ریزش بهمن

بهمن، ریزش بهمن یا برف‌کوچ (Avalanche) جریان سریع توده‌ای از برف است که در سراشیبی تپه‌ها، کوه‌ها و دره‌ها به حرکت درمی‌آید. ریزش بهمن می‌تواند در هر کوهی که بارش برف دارد و در هر فصلی اتفاق بیفتد، هرچند بیشتر بهمن‌ها در زمستان و بهار رخ می‌دهند. در مناطق کوهستانی ریزش بهمن از جدی‌ترین خطرات طبیعی جانی و مالی محسوب شده و تلاش زیادی برای کنترل آن صورت می‌گیرد. به‌رغم آنکه بیشتر بهمن‌ها به‌شکل طبیعی فرو می‌ریزند، طبق آمارها حدود 90 درصد افرادی که هنگام فعالیت‌های مختلف در کوهستان قربانی بهمن شده‌اند، در بهمنی گرفتار آمده‌اند که خود، همراهان یا دیگرانی در نزدیکی آن‌ها در شروعش نقش داشته‌اند.

یک بهمن پودر برفی درهیمالیا نزدیک کوه‌ اورست.

بهمن‌ها در انواع مختلف خود به‌رغم وجود برخی شباهت‌ها، از جریان‌ گل‌ولای، رانش زمین، لغزش‌ سنگ‌ها و فروریختن یخچال‌ها متمایز هستند. طبقه‌بندی‌های مختلفی برای انواع بهمن بسته به زمینه‌ی مورد استفاده از آن وجود دارد. بهمن‌ها را می‌توان با اندازه، پتانسیل تخریب، مکانیسم شروع، ترکیب و پویایی‌شناسی (دینامیک) آن‌ها توصیف کرد.

شکل‌گیری بهمن

عبارت شکل‌گیری بهمن (یا تشکیل، Formation) ممکن است با عوامل شروع بهمن (یا تحریک، Trigger) تداخل معنایی پیدا کند. به‌همین دلیل لازم است تعریفی دقیق و متمایز از این دو صورت گیرد:

«شکل‌گیری بهمن» نیازمند ترکیبی از این عناصر طبیعی است: برف انباشته‌شده‌ی ناپایدار، شیب کافی و شرایط جوی تسهیل‌کننده (به‌نام «عناصر سه‌گانه‌ی بهمن» که در ادامه‌ی مقاله شرح داده می‌شود). بدیهی است که بدون وجود ترکیب مناسبی از این سه عامل، بهمنی رخ نخواهد داد.

درصورت وجود شرایط مساعد برای تشکیل بهمن (طبق تعریف بالا)، «شروع بهمن» می‌تواند به یکی از این دو شکل اتفاق بیفتد:

• خودبه‌خودی: صرفاً بر اثر عوامل طبیعی، شامل افزایش وزن برف (از جمله بارش تازه و/یا انباشتِ بیشتر با باد) و/یا سست‌تر شدن اتصال برف به لایه/بستر زیرین که اغلب با دگرگونی ساختاری در برف همراه است؛
• تحریک به‌وسیله‌ی عوامل بیرونی: شامل عوامل طبیعی (زلزله، ریزش سنگ و یخ،...) یا عوامل مصنوعی (حرکت اسکی‌بازان، کوهنوردان، حیوانات و انواع وسایل نقلیه یا انفجارهای کنترل‌شده).

بر اساس تعریف بالا، منظور از این واقعیت آماری که حدود 90 درصد قربانیانِ بهمن در کوه گرفتار بهمن خودساخته شده‌اند، این است که شرایط طبیعیِ تشکیل بهمن (ترکیب عناصر سه‌گانه) مهیا بوده، اما شروع بهمن (تحریک یا Trigger آن) نه خودبه‌خودی، بلکه با دخالت عامل انسانی بوده است (از جمله بر اثر نیروی وزن و ضربه‌ی ناشی از حرکت در برفِ ناپایدار). به‌بیان‌دیگر، در غیاب عامل انسانی (اسکی‌باز، کوهنورد،...)، بهمن در این شرایط یا با تشدید عوامل طبیعی دیر یا زود به‌شکل خودبه‌خودی فرومی‌ریزد، یا این که اساسا رخدادش تحت تأثیر دیگر عوامل طبیعی به‌تعویق می‌افتد (از جمله افزایش پایداریِ برف با گذر زمان). لذا هر جا که از وقوع بهمن مرگبار یا خطر بالقوه‌ی آن صحبت می‌شود، توجه به نقش مجزای عوامل طبیعی و انسانی در تشکیل و تحریک (شروع) آن بسیار مهم است.

(خلاصه‌ای مختصر و مفید درباره‌ی شناخت خطرات بهمن را در «کارت بهمن» پیوست شده در انتهای مقاله ببینید)

در کنار این عوامل شناخته‌شده، آنچه که در بسیاری از منابع معتبر به‌عنوان باور غلط درباره‌ی بهمن دانسته می‌شود، وقوع آن بر اثر صوت است. بر خلاف تصور رایج، بهمن‌ها با صوت متعارف (از جمله صدای انسان) شروع نمی‌شوند. فشار ناشی از امواج صوت به اندازه‌ای نیست که بتواند باعث تحریک/شروع بهمن شود؛ مگر صداهای بسیار بلند، مثلا ناشی از انفجار در فاصله‌ای نزدیک. اثر مخربی که باورهای غلطی از این دست می‌تواند داشته باشد این است که افراد به‌جای بهره‌گیری از منابع معتبر و علمی در شناخت شرایط اصلی و عوامل واقعی مؤثر در تشکیل و شروع بهمن، این پدیده‌ی پیچیده را ساده‌سازی کرده و عوامل وقوع بهمن‌های مرگبار را به مثلاً عدم سکوت افراد در زمان حادثه یا مواردی از این دست تقلیل دهند.

نکته‌ی مهم دیگر، توجه به تفاوت‌ها در عامل انسانیِ وقوع بهمن بین کشورها و مناطق مختلف است. اغلب افرادی که در کوه‌های مناطقی چون آلپ، نروژ و آمریکای شمالی درگیر بهمن می‌شوند، اسکی‌بازان هستند (به‌ویژه در شاخه‌ی کوهنوردی با اسکی یا اسکی‌تورینگ). این افراد معمولاً آموزش‌های لازم را در زمینه‌ی شناخت بهمن و نجات از آن گذرانده‌اند و تجهیزات لازم را نیز به‌همراه دارند. به‌علاوه، سرعت بالای حرکت می‌تواند شانس اسکی‌باز را برای فرار از بهمن (یا دست‌کم درگیری کمتر با آن) افزایش دهد. حال‌آنکه در مناطقی مانند ایران، تعداد اسکی‌بازانی که از دانش و تجهیزات ویژه‌ی بهمن برخوردارند در بین انبوه افرادی که در شرایط برفی به کوهستان می‌روند بسیار ناچیز است. حرکت نسبتاً کند کوهنوردان که اغلب با برف‌کوبی همراه است (ضربه و فشار مکرر و ایجاد گسیختگی عمیق در برف و تضعیف تکیه‌گاه آن؛ شیوه‌ای که در بسیاری از مناطق کنارگذاشته شده یا دست‌کم با استفاده از کفش برف جایگزین شده است)، می‌تواند درجه‌ی تأثیر عامل انسانی در شروع بهمن و گرفتارشدن در آن را به‌شدت بالا ببرد. در چنین شرایطی، شناسایی مسیرهای ایمنِ زمستانی و پرهیز از مناطق و مسیرهای مستعد بهمن، اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند.

شیب‌های مختلف از لحاظ احتمال شروع بهمن در آن‌ها. برگرفته از وبسایت هشدار بهمن کانادا: https://avalanche.ca/

شیب مستعد بهمن و مسیر حرکت آن

در اغلب موارد، نقطه‌ی شروع بهمن جایی در شیب‌های 30 تا 45 درجه است. مسیری که بهمن طی می‌کند به نوع برف، درجه‌ی شیب و حجم برف (و هوا و یخ) موجود در توده‌ی آن بستگی دارد. پایین‌تر از منطقه‌ی شروع بهمن، محدوده‌ای است که رد بهمن (Track) نامیده شده و معمولاً شیبی در حدود 30 تا 20 درجه دارد. آخرین مقطع از مسیر بهمن (در منابع انگلیسی موسوم به Runout) جایی است که معمولاً شیب به کمتر از 20 درجه می‌رسد و بهمن در آن کند شده و در نهایت متوقف می‌شود.

