌متر است که ابتدا صورتی سپس قرمز و در زمان رسیدن کامل، پوشش میوه سبز رنگ می‌شود.در زبان کردی به آن بنِشت یا جاجگ می گویند.در زبان لری نیز به ان کُلِنگ کُلخِنگ ، کِله و به نرم تر ان کُلِن میگویند در هرمزگان از این درخت با نام کسور یاد می شود . در مرکز و جنوب خراسان بزرگ به آن خنجک گفته می شود.

بنه
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	گیاهان
(طبقه‌بندی‌نشده):	گیاهان گلدار
(طبقه‌بندی‌نشده):	دولپه‌ای‌های نو
(طبقه‌بندی‌نشده):	رزیدها
راسته:	افراسانان
تیره:	پسته‌ایان
سرده:	پسته (سرده)
گونه:	P. atlantica
نام دوبخشی
Pistacia atlantica Desf.

درخت بنه در دو فصل تابستان و پاییز در نی‌ریز

گوناگونی‌ها

از این درخت سه گونه در ایران می‌روید:

• کسور یا بنهٔ کابلی (cabulica): این واریته در جهان در کشورهای ایران، افغانستان، جنوب استرالیا و پاکستان می‌روید.

این گونه در ایران در استان‌های فارس، استان لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، کرمان (شاه کوه، کوه جبال بارز، سیرجان) و سیستان و بلوچستان (۱۳ کیلومتری جنوب غرب نصرت‌آباد، کوه تفتان) و همچنین نواحی مختلف استان هرمزگان می‌روید.

درخت بنه در خراسان جنوبی در کوه های باقران بیرجند و همچنین در منطقه ای از شهرستان نهبندان بوفور یافت می شود مصارف خوراکی آن به چند شکل است تازه(کال یا نارس)فوق العاده خوشمزه و طعم لطیف و ترش‌مزه است و از آنترشی نیز درست می کنند و بنه رسیده را سائیده و به آن آب اضافه کرده و از صافی رد می کنند و به دو گونه سرد و گرم به عنوان غذا میل می شود که سرد آن به‌همراه خیار سبز و سیر و یخ و نان خشک تناول می شود و فوق‌العاده خوش خوراک است و غذای گرم پس آماده کردن مقداری حرارت می دهند ولی نباید به جوش بیاید و با نان میل می کنند. شیره درخت بنه نیز مصارف درمانی دارد تهیه روغن سقز و همچنین در طب سنتی محلی با دود کردن در درمان سینوزیت مؤثر بوده و برای از بین بردن عفونت لثه ها در قدیم کاربرد داشته است.

• بنه کردستانی، کُلخنک یا سقز (kurdica): این گونه در جهان در کشورهای ایران، سوریه، آناتولی، شمال عراق و ارمنستان می‌روید.

این واریته در ایران در استان‌های ایلام، کردستان، کرمانشاه، خوزستان، کرمان، فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان می‌روید.

• بنه، چاتلانقوش (mutica): این گونه در جهان در ایران، ترکیه، آناتولی و قفقاز می‌روید.

این گونه در ایران در استان‌های ایلام، گیلان، آذربایجان، لرستان، کرمانشاه، همدان، کردستان، مرکزی، کرمان، کرمان، فارس، تهران، خراسان و سیستان و بلوچستان می‌روید.

ویژگی‌ها

ونوشک

ارتفاعش تا ۷ یا ۹ متر نیز رسیده‌است در بعضی از مناطق کوهستانی مانند زاگرس به میوه آن «قسقوان» می‌گویند که برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی استفاده می‌کنند. درخت بنه منبع تولید شیره سقز است. سقز که در لُری آن را بریژه یا بریزَه، در گویش لکی به آن وَنِوشک یا کُلِنگ و در کردی به آن بنِشت یا جاجگ یا ونوشک گفته می‌شود؛ صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفادهٔ دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود. ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد. علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره‌کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم‌کننده‌ها و ضد عفونی‌کننده‌ها استفاده می‌شود. علاوه بر این در صنعت پلاستیک‌سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد. بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع یادشده بکار برده می‌شود. اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در بانه موجود نیست اما تعداد آنها بین ۱۰ تا ۲۰ هزار اصله تخمین زده شده‌است. به‌طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم سقز به‌دست می‌آید که در شرایط مناسب و سال‌های پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود. یک درخت بنه در یک روز تابستانی می توان تا ۱۰۰۰ گرم سقز تولید کند.

ثبت ملی

درخت بنه کهنسال چلونک زیرکوه در خراسان جنوبی در فهرست آثار طبیعی ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این درخت ۶۰۰ سال قدمت دارد. ارتفاع این درخت ۸ متر است و وسعت تاج آن ۷۳ مترمربع است. آذربایجان غربی شهرستان سردشت موجود است.

نام‌شناسی

• در لری [گویش ممسنی] درخت و میوهٔ آن به نام بَن و بنوشکه یا کلخونگ خوانده می‌شوند، بنوشکه گونهٔ ریزتر و نرم‌تر بن است.

در گویش بهبهانی به بادام ریز و سفت آن بَنَک (banak) می‌گویند.

• در هرمزگان و حوالیِ بندرعباس آن را کَسودَنگ (Kasoudang) و در حاجی‌آباد هرمزگان آن را بنه و گونه ریزتر و نرم‌تر آن را کثور می گویند در بوشهر کُلخُونگ (Kolkhong) می‌نامند.
• میوه آن را در کردی جنوبی وَناوشْک یا کُلنگ و در کردی سورانی قَزوان می‌نامند.
• در لکی به آن وَنِوشک یا کُلِنگ گفته می‌شود.
• در ترکیه آن را مِلَنجیک (Melengic) می‌نامند، که به صورت تجاری بسته‌بندی شده، به فروش می‌رسد.

در مناطقی از ایران مغز میوه بنه را آسیاب یا له کرده و از آن نوعی آش یا سوپ درست می‌کنند. در استان کرمان به این غذا قاتق بنه گفته می‌شود. این غذا یکی از غذاهای قدیمی و محبوب در سیستان و بلوچستان است که به آن خورشت بنه یا گُنه هتوک گفته می‌شود. بنه به خاطر روغنی بودن، چربی و البته انرژی بسیاری در خود دارد.

منابع

• مظفریان، ولی‌الله (۱۳۸۹). درختان و درختچه‌های ایران. تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۰۳-۲.
• محمدیان، کوخردی، محمد، «به یاد کوخرد»، جلد دوم. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.
• دکتر:العوده، الغفلی، راشد، (الأشجار المعمرة فی الامارات) العروبة للنشر: بیروت، چاب دوم، انتشار سال ۱۹۸۵ میلادی. (به عربی).