این درجه‌بندی شیب‌ها، مقاطع سه‌گانه‌ی مسیر بهمن و طول و عرض آن‌ها، مشخصه‌های ثابتی نیستند و از بهمنی به بهمن دیگر متفاوتند؛ چرا که هر بهمن بسته به‌میزان پایداری توده‌ی برفی که از آن ایجاد شده و نیز عواملی که در وقوعش مؤثر بوده‌اند (محیطی، طبیعی، انسانی،...) منحصربه‌فرد است.

مسیر بهمن، شامل منطقه‌ی شروع (start)، رد (track) و توقف (runout).منبع: /avalanche.ca/

شناخت هرچه بیشتر مسیر طی‌شده و به‌ویژه بُردِ نهایی بهمن چنان اهمیت بالایی دارد که چندین پایان‌نامه‌ی علمی تا سطح دکترا در کشورهای مختلف با این موضوع انجام شده است. زاویه‌ای که بالای نقطه (یا محدوده)ی شروع بهمن را به نقطه‌ی توقف آن وصل می‌کند -در منابع علمی معروف به زاویه‌ی آلفا (α)- از جمله متغیرهای مهم این مطالعات است که مشخص می‌کند مناطق پایین‌دست کوه تا کجا ایمن و بیرون از محدوده‌ی متأثر از بهمن هستند. این زاویه برای بهمن‌های متعارف و معمول چیزی حدود 22 درجه و برای بهمن‌های بسیار بزرگ (معمولاً با دوره‌ی بازگشت صدساله) حدود 19 درجه درنظرگرفته شده است. بر این اساس می‌توان با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی، دامنه‌ی خطر درگیرشدن با بهمن در پایین‌دستِ شیب‌های مستعد بهمن را برآورد کرد، که این خود در شناسایی نقاط امن برای ایجاد زیرساخت‌ها در مناطق کوهستانی و همین‌طور اجرای ایمن برنامه‌های کوه و اسکی اهمیت حیاتی دارد. بسیاری از مسیرهای کوهپیمایی نه لزوما روی شیب‌های مستعد بهمن، که با فواصل مختلفی از زیر آن‌ها عبور می‌کنند. درصورت وقوع بهمن در شیب‌های بالادست، این مسیرها (و پاکوب‌ها)ی به‌ظاهر ایمن، بسته به نوع و بزرگی بهمن، می‌توانند در مسیر حرکت آن قرار گیرند.

شناسایی خطر بهمن

(خلاصه‌ای مختصر و مفید درباره‌ی شناخت خطرات بهمن را در «کارت بهمن» پیوست شده در انتهای مقاله ببینید)

هنگام پاگذاشتن به کوهستان در شرایط برفی، شناسایی و ارزیابی خطر بهمن اهمیتی حیاتی دارد. این کار به‌ویژه در مناطقی مانند ایران که فاقد سامانه‌ی هشدار بهمن هستند دوچندان مهم است. مجموعه عواملی که باعث ناپایداری برف در شیب‌های مستعد بهمن می‌شوند (به‌عنوان علائمی که زنگ خطر را به‌صدا درمی‌آورند) و نوع بهمنی که از هرکدام انتظار می‌رود در منابع انگلیسی تحت عنوان Avalanche Problems توضیح داده‌ شده‌اند. مرکز هشدار بهمن اروپا این علائم را به پنج گروه اصلی دسته‌بندی کرده که هرکدام شامل توصیفی از این موارد است:

• نوع/شکل ناپایداری در برف به‌همراه نوع بهمن مورد انتظار و محرک‌های معمول آن؛
• نحوه‌ی توزیع برف ناپایدار روی شیب‌ها و موقعیت لایه‌ی ضعیف در برف انباشته‌شده‌؛
• مکانیسم شروع/تحریک بهمن و دامنه‌/بزرگی آن؛
• شرح مدت زمان تداوم خطر (یا دوره‌های زمانی معمول آن)؛
• و در نهایت، توصیه‌ها برای افرادی که در این شرایط به کوهستان می‌روند.

این خطرات (یا علائم پنج‌گانه‌ی بهمن، Avalanche Problems) در جدول زیر خلاصه‌ شده‌اند. اصطلاحات جدیدی که در این بخش (و نیز دو بخش بعدی) آمده، در ادامه‌ی این مقاله شرح داده شده‌اند. علامت گرافیکی مختص هر یک از موارد پنج‌گانه در این جدول گنجانده شده بود که ظاهراً به‌دلیل قوانین کپی‌رایت ویکی‌پدیا حذف شده‌اند. این علائم را می‌توانید اینجا: https://www.avalanches.org/standards/avalanche-problems/ یا در «کارت بهمن» پیوست‌شده در انتهای مقاله ببینید.

1- برف تازه هم برف تازه به‌خودی‌خود و هم افزایش باری که روی برف انباشته‌شده‌ی پیشین وارد می‌آید می‌تواند باعث وقوع بهمن شود. خطر ریزش بهمن‌های تخته‌ای و بهمن‌های برف سست، هم به‌شکل خودبه‌خودی و هم با تحریکِ عامل بیرونی وجود دارد (حرکت اسکی‌باز، کوهنورد،... حتی با فاصله و از راه دور = remote triggering). بهمن گاهی اوقات می‌تواند (بسیار) بزرگ باشد. خطر معمولاً توزیعی گسترده دارد و شیب‌ها در تمام جهات را دربرمی‌گیرد. تشخیص برف تازه نسبتاً آسان است، چرا که بارش معمولاً کل منطقه را پوشش می‌دهد، اما شناسایی خطر ناشی از آن می‌تواند بسیار دشوار باشد. مقدار برف تازه و آثار بهمن‌های احتمالی اخیر را درنظر بگیرید. هنگام بارش برف و همین‌طور تا چند روز پس از آن، تا زمانی که لایه‌ی جدید برف پایدار شود، از مسیرهای پرشیب و مناطقی که سابقه‌ی ریزش بهمن دارند پرهیز کنید.

2- برف انباشته‌شده بر اثر باد (Wind drifted snow) برف جابه‌جاشده توسط باد، روی لایه‌های نزدیک به سطح نشست کرده (از برف جدید یا برف قدیمی) و به‌شکل تخته‌ها (صفحاتی) نسبتاً منسجم درمی‌آید. خطر بهمن‌های تخته‌ای خشک، حتی با اندازه‌ی بزرگ وجود دارد؛ هم با ریزش خودبه‌خودی و هم با تحریک عامل بیرونی. نواحی خطرناک معمولاً توزیعی پراکنده دارند: لبه‌ها و سمتِ بادپناهِ یال‌ها (سمتی که رو به وزش باد نیست)، داخل دهلیزها، روی خط‌الرأس، پشت گودی‌ها، شکاف‌ها، صخره‌ها و جاهایی که شیب ناگهان تغییر می‌کند (درکل، هر مانعی دربرابر باد که باعث تغییر در سرعت باد و درنتیجه انباشت برف در سمتِ کم‌سرعت‌ می‌شود). هم خودِ تخته‌های برفِ شکل‌گرفته از باد و هم بار اضافی که روی لایه‌های پیشین وارد می‌آید مستعد تحریک شدن و ایجاد بهمن است. انباشت برف با باد می‌تواند بسیار سریع شکل گرفته و اغلب در طول بارش برف ادامه می‌یابد و چند روز طول می‌کشد تا اندکی تثبیت شود. تشخیص این خطر اگر زیر برف جدید مدفون نشده باشد، با آموزش و دید خوب میسر است. این علائم را در نظر بگیرید: وزش و جهت باد، برف شکل‌گرفته (قوام یافته) در یک جهت، نشست نامنظم برف، آثار احتمالی بهمن‌های اخیر و گاهی اوقات شکاف‌ها و شکستگی‌ها در برف. از شیب‌ها و مسیرهای مستعد بهمن که در آن‌ها باد اخیراً باعث تجمع برف شده پرهیز کنید. سمت بادپناهِ یال‌ها و داخل دهلیزها را به‌طور مستمر ارزیابی کنید. مراقب نقاب برفی باشید.

3- لایه‌ی ضعیف ماندگار (قدیمی) در میان برف انباشته‌شده‌ (Persistent weak layer) یک یا چند لایه‌ی ضعیف (اغلب از برف قدیمی و زیر لایه‌های بالایی) که در لابه‌لای توده‌ی برف ماندگار شده، خطر بهمن‌های تخته‌ای خشک تا اندازه‌های بسیار بزرگ را ایجاد می‌کند (پرتلفات‌ترین نوع بهمن). لایه‌ی ضعیف می‌تواند ضخامتی متنوع، توزیعی گسترده روی شیب‌ها در تمام جهات و ماندگاری تا چندین هفته یا حتی چند ماه داشته باشد. وارد آمدن بارِ اضافی موقعی که از پیوستگی لایه‌ی ضعیف فراتر رود (معمولاً حرکت اسکی‌باز یا کوهنورد، حتی با فاصله و از راه دور)، باعث حرکت/لغزش لایه/لایه‌های بالایی شده و منجر به بهمن تخته‌ای می‌شود. شناسایی این بهمن پیچیده است. سابقه‌ی بارش‌ها در منطقه را در نظر بگیرید (مثلاً برف خفیفی که با فاصله‌ای زمانی با برفی سنگین پوشیده شده). شنیدن صدایی شبیه «بوووم» زیر پایتان می‌تواند یک زنگ خطر باشد (نشانه‌ای از شکسته‌شدن لایه‌(ها)ی رویی و تخلیه‌ی هوای بین لایه‌ها). تست پروفایل برف شاید بتواند لایه‌ی ضعیف را آشکار کند، اما نباید به یک تست اکتفا کرد. اگر متوجه وجود لایه‌ای ضعیف شدید، از شیب‌ها و مسیرهای مستعد بهمن پرهیز کنید.

4- دمای بالا - برف خیس برف انباشته‌شده‌ تحت تأثیر باران یا ذوب شدن، خیس و درنتیجه ضعیف می‌شود. خطر بهمن‌ تخته‌ای و بهمن‌ برف سست، اغلب با ریزش خودبه‌خودی وجود دارد. باران بر شیب‌ها در تمام جهات اثر می‌گذارد، درحالی‌که تأثیر نور خورشید به ارتفاع و جهت شیب بستگی دارد (دامنه‌های جنوبی بیشتر). احتمال ریزش خودبه‌خودی بهمن در ساعاتی از روز که آفتابِ شدیدتر و دمای بالاتری دارد بیشتر است (معمولاً در بعدازظهرها نسبت به صبح) ؛ هرچند درصورت بارش شبانه‌ی باران، خطر در صبح نیز قابل‌توجه است. خطر معمولاً چندین ساعت به‌طول می‌انجامد؛ اما بسته به شرایط آب‌وهوایی می‌تواند برای روزها ادامه یابد. اگر باران می‌بارد یا دمای برف به‌سرعت افزایش پیدا کرده (خیس و شل شدن برف عمیق)، مراقب شیب‌های مستعد بهمن باشید.

5- برفی که روی سطح لغزنده رها می‌شود (Gliding snow) کل ضخامت برف روی سطحی صاف و لغزنده (مثلا سنگ یکپارچه یا چمن) رهاشده و سُرمی‌خورد. خطر بهمن‌ تخته‌ای، اغلب خودبه‌خودی، هم با برف خشک و سرد (اغلب روی شیب‌های خیلی تند که امکان انباشت زیاد برف وجود ندارد) و هم با برف مرطوب در دمای صفر درجه‌ی سانتی‌گراد وجود دارد. بهمن معمولاً با اندازه‌ی کوچک تا متوسط و روی شیب‌ها در تمام جهات محتمل است؛ هرچند در ارتفاعات کم و متوسط اغلب در دامنه‌های چمنزار و معمولا روی شیب‌های جنوبی رخ می‌دهد. خطر در هر زمانی از روز وجود دارد و ممکن است برای چند روز تا چند هفته ادامه یابد. این بهمن به‌شکل طبیعی (خودبه‌خودی) ریزش می‌کند و پیش‌بینی وقوع آن دشوار است. گاهی اوقات ترک‌ها در سطح توده‌ی برف پیش از جدایش و رهاشدن بهمن دیده می‌شوند.

اجرای ایمن‌تر برنامه‌های کوه در شرایط برفی

(خلاصه‌ای مختصر و مفید را در «کارت بهمن» پیوست شده در انتهای مقاله ببینید)

برای ایمنی هرچه بیشتر خود و همراهانتان در برنامه‌های کوه (و اسکی) در شرایط برفی، شناسایی، ارزیابی و مدیریت ریسکِ مواجهه با بهمن باید در تمام مراحل برنامه به‌طور پیوسته انجام گیرد. در این بخش تلاش شده است نمونه‌ای گام‌به‌گام از این فرایند ارائه گردد. توضیح ضروری اینکه پیش‌فرض نگارش این بخش، مجهزبودن تمام افرادِ تیم به دانش و وسایل ضروری نجات از بهمن در صورت وجود هرگونه احتمال مواجهه با آن است.

گام اول، طراحی و برنامه‌ریزی

برنامه‌ریزی بخشی اساسی از ارزیابی ریسک و سنگ‌بنای یک برنامه‌ی ایمن است. بین عوامل متعددی که در طراحی برنامه و انتخاب منطقه و مسیر آن باید درنظر گرفت، درجه‌ی خطر اعلام شده توسط سامانه‌ی هشدار بهمن (در کشورها و مناطق مجهز به آن) مهم‌ترین عاملی است که تعیین می‌کند کدام مناطق از چه میزان ایمنی برای اجرای برنامه برخوردارند. عوامل مهم دیگر شامل وضعیت آب‌وهوا، مسیر برنامه، نفرات تیم، چالش‌های اصلی، زمان‌بندی و تجهیزات هستند که به‌شکل مجزا و نیز در ترکیب با هم بر طراحی برنامه اثر می‌گذارند. در اینجا سه عامل مهم توضیح داده می‌شود.

بهمن در قسمت برآمده‌ (محدب) شیب_Convex Slope Avalanche. منبع: avalanche.ca/glossary

1. نقشه‌ی منطقه:

این موارد را روی نقشه‌ی منطقه بررسی کرده و در انتخاب مسیر لحاظ کنید:

• شیب‌های مستعد بهمن (30 تا 45-50 درجه)؛
• محدوده‌ای که بهمن احتمالی طی خواهد کرد؛
• شکل و عوارض زمین و عوامل طبیعی که می‌توانند تبعات بهمن را جدی‌تر کنند (مثل صخره‌ها، پرتگاه و درخت در مسیر بهمن احتمالی).

نتیجه‌ی این بررسی باید تعیین مسیر صعود و فرودی باشد که در آن‌ها از موارد زیر تا حد امکان پرهیز شده است (همین‌طور مسیر جایگزین، درصورت لزوم):

• نقاط و مسیرهایی که سابقه‌ی ریزش بهمن دارند (یا قرار داشتن در مسیر آن)؛
• برش‌دادن برف در شیب‌های مستعد بهمن (حذف یا تضعیف تکیه‌گاه فیزیکی برف انباشته‌شده)؛
• عبور از قسمت‌های محدب (برآمدگی‌ها) روی شیب‌ها (جایی که برف تحت کشش است و زاویه‌ی شیب به‌شکل مقطعی زیاد می‌شود)؛
• عبور از مناطقی که فرد را در معرض عوارض خطرناک زمین قرار می‌دهد (از جنبه‌ی افزایش تبعات بهمن احتمالی).

نمونه‌ای بسیار معمول (typical) از یک دهلیز در کوه و شیب‌های تند آن که مستعد بهمن هستند. ارتفاع بین 3000 تا 2500 متری رشته‌کوه بیناود، منطقه‌ی شیرباد در نزدیکی مشهد، فروردین 1403. جهت شیب‌ها شمالی-شمال‌غربی است و عمده‌ی برفی که باعث شروع بهمن در بالای دهلیز شده با وزش باد انباشته می‌شود. شیب پایین‌دست تا داخل دره در مسیر ریزش بهمن قرار دارد، حال‌آنکه لبه‌ی یال‌ها خارج از محدوده‌ی شروع و حرکت بهمن است.

به‌طور کلی: حرکت روی لبه‌ی یال‌ها از تراورس‌کردن (عبور عرضی از) شیب‌ها ایمن‌تر است.

ابزارهای موجود:

• وبسایت‌ها و اپلیکیشن‌هایی که درجه‌ی شیب را نشان می‌دهند. مثال: نقشه‌ی بهمن موجود در اپلیکیشن FATMAP؛
• نقشه‌ی توپوگرافی کاغذی به‌همراه مقیاس سنجش شیب (همراه خود ببرید. نمونه‌ای از مقیاس شیب را در «کارت بهمن» پیوست در انتهای مقاله ببینید).

2. آب‌وهوا

پیش‌بینی هوا شامل مقدار و نوع بارش، دما و وزش باد را برای روز برنامه و چند روز پیش از آن درنظر بگیرید (همین‌طور میزان دید افقی در روز برنامه). وبسایت‌هایی نظیر yr.no و mountain-forecast.com معمولاً مراجع خوبی هستند. همواره درجه‌ای از خطا را برای پیش‌بینی هوا (به‌ویژه تغییرات ساعتی آن) درنظر داشته باشید.

3. گروه

دانش، مهارت و تجهیزات افراد برای مواجهه با بهمن احتمالی عامل تعیین کننده‌ای در انتخاب نوع برنامه و پیچیدگی مسیر است. اگر احتمال عبور از نقاط مستعد بهمن وجود دارد، تعداد نفرات گروه را محدود کنید و از مهارت همه‌ی افراد در استفاده از تجهیزات ویژه‌ی جستجو و نجات بهمن مطمئن شوید.

گام دوم: ارزیابی منطقه و گروه در روز برنامه

هرآنچه از پیش انتظار داشته‌اید را در روز برنامه و هنگام ورود به منطقه بررسی کنید. آیا موردی هست که نسبت به زمان برنامه‌ریزی متفاوت باشد؟ شامل: وضعیت آب‌وهوا، بارش‌های احتمالی، شیب مستعد بهمن، عوامل طبیعی خطرزا، شرایط گروه و تجهیزات همراه. خطرات (یا علائم) پنج‌گانه‌ی بهمن را ارزیابی کنید. شرایط و منطقه، به‌ویژه تغییرات لحظه‌ای را دائما زیرنظر داشته‌ باشید. غافل‌گیری در ادامه‌ی برنامه را به حداقل برسانید و اگر لازم است همین حالا تغییرات ضروری را اعمال کنید. پیش از حرکت، دستگاه زنده‌یاب همدیگر را چک کنید (ترنسیور بهمن).

گام سوم: ارزیابی هر بخش از مسیر؛ انتخاب‌های حیاتی

باتمرکز و هشیار باشید. شرایط برف، مسیر، نفرات گروه، آب‌وهوا و زمان‌بندی را به‌طور مستمر ارزیابی کنید. هر مورد غیرمنتظره‌ای نیازمند ارزیابی و تصمیم‌گیری صحیح در لحظه‌ است که برای انجامش، بسته به موقعیت، باید موارد مختلفی لحاظ شوند:

• آیا زنگ خطرهای بهمن وجود دارند؟ (علائم پنج‌گانه‌)
• آیا مسیر مستعد بهمن است (شیب بالای 30 درجه) یا در محدوده‌ی ریزش بهمن قرار دارد؟
• آیا شما و سایر افراد گروه می‌توانید بهمن احتمالی در این مسیر را مدیریت کنید؟

چنانچه هرگونه احتمالی برای مواجهه با بهمن وجود دارد، انجام این موارد حیاتی است:

• با همدیگر به‌طور موثر در ارتباط باشید؛
• از نقاط/مسیرهای مستعد بهمن یک‌به‌یک عبور کنید؛
• همدیگر را در طول مسیر مدام تحت نظر بگیرید؛
• درصورت نیاز به توقف، فقط در مکان‌های امن از حرکت بایستید.

توجه: آیا نسبت به مسیر مطمئن نیستید یا حس خوبی ندارید؟ حتما با اعضای گروه در میان بگذارید تا درصورت لزوم مسیر جدیدی پیدا کنید یا اینکه اساساً برگردید.

اگر به‌هر دلیلی (از جمله گم‌کردن مسیر در مه یا تاریکی) از مسیر ایمن بیرون افتاده‌ و به شیبی برخوردید که در آن بر اساس علائم/خطرات پنج‌گانه‌ و سایر ارزیابی‌هایی که انجام داده‌اید، احتمال وقوع بهمن (یا قرارگرفتن در مسیرش) وجود دارد، عبور از این شیب باید آخرین گزینه‌ی ممکن باشد. در چنین موقعیتی لازم است خطر را تا جای ممکن کاهش دهید که در رأس آن عبور سریع و تک‌به‌تک افراد از محدوده‌ی مستعد بهمن در کوتاه‌ترین مسیر ممکن است. به‌عنوان مثال اگر هنگام کوهنوردی به‌ناچار باید از دهلیزی که برف ناپایدار در آن انباشته‌شده عبور کنید، افراد باید یک‌به‌یک عرض دهلیز را باسرعت پیموده (اصطلاحا تراورس کرده) و خود را به‌ جای ایمن (معمولاً لبه‌ی یال) برسانند.

تجهیزات امداد و نجات بهمن

سِت جستجو و نجات بهمن. از راست به چپ: بیل، میل سونداژ (هر دو در حالت جمع شده)، ترنسیور (که به‌همین شکل، خارج از کیف حمل آن باید استفاده شود).

از اوایل قرن بیستم -ابتدا در آلمان و آمریکا- استفاده از طناب بهمن (یا نخ بهمن، avalanche cord) برای نجات فرد گرفتارشده در بهمن رایج شد. ایده ساده بود: طنابی قرمزرنگ به‌طول تقریبی 15 متر به کمر شخص وصل می‌شود. اگر فرد درحال اسکی یا کوهنوردی زیر بهمن برود، بخشی از طناب روی برف مانده و دیگران را به‌سمت او هدایت می‌کند تا نجاتش دهند. هم‌اکنون نیز انواعی از این طناب‌ها با علامت‌هایی در هر یک تا سه متر (برای نشان‌دادن جهت و فاصله تا قربانی) موجود است. برای سنجش اثربخشی این طناب‌ها، آزمایش‌های میدانی متعددی -به‌ویژه در دهه 1970 در سوئیس و آمریکا- با استفاده از آدمک‌ها و بهمن‌های مصنوعی (ازجمله تحریک بهمن با انفجار) انجام گرفته و درکنار آن بهمن‌های مرگبار در سوئیس طی سه دهه (1944 تا 1974) بررسی شده‌اند. برآیند نتایج حاصل از این مطالعات که در منابع معتبر منتشر شده نشان می‌دهد که طناب/نخ بهمن کارایی لازم را برای نجات فرد گرفتار در بهمن ندارد. در بیشتر موارد (60%) کل طناب زیر برف مدفون و در مواردی هم اساساً اتصالش با آدمک (یا قربانی بهمن) قطع شده بود. به پشتوانه‌ی این نتایج بود که ملکیور شیلد (Melchior Schild) از مؤسسه فدرال سوئیس برای تحقیقات برف و بهمن (SLF) در همایش کارشناسان نجات بهمن در سال 1975 نتیجه‌گیری کرد که: «بر اساس این نتایج، طناب بهمن را دیگر نمی‌توان قابل اعتماد درنظر گرفت».

با پیشرفت‌های صورت‌گرفته در این زمینه و به اتکای نتایج عملی اثبات‌شده، هم‌اکنون مجموعه‌ای (سِتی) سه‌بخشی شامل دستگاه فرستنده-گیرنده‌ (موسوم به ترنسیوِر، avalanche transceiver یا beacon)، میل سونداژ و بیلچه به‌عنوان سِت استاندارد جستجو و نجات بهمن پذیرفته و توصیه شده است. تمام نفرات تیم باید به این سِت مجهز بوده و آموزش و تمرین لازم را برای استفاده‌ی درست از آن‌ها گذرانده باشند. قیمت ست کامل از حدود 250 یورو شروع شده و وزن کل آن اغلب بین 1 تا 1.5 کیلوگرم است. در کنار این سِتِ حداقلی و استاندارد، تجهیزات دیگری نیز استفاده می‌شوند که به چند مورد از آن‌ها در انتهای این بخش اشاره می‌شود.

ترنسیوِر (دستگاه فرستنده-گیرنده‌)

ترنسیور بهمن (که ممکن است با نام‌های تجاری مختلفی هم شناخته‌ شود) دستگاه کوچکی است که سیگنالی رادیویی با فرکانس 457 کیلوهرتز منتشر (و دریافت) می‌کند. تمام نفرات تیم باید به ترنسیور مجهز باشند که درحالت معمول روی حالت انتشارِ سیگنال قرار دارد. چنانچه بهمنی رخ دهد، افراد بیرون‌مانده از بهمن، ترنسیور خود را به وضعیت دریافت تغییر حالت داده و جستجو برای دریافت سیگنال از آن‌هایی که زیر برف مانده‌اند را آغاز می‌کنند. سیگنال دفن شده در بهمن با بسیاری از دستگاه‌های فعلی معمولاً تا فاصله‌ی 80 متری قابل دریافت است. با اینکه طراحی ترنسیورها در طول زمان پیشرفت کرده و هم‌اکنون مجهز به نمایشگر دیجیتال با نشان‌دادن جهت و فاصله هستند، استفاده‌ی موثر از آن‌ها نیازمند آموزش و تمرین مداوم و منظم است. ترنسیور بهمن را نباید با تجهیزات دیگر، از قبیل برنامه‌ها (اپلیکیشن‌های) کاربردی موبایل که خود را برنامه‌های جستجو در بهمن با استفاده از فناوری‌های ارتباطی دوطرفه معرفی می‌کنند، اشتباه گرفت.

میله‌ (میل) سونداژ بهمن (avalanche probe)

میله‌ی تاشدنی سبکی، اغلب از جنس آلومینیوم یا الیاف کربن و به‌طول 2.4 متر درحالت کاملاً بازشده، که با فروکردن آن در برف می‌توان محل دقیق قربانی را در عمق برف تعیین کرد. درصورت دفن‌شدن بیش از یک نفر در بهمن، از میل سونداژ برای تصمیم‌گیری درمورد ترتیب نجات افراد هم استفاده می‌شود؛ با اولویت دادن به آن‌هایی که در عمق‌ کمتری از برف هستند، چراکه شانس بالاتری برای زنده‌ماندن دارند. میل سونداژ هنگامی بیشترین تأثیر را دارد که در ترکیب با ترنسیور استفاده شود؛ در غیر اینصورت جستجو تنها با میل سونداژ می‌تواند فرآیندی بسیار زمان‌بر باشد و دقایق حیاتی اولیه برای نجات قربانی از دست برود.

بیلچه (بیل) بهمن

بیل بهمن برای حفر برف و رسیدن به قربانی ضروری است، چرا که برف معمولاً طوری متراکم است که نمی‌توان با دست (یا اسکی یا وسایل دیگر) آن را حفر کرد. حتی زمانی هم که بهمن از برف پودر خشک ایجاد شده، توده‌ی بهمن سخت و متراکم است. بیلچه‌های بهمن معمولاً از جنس آلومینیوم ساخته و طوری طراحی شده‌اند که حمل و کاربرد آن‌ها راحت و مؤثر باشد (کفچه‌ی بزرگ و دسته‌ی محکم). از همین‌رو بیل‌ پلاستیکی به‌رغم سبکی، به‌دلیل احتمال شکسته‌شدن توصیه نمی‌شود. از آنجایی که انرژی و وقت زیادی برای حفر برف تا رسیدن به قربانی نیاز است، روش و تکنیک درست بیل‌زدن عنصری ضروری برای نجات به‌حساب می‌آید. کاربرد مهم دیگر بیل بهمن، استفاده از آن در حفر گودال‌ برفی برای ارزیابی برف انباشته‌شده است (تست پروفایل برف برای یافتن لایه‌های ضعیف پنهان، توضیح در ادامه‌ی مقاله).

کوله‌پشتی مجهز به کیسه‌ی هوا

دیگر تجهیزات مورد استفاده

تجهیزات دیگری نیز برای افزایش شانس زنده‌ماندن در بهمن وجود دارند که اغلب مورد استفاده‌ی اسکی‌بازان هستند. از جمله‌ی آن‌ها می‌توان موارد زیر را برشمرد:

• کوله‌پشتی مجهز به کیسه‌ی هوا (air bag): کیسه‌ی هوا فرد را به جسم بزرگتری تبدیل می‌کند که باعث می‌شود در بهمنِ درحال حرکت به‌سمت سطح برف کشیده شود. کیسه‌هوای بهمن درواقع طبق اثری موسوم به همرفت دانه‌ای کار می‌کند. اگر بهمن را مانند آجیل مخلوط یا غلات صبحانه درنظر بگیریم، مواد دانه‌ای رفتاری سیال دارند که در آن ذرات کوچک‌تر در انتها (پایین) جریان ته‌نشین می‌شوند و ذرات بزرگ‌تر به‌سمت بالا می‌روند. درصورتی که کیسه‌هوای بهمن درست و به‌موقع باز شود، احتمال دفن کامل فرد زیر برف به‌میزان قابل‌توجهی کاهش می‌یابد.

• بازتابنده‌ی سیگنال رِکو (Recco): سیستمی از فرستادن و بازتاب سیگنال و متشکل از دو بخش است: یک دستگاه فرستنده-آشکارساز در دست گروه امداد و قطعه‌ی بازتابنده‌ (انعکاس‌دهنده‌ی) غیرفعال (passive) و کوچکی که همراه فرد گرفتارشده در بهمن است (با نام ترانسپوندر، که معمولاً در لایه‌ی بیرونی لباس، مانند چکمه، کلاه ایمنی یا کاپشن کارگذاشته می‌شود). دستگاه آشکارساز، سیگنالِ انعکاس‌یافته از قطعه‌ی بازتابنده را دریافت و امدادگر را به‌سمت آن هدایت می‌کند. فرکانس مورد استفاده در این سیستم با ترنسیور بهمن یکسان است (457 کیلوهرتز) و ازهمین‌رو آشکارساز رِکو می‌تواند همزمان سیگنال بازتابیده‌ی Recco و سیگنال ترنسیور بهمن را جستجو/پیدا کند. بااین‌حال، کارایی و تأثیر این روش به‌هیچ‌وجه در سطح روش استاندارد (تجهیز همه‌ی افراد تیم به ترنسیور) نیست و لذا نمی‌تواند جایگزینی برای آن به‌حساب‌ آید.
• سایر دستگاه‌هایی که به سیستم جهت‌یاب ماهواره‌ای (GPS) یا به فرستنده-گیرنده‌های نصب‌شده در محل (معمولاً پیست‌ها و مناطق پرطرفدار اسکی) اتصال دارند و بسته به شرایط ممکن است کار جستجو و مکان‌یابی قربانی بهمن را تسهیل کنند.

اهمیت شروع فوری جستجو و نجات

تحقیقاتی در سوئیس بر اساس 422 مورد مدفون شدن اسکی‌بازان در بهمن نشان می‌دهد که شانس زنده‌ماندن چگونه با گذشت زمان به‌سرعت کاهش می‌یابد:

• از 92 درصد در 15 دقیقه ابتدایی خیلی سریع به 30 درصد پس از 35 دقیقه (مرگ اغلب بر اثر خفگی)؛
• نزدیک به صفر پس از دو ساعت (قربانیان اگر خفه نشده باشند، بر اثر جراحات یا سرمازدگی (هایپوترمی) جان خود را از دست می‌دهند).

آماری دیگر از کل موارد ثبت‌شده نشان می‌دهد که شانس زنده ماندن در عرض 15 دقیقه 85 درصد، در عرض 30 دقیقه 50 درصد و در عرض یک ساعت 20 درصد بوده است. برهمین‌مبنا بسیار حیاتی است که همه‌ی افرادی که از سقوط بهمن جان سالم به‌در‌برده‌اند، به‌جای ایستادن در انتظار رسیدن کمک، فوراً عملیات جستجو و نجات را آغاز کنند. حتی در کشور مجهزی چون فرانسه، هلیکوپتر امداد به‌طور متوسط 45 دقیقه پس از ریزش بهمن به محل می‌رسد؛ زمانی حیاتی که طی آن احتمالاً اکثر قربانیان جانشان را از دست داده‌اند. در برخی موارد قربانیان بهمن تا زمان آب‌شدن برف‌ها در بهار، یا حتی سال‌ها بعد وقتی که بقایایشان از یخچال‌ها بیرون می‌آید، پیدا نمی‌شوند.

درجه‌بندی خطر وقوع بهمن

خطر وقوع بهمن معمولاً با درجه‌بندی از 1 (کم) تا 5 (خیلی زیاد) توسط مراکز هشدار بهمن ملی (یا قاره‌ای) اعلام می‌شود. در اروپا این سیستم درجه‌بندی از سال 1993 به‌شکلی استاندارد درآمد (با آخرین ویرایش در سال 2003 برای افزایش یکنواختی تعریف‌ها و توضیحات) و جایگزین روش‌هایی شد که در کشورهای مختلف به‌کارمی‌رفت (ترجمه‌ی این ویرایش نهایی را در جدول پایین ببینید). در آمریکای شمالی نیز استاندارد تقریباً یکنواختی استفاده می‌شود که با درجه‌بندی مشابه از 1 تا 5 شباهت زیادی به سیستم اروپایی دارد.

سرویس هشدار بهمن اروپا (European Avalanche Warning Services, EWAS) مسؤولیت به‌روزرسانی خطر بهمن و نمایش آن روی نقشه را در این قاره به‌عهده دارد (نگاه کنید به: https://www.avalanches.org/). این اداره با همکاری مراکز ملی (از جمله در کشورهای منطقه‌ی آلپ و همچنین نروژ) و با استفاده از اطلاعات روزانه و ساعتی از جمله داده‌های هواشناسی و گزارش‌های میدانی از وضعیت برف انباشته‌شده، درجه‌ی خطر بهمن را برای هر منطقه تعیین می‌کند که شامل این پنج سطح است: 5- خیلی زیاد، 4- زیاد، 3- قابل توجه، 2- متوسط و 1- کم. درجه‌ی خطر بهمن برای یک واحد مشخص (منطقه و زمان) تابعی از این عوامل است:

• پایداری برف انباشته‌شده (تعیین‌کننده‌ی احتمال شروع بهمن)
• توزیع پایداریِ برف (نشان‌دهنده‌ی پراکندگی مکان‌های مستعد بهمن)
• اندازه‌ی بالقوه‌ی بهمن (تعیین‌کننده‌ی وسعت محدوده‌ی تحت تأثیر بهمن)

سطح خطر برای هر منطقه همواره به‌صورت کلی تعیین می‌شود و نمی‌تواند نشان‌دهنده‌ی وضعیت یک شیب یا دره یا مسیری خاص در کوه باشد. به‌علاوه، درجه‌ی خطر اعلام شده در واقع نوعی از پیش‌بینی است و تخمین دقیق‌تر تنها با ارزیابی در محل میسر است.

درجه خطر	پایداری برف انباشته‌شده	علامت مشخصه	خطر وقوع بهمن
1 - کم	برف به‌طور کلی بسیار پایدار است.		وقوع بهمن بعید است، به‌جز وقتی که بار سنگینی از برف روی شیبی بسیار تند (بالای 40 درجه) قرار گرفته باشد. هرگونه ریزش خودبه‌خودی بهمن، ریزشی جزئی خواهد بود. شرایط به‌طور کلی ایمن است.
2- متوسط	برف در برخی از دامنه‌های پر شیب (بالای 30 درجه) پایداری متوسط دارد. در جاهای دیگر بسیار پایدار است.		بهمن هنگام انباشت بار سنگینی از برف، به‌ویژه در شیب‌های تندی (بالای 30 درجه) که به‌طور کلی مستعد بهمن شناخته شده‌اند ممکن است آغاز شود. بهمن خودبه‌خودی بزرگ پیش‌بینی نمی‌شود.
3- قابل توجه	برف در بسیاری از دامنه‌های پر شیب (بالای 30 درجه) پایداری متوسط یا ضعیف دارد.		بهمن در بسیاری از شیب‌ها، حتی با بارهای سبک برف، محتمل است. بهمن‌های خودبه‌خودی متوسط یا حتی نسبتاً بزرگ در برخی از دامنه‌ها می‌تواند رخ دهد.
4- زیاد	برف در اکثر شیب‌های تند (بالای 30 درجه) پایداری چندانی ندارد.		بهمن در بسیاری از شیب‌ها حتی با بارهای سبک برف ایجاد می‌شود. در برخی نقاط، احتمال ریزش بهمن خودبه‌خودی متوسط یا گاهی بزرگ وجود دارد.
5- خیلی زیاد	برف به‌طور کلی ناپایدار است.		احتمال وقوع بهمن‌های بزرگ خودبه‌خودی، حتی در شیب‌های ملایم (کمتر از 30 درجه) وجود دارد.

طبق آمار ارائه‌شده در وبسایت هشدار بهمن اروپا، درصد تلفات بهمن به‌ازای درجه خطرهای مختلف به‌شرح زیر بوده است:

• درجه خطر 1: پنج درصد قربانیان،
• درجه خطر 2: سی درصد قربانیان،
• درجه خطر 3: پنجاه درصد قربانیان،
• درجه خطر 4: ده درصد قربانیان

در اغلب موارد، به مردم توصیه می‌شود که در خطر بهمن 3 و بیشتر، به‌طور مطلق از رفتن به کوه خودداری کنند. در خطر بهمن 2 نیز توصیه این است که از مسیرهای پرشیب (بالای 30 درجه) پرهیز شود.

معمول‌ترین انواع بهمن

بهمن‌های تخته‌ای

یک بهمن تخته‌ای در لحظه‌ی شروع. منبع: https://avalanche.ca

بهمن‌های تخته‌ای (Slab avalanches) طبق آمارها باعث حدود 90 درصد تلفات ناشی از بهمن در رشته‌ی کوهنوردی با اسکی (اسکی‌تورینگ) هستند. این بهمن‌ها زمانی ایجاد می‌شوند که لایه‌ای منسجم از برف روی سطح زیرین شروع به لغزیدن می‌کند (در اغلب موارد، روی لایه‌ای ضعیف از برف که بین لایه‌های انباشته‌شده‌ی پیشین قرار دارد)؛ به‌طوری‌که با انتشار سریع شکستگی‌ها، حجم زیادی از برف (حتی تا هزاران متر مکعب) می‌تواند تقریباً به‌طور همزمان به حرکت درآید. هرچقدر لایه‌ی‌ سست در بخش عمیق‌تری از توده‌ی برف باشد، اندازه و خطر بهمن تخته‌‌ای بیشتر خواهد بود. بهمن‌های تخته‌ای بسیار پروقوعند و از خطرناک‌ترین انواع بهمن برای انسان شناخته می‌شوند، چرا که قادرند مقادیر انبوهی برف را به‌سرعت در اطراف به‌حرکت درآورده و باعث شوند زیر پای افراد به‌شکلی حرکت کند که گویی فرش از زیر پایشان کشیده می‌شود و پیش از آنکه فرصتی برای فرار داشته باشند در برف غرق شوند.

بهمن‌های تخته‌ای معمولاً این مشخصه‌ها را دارند:

• بلوک (یا تخته‌ای) از برف که با شکستگی از محیط اطراف خود جدا شده است: شکستگی تاج مانند در بالای منطقه‌ی شروع بهمن، شکستگی‌های جانبی در طرفین منطقه‌ی شروع و شکستگی در پایین آن (موسوم به stauchwall). شکستگی‌های تاج و پهلو به‌شکل دیوارک‌های عمودی هستند، به‌طوری‌که برف داخل بهمن را از برفی که در شیب باقی‌مانده متمایز می‌کنند؛
• شامل یک یا چند لایه‌ی برف با ضخامتی از چند سانتی‌متر تا حتی چند متر است؛
• می‌تواند از برف تازه (لایه‌ی نسبتاً نرم) تا لایه‌ای از برفی سفت‌شده یا انباشته‌شده با باد را شامل شود؛
• ممکن است حاوی برف خشک یا مرطوب باشد؛
• نوعی از بهمن‌ تخته‌ای می‌تواند بر اثر گرم و ذوب شدن لایه‌ای از برف روی شیبی از جنس سنگ، گل‌ولای یا علف/چمن شکل‌گیرد؛
• بهمن‌های بزرگ، مخرب و مهلک معمولاً بهمن‌های تخته‌ای هستند (به‌طور کلی از بهمن‌های برف سست خطرناک‌ترند).

بهمن برف سست

بهمن برف سست با اندازه‌ی کوچک، از نقاط سنگی/صخره‌ای در شیبی تند.

بهمن‌های برف سست (یا شُل) از برفی که انسجام ندارد شکل می‌گیرند و بسته‌ به‌اینکه این برف مرطوب باشد یا خشک، بهمن‌های سست مرطوب یا خشک نامیده می‌شوند. این بهمن‌ها از نقطه‌ای روی سطح برف شروع شده و به‌طور پیش‌رونده به‌شکل بادبزنی جمع شده و حجم پیدا می‌کنند. تفاوت آن‌ها با بهمن‌های تخته‌ای در این است که فاقد خط شکستگی (یا رها شدگی) از برف روی شیب هستند و معمولاً به لایه‌های سطحی محدود شده و مسیر انتشار نسبتاً محدود و کم‌عرضی دارند. در شیب‌های بسیار تند، به‌دلیل امکان کمتر برای انباشت برف، بهمن‌های برف سست شایع‌تر از بهمن‌های تخته‌ای هستند.

بهمن‌های برف مرطوب

بهمن برف مرطوب از حرکت نسبتاً کم‌سرعت ترکیبی از برف و آب به‌وجود می‌آید و مسیرش محدود به سطحی است که روی آن در لغزش است. سرعت نسبتاً کم این نوع بهمن (حدود 10-40 کیلومتر در ساعت) به‌دلیل اصطکاک بین سطح لغزنده‌ی مسیر و برفِ اشباع‌شده با آب است. بهمن‌های برف مرطوب به‌رغم سرعت کم، به‌دلیل جرم و چگالی زیاد قادرند نیروی مخرب قدرتمندی ایجاد کنند. توده‌ی بهمن برف مرطوب می‌تواند برف نرم را شخم زده و تخته‌سنگ، زمین، درختان و سایر گیاهان را شسته و با خود همراه کند. ردی که این نوع بهمن در مسیر خود به‌جامی‌گذارد در اغلب موارد زمین لخت و معمولاً گل‌آلودی است که در معرض دید قرار گرفته. بهمن‌های برف مرطوب می‌توانند از برف‌ شُل/سست یا از لایه‌ای منسجم (تخته‌ای) شروع شوند و فقط در برف‌هایی رخ می‌دهند که درحالت اشباع از آب قرار دارند (تعادل دمایی در نقطه‌ی ذوب برف). وقوع بهمن‌های برف مرطوب در عرض‌های جغرافیایی میانی (از جمله ایران) اغلب با پایان فصل زمستان و آغاز بهار، یعنی زمانی که هوا در طول روز به‌شکل قابل‌توجهی گرم می‌شود، همراه است.

بهمن‌های پودر برفی

بزرگ‌ترین بهمن‌ها جریان‌های معلق متلاطمی را تشکیل می‌دهند (نوعی از جریان گرانشی، Gravity current) که با نام بهمن‌های پودر برفی یا بهمن‌های مخلوط شناخته می‌شوند. این نوع بهمن‌ها که از حرکت پر سرعت ابری از پودر برف روی بهمنی متراکم شکل می‌گیرند می‌توانند هر نوع برف و مکانیسم شروعی داشته باشند؛ هرچند اغلب در برف پودر خشک و تازه رخ می‌دهند. بهمن‌های پودر برفی می‌توانند سرعتی تا ۳۰۰ کیلومتر در ساعت و جرمی بیش از ده میلیون تن پیدا کرده و به‌شکل توده‌هایی عظیم با قدرت تخریب فراوان مسافت‌های طولانی رو به پایین و حتی در انتها، رو به بالا بپیمایند.

عناصر سه‌گانه و اصلی بهمن

سه عنصر اصلی برای شکل‌گیری بهمن عبارتند از: [شکل] زمین (Terrain)، آب‌وهوا و برف انباشته‌شده (Snowpack). عنصر شکل زمین، محل‌ها، عوارض و نقاطی را توصیف می‌کند که در آن‌ها بهمن رخ می‌دهد. عنصر آب‌وهوا به توصیف شرایط جوی ایجاد برف و تغییر و تحول در آن می‌پردازد و در نهایت عنصر برف انباشته‌شده، ویژگی‌های ساختاری برف را که به شکل‌گیری بهمن می‌انجامد توصیف می‌کند. پرواضح است که برای شناخت بهمن و پرهیز از آن در کوهستان، باید دانش خوبی از این سه عنصر به‌دست آورد.

شکل زمین

پیشتر اشاره شد که اکثر بهمن‌ها روی شیب‌هایی با زاویه‌ی حدوداً 30 تا 45 درجه آغاز می‌شوند. در چنین بازه‌ای از زاویه‌ی شیب است که از یک طرف امکان انباشت انواع مختلف برف وجود دارد (شیب بیش از حد تند نیست که برفی روی آن انباشته نشود) و از طرف دیگر، برف انباشته‌شده امکان می‌یابد که پس از شروع به حرکت، در اثر ترکیبی از شکست مکانیکی و نیروی گرانش، روی آن شتاب گیرد.

دهلیزهای مستعد بهمن‌ (معمولاً بهمن تخته‌ای) در نتیجه‌ی برف انباشته‌شده با باد در سمت بادپناهِ یال‌ها (جهت غالب باد در اینجا از راست به چپ). منبع: avalanche.ca

بااین‌حال در توصیفی کلی‌تر، که انواع متنوع‌تری از برف و بهمن‌های کم وقوع‌تر را هم شامل می‌شود، زاویه‌ی شیبی که می‌تواند برف را در خود نگه دارد، به عوامل مختلفی مانند شکل کریستال برف و میزان رطوبت آن بستگی دارد. اشکال مختلفی از برف خشک و سرد فقط روی شیب‌های ملایم می‌نشینند، درحالی‌که برف مرطوب و گرم‌تر می‌تواند به سطوح بسیار پر شیب هم بچسبد. به‌طور خاص در کوه‌های ساحلی، مانند بخش‌هایی از پاتاگونیا، ضخامت زیادی از برف می‌تواند روی سطوح صخره‌ای عمودی و حتی معکوس انباشته شود. از آن طرف، زاویه‌ی شیبی که می‌تواند به حرکت برف شتاب دهد به عوامل مختلفی مانند مقاومت برشی برف (که خود تابعی از شکل کریستالی برف است)، وضعیت لایه‌ها و اتصال بین آن‌ها بستگی دارد.

نقاب برفی در شرف شکستن: ترک‌های برف در قسمت (1) قابل مشاهده است. قسمت (3) پس از ثبت این عکس فروریخت و (2) تبدیل به لبه‌ی جدید نقاب شد.

برف انباشته‌شده در دامنه‌های رو به خورشید، به‌شدت تحت تأثیر تابش آفتاب است. چرخه‌های روزانه‌ی ذوب و انجمادِ دوباره می‌توانند نشست برف را تسهیل کرده و آن را تثبیت کنند. درعین‌حال، چرخه‌های شدید انجماد و ذوب منجر به تشکیل پوسته‌های سطحی در طول شب و برف‌های سطحی ناپایدار در طول روز می‌شوند. لبه‌ی شیب‌ها (لبه‌ی یال‌ها و خط‌الرأس) یا هر مانع دیگری در مسیر باد، می‌تواند باعث انباشت برفِ بیشتر معمولاً در سمتی شود که رو به وزش باد نیست (اصطلاحاً سمتِ بادپناه)؛ که این خود احتمال شکل‌گیری برف‌ عمیق، تخته‌ای شکل در امتداد جهت باد و نیز نقاب برفی را بالا می‌برد. همه‌ی این شکل‌های مختلفِ انباشت برف می‌توانند باعث شروع بهمن شوند. به‌طور کلی، عمق برف در شیب‌های رو به باد، اغلب بسیار کمتر از شیب‌های بادپناه است.

برف روی شیب‌هایی که شکلی محدب (برجسته) دارند پایداری کمتری نسبت به شیب‌های مقعر (تو رفته) دارد؛ به این دلیل که مقاومت کششی لایه‌های برف کمتر از مقاومت فشاری آن‌هاست. همچنین ترکیب و ساختار زمینی که توده‌ی برف روی آن شکل گرفته، در پایداری آن تأثیر دارد. به‌عنوان مثال بعید است در شیب‌های پوشیده از درختان انبوه بهمنی رخ دهد. در مقابل، تخته‌سنگ‌ها و پوشش گیاهی پراکنده به‌دلیل ایجاد شیب دمایی شدید در اطراف خود، می‌توانند مناطق ضعیفی را در اعماق برف ایجاد کرده و احتمال بهمن را افزایش دهند. در شیب‌هایی هم که زمین صاف است (مانند چمن یا سنگ یکپارچه)، بهمن‌هایی با عمق کامل شایع‌ترند (آخرین مورد از علائم/خطرات پنج‌گانه‌).

برف انباشته‌شده، ساختار و مشخصه‌ها

تست فشرده‌سازی: ارزیابی ناپایداری لایه‌های برف با حفر گودال برفی و سپس جداسازی ستونی به ابعاد 30x30 cm و فشرده‌سازی مرحله‌به‌مرحله‌ی آن (به ویدیو مراجعه شود). در این تصویر، لایه‌ای ضعیف درست زیر لایه‌ی فوقانی به راحتی با دست خراشیده شده و یک خط افقی در دیواره‌ی گودال باقی‌گذاشته است.

برف انباشته‌شده (Snowpack) در واقع از لایه‌های برف موازی زمین شکل گرفته که در طول فصل بارش روی‌ هم انباشته می‌شوند. هر لایه حاوی دانه‌های برفی است که معرف شرایط متمایز جوی در هنگام بارش و تشکیل آن لایه است. لایه‌ها پس از بارش به‌تدریج فرونشسته و با گذشت زمان تحت تأثیر شرایط جوی تحول و تکامل می‌یابند. برای وقوع بهمن لازم است بار ناشی از انباشت برف از پیوستگی برف (معمولاً بین لایه‌ها) بیشتر شود. بار در اینجا مستقیماً وزن برف است، بااین‌حال تعیین استحکام و پیوستگی برف که مشخصه‌هایی ناهمگن هستند بسیار دشوارتر است. این کار بسته به جزئیات و ویژگی‌هایی چون مورفولوژی برف، شامل شکل دانه‌های آن و پیوندهای بین دانه‌ها و نیز اندازه، چگالی، دما و محتوای آب برف متفاوت است. این ویژگی‌ها ممکن است با گذشت زمان و بسته به رطوبت محلی، شار بخار آب، دما و شار گرما دگرگون شوند. لایه‌ی بالایی برف هم که به‌شدت تحت تأثیر تابش آفتاب و هوای محلی است. از جمله اهداف تحقیقات درباره‌ی بهمن، پیشرفت و راستی‌آزمایی شبیه‌سازی کامپیوتری است تا با استفاده از آن بتوان روند تحول و تکامل برف فصلی را در طول زمان بر اساس متغیرهای واقعی آب‌وهوایی بررسی و پیش‌بینی کرد.

شناخت کامل عوامل ناپایداری برف و به‌‌تبع آن تعیین دقیق احتمال وقوع بهمن کاری بسیار دشوار است که شاید تنها با بررسی‌های آزمایشگاهی میسر شود. بااین‌حال، برای کمک به ارزیابی ساختار و پایداری برف انباشته‌شده در شرایط عملیِ کوهستان، تست‌های میدانی مختلفی توسعه پیدا کرده و تقریبا به‌شکل استاندارد درآمده‌اند (اصطلاحاً تست پروفایل برف) که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از (عنوان انگلیسی هر تست‌ به توضیحِ ویدئویی آن در وبسایت هشدار بهمن کانادا پیوند شده است. امیدواریم محتوای آموزشی به زبان فارسی هم ساخته شود):

• تست فشرده‌سازی (Compression test)
• تست ستون عریض برف (Extended column test)
• تست انتشار با اره (Propagation saw test)

همواره توصیه می‌شود که به نتیجه‌ی یک تست نباید اعتماد زیادی کرد. ایمن‌ترین رویکرد در تفسیر نتایج این تست‌ها، استفاده از آن‌ها برای پرهیز از شیب‌های مستعد بهمن است و هرگز نباید به‌عنوان گواه یا مجوزی برای کاملا ایمن فرض کردن یک شیب مستعد بهمن به‌کار روند (رد کردن و نه تأیید). به‌علاوه، انجام و تفسیر درست آن‌ها مستلزم شرکت در دوره‌های معتبر آموزشی در زمینه‌ی بهمن است.

آب‌وهوا

طوفان برف و بارش باران از عوامل مهم افزایش خطر ریزش بهمن هستند. بارش برف هم به‌دلیل افزودن بار (وزن) و هم به این دلیل که برف تازه زمان کافی برای اتصال به لایه‌های زیرین ندارد، باعث افزایش ناپایداری در برف انباشته‌شده می‌شود. بارش برف در ارتفاعات معمولاً با وزش باد همراه است. باد بسته به‌شدت و جهت وزش، نقش بسیار مهمی در انباشت برف در مکان‌ها، لبه‌ها و شیب‌های بادپناه دارد (از جمله انباشت برف در دهلیزها و همین‌طور شکل‌گیری نقاب برفی). بیشتر بهمن‌ها در طول طوفان برف یا به‌فاصله نه چندان زیادی پس از آن اتفاق می‌افتند.

باران نیز تأثیر مشابهی دارد و به‌ویژه در کوتاه مدت باعث ناپایداری برف می‌شود؛ چرا که باری اضافه به برف انباشته‌شده تحمیل کرده و از طرف دیگر، آب باران هنگام نفوذ در برف مانند روان‌کننده عمل کرده و اصطکاک طبیعی بین لایه‌های برف را کاهش می‌دهد.

پیشگیری، مهار و کنترل بهمن

راه‌های مختلفی برای جلوگیری از ریزش بهمن یا کاهش اندازه و درنتیجه قدرت تخریب آن وجود دارند. این روش‌ها را می‌توان به دو دسته‌ی کلی تقسیم کرد: فعال (active) و غیر فعال (passive).

منظور از روش‌های فعال، تغییردادن شکل و اندازه‌ی برف انباشته‌شده است؛ از جمله:

• استفاده از ماشین برفکوب برای فشردن لایه‌های برف به‌یکدیگر (Snow grooming، اغلب در پیست‌های اسکی)؛
• ساخت انواعی از موانع (حصار) برای کاستن از انباشت برف در نقاطی که به‌طور طبیعی برف زیادی توسط باد در آن‌ها جمع/انباشته می‌شود؛
• ایجاد بهمن‌های کوچک با استفاده از انفجارهای کنترل‌شده برای شکستن و فروریختن لایه‌های ناپایدار برف و پیشگیری از تشکیل بهمن‌های بزرگ.

حصار (مانع) برف (عکس در تابستان)، سوئیس.

در مقابل، تمرکز روش‌های غیرفعال بر پایدارکردن برف انباشته‌شده در جای خود روی شیب‌ها است؛ از جمله:

• ساخت انواع مختلفی از سازه‌های نگهدارنده‌ی برف از جمله تور برف (snow net) و حصار برف (snow fence) برای تثبیت برف انباشته‌شده روی شیب‌ها؛

• حفظ درختان (و کاشت درختان جدید) در شیب‌های مشرف به زیرساخت‌ها و تأسیسات با هدف افزایش پایداری برف. درختان با تراکم کافی می‌توانند برف را در جای خود نگه داشته و درصورت وقوع بهمن نیز سرعت آن را کاهش دهند. بی‌توجهی به این امر و حذف پوشش گیاهی طبیعی در بسیاری از مناطق کوهستانی در کشورهای توسعه‌یافته با هدف تغییر کاربری شیب‌ها و توسعه‌ی پیست‌های اسکی، به‌ویژه در نیمه‌ی دوم قرن بیستم، منجر به افزایش خسارات جانی و مالی ناشی از بهمن شد.

در کنار این موارد، انواعی از سازه‌ها نیز برای متوقف یا منحرف‌کردن بهمن استفاده می‌شوند که معمول‌ترین آن‌ها سازه‌های فولادی و بتنی مستحکمی است که بر روی زیرساخت‌هایی که در مسیر بهمن قرار دارند ساخته می‌شوند؛ از جمله بهمن‌گیر (avalanche gallery) برای محافظت از جاده یا راه آهن. نوع دیگری از این موانع تپه‌هایی است که با استفاده از خاک و سنگ در مسیر بهمن و برای کاستن از سرعت آن ساخته می‌شوند. (این بخش درحال تکمیل/ویرایش است)

پیوست

Avalanche card کارت بهمن. منبع: www.varsom.no (هشدار بهمن نروژ)

در نروژ سامانه‌ی متمرکزی برای هشدار خطر بهمن وجود دارد (آدرس:https://www.varsom.no/en/avalanches/) که از مطالب آن در این مقاله هم استفاده شده است. در بین محتوای آموزشی این سامانه، خلاصه‌ای دو صفحه‌ای به‌نام «کارت بهمن» تدوین شده که با هدف راهنمایی اسکی‌بازان (و کوهنوردان) برای طراحی برنامه‌ای ایمن‌تر در دسترس عموم قرار دارد. این کارت با کسب اجازه به فارسی ترجمه گردیده و در اینجا پیوست شده است. به همه‌ی افرادی که برای فعالیت‌های مختلف پا به کوهستان می‌گذارند توصیه می‌شود با محتوای این کارت به‌عنوان حداقل اطلاعات لازم برای اجرای برنامه در شرایط برفی آشنا شوند. امید است خلاصه‌ی مشابهی که تناسب بهتری با شرایط مناطقی چون ایران دارد در آینده‌ی نزدیک تدوین گردد.

بدیهی است اجرای هرچه ایمن‌تر برنامه‌های زمستانی مستلزم کسب تجربه، شرکت در دوره‌های معتبر آموزشی در زمینه‌ی بهمن، تهیه تجهیزات ضروری نجات از بهمن و تمرین و آمادگی مداوم برای استفاده عملی از آن‌ها است.

جستارهای وابسته

• زمین‌لغزش
• سنگ‌لغزش
• جریان آذرآواری
• بلور برف

پیوند به بیرون

• Center for Snow and Avalanche Studies مرکز مطالعات برف و بهمن
• EAWS – European Avalanche Warning Services سرویس خدمات اخطار بهمن اروپا (ای.آ. دبلیو. اس EAWS)
• Directory of European avalanche services راهنمای سرویس خدمات بهمن اروپا
• Swiss Federal Institute for Snow and Avalanche Research مؤسسه فدرال سوئیسی برای مطالعات برف و بهمن.
• sportscotland Avalanche Information Service سرویس خدمات بهمن اسکاتلندسپورت