تویسرکان

تویسرکان یا توسرکان چهارمین شهر بزرگ استان همدان در ایران و مرکز شهرستان تویسرکان است و بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵)، جمعیت آن ۵۵٬۷۰۸ نفر است؛ در منابع کهن همچون معجم‌البلدان یاقوت حموی و نزهةالقلوب، نام تویسرکان به صورت «رودلاور» یا رودآور نوشته شده‌است. تویسرکان در جنوب کوه الوند و شهر همدان واقع شده‌است. از شمال به دره مرادبیگ، از شمال غرب به شهرستان اسدآباد، از شرق به شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان نهاوند، و از غرب به شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه محدود می‌شود.

تویسرکان
جهت عقربه‌های ساعت از بالا: زمین‌های کشت گندم تویسرکان - بازار تویسرکان - جاده‌های روستایی تویسرکان - مرکز شهر - بافت کهن شهر - جاده تویسرکان به گنجنامه در کوهستان الوند (راه شاهی) - آرامگاه حبقوق نبی
کشور	ایران
استان	همدان
شهرستان	تویسرکان
مردم
جمعیت	۵۵٬۷۰۸ نفر (در سال ۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱۵۵۶ کیلومتر مربع
ارتفاع	۱۷۸۴ متر از سطح آب‌های آزاد
اطلاعات شهری
شهردار	محمد حسین‌پور
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۸۱
شناسهٔ ملی خودرو	ایران۲۸ د
تویسرکان روی نقشه ایران ۳۴٫۵۵۳۲۵۷۴۸۸۶۲۹۹۸°شمالی ۴۸٫۴۴۲۲۲۶۲۸۷۲۲۲۰۱°شرقی / 34.55325748862998; 48.44222628722201

این شهر به خاطر تعدد و بزرگی درختان گردو بسیار معروف است. تویسرکان بعد از شهر همدان، ملایر و نهاوند چهارمین شهر بزرگ استان به حساب می‌آید. اقلیم تویسرکان معتدل کوهستانی است. تویسرکان بر روی ویرانه‌های شهر قدیمی رودآور (رودآورد) و اوراکوهان که بر اثر حمله مغول و زمین‌لرزهٔ پس از آن ویران شده، ساخته شده‌است. در واقع رودلاور از سه قصبهٔ «توی»، «سرکان»، و «شکان» تشکیل شده بود. پس از ویرانی رودآور، شکان نیز بر اثر زمین‌لرزه از بین رفت، و تویسرکان فعلی از ادغام توی و سرکان، به وجود آمده‌است.

نام شهر

نام تویسرکان از دو بخش توی و سرکان تشکیل شده‌است. در برخی نواحی ایران محل‌هایی به نام توی هست، برای این‌که اشتباهی رخ ندهد در هر جا چنین محلی باشد به‌نام نزدیک‌ترین محل به آن خوانده می‌شود و این توی چون در یک فرسنگی سرکان است به تویسرکان مشهور است. توی و سرکان در اصل نام دو قریه بوده‌اند. توی همان تویسرکان امروزی است و سرکان نام شهری در ۷ کیلومتری تویسرکان امروزی است. قریهٔ سومی نیز در گذشته وجود داشته‌است با نام شکان، که بر اثر زلزله از بین رفته‌است.

جغرافی‌دانان سده سوم و چهارم هجری غالباً تویسرکان را (توی رودلاور) و (توی همدان) نوشته‌اند و این توی احتمالاً با زبان قومی که پیش از مادها در این سرزمین می‌زیسته‌اند، مرتبط است. همچنین در کتاب تاریخ ماد تألیف دیاکونوف، به ترجمه کریم کشاورز اسم شهر تویسرکان را در دوره مادها تازاکی یا بیت تازاکی نامیده‌اند به معنی دارای چشمه آب گرم. در بسیاری از زبان‌های ایرانی کلمه «سر» به معنی بزرگ و مهتر است و «گان» در زبان پهلوی به معنی جا و مکان آباد است و قبل از استیلاء اعراب نام بسیاری از شهرها و قصبات ایران به گان ختم می‌شد.

به این ترتیب سرکان ممکن است به معنای محلی باشد که بزرگان و خوانین در آن سکونت دارند و در واقع تویسرکان محل سکونت ییلاقی بزرگان شهر رودآور بوده‌است. سرکان شهر ییلاقی در فاصله هشت کیلومتری شمال غرب تویسرکان است؛ و تویسرکان شهری تاریخی و باستانی و مرکز شهرستان است. همچنین حکیم خاقانی در کتاب تحفة العراقین گفته:

«زان است که مرز رودرآور؛ نعمت کده ایست شادی آور»

به هر روی، این شهر پس از حمله مغول و استیلای آنان بر این سرزمین از میان رفته و جای آن را «تویسرکان» با فاصله ای اندک از شهر قدیم گرفته‌است.

تاریخچهٔ شهرداری تویسرکان

با بررسی و شواهد و اسنادی که بدست آمده‌است می‌توان گفت یقیناً بلدیه تویسرکان حداقل پیش از سال ۱۳۱۰ هجری شمسی دارای سابقه تأسیس و خدمت به همشهریان بوده‌است که ابلاغیه شماره ۲۶۷۱ مورخ ۱۳۱۰/۴/۱ وزارت داخله (وزارت کشور) مبنی بر انتصاب اسفندیارخان هرمزی به سمت نویسنده و محاسب بلدیه تویسرکان که معادل مسئول امور مالی فعلی است، معتبرترین سند موجود در این رابطه است.

تاریخچهٔ تأسیس شهرستان تویسرکان

استان پنجم

تویسرکان در دورهٔ قاجار از بخش‌های تابعهٔ ولایت ثلاث در استان پنجم کشور به مرکزیت شهر ملایر کنونی بود که حدود این ولایت منطبق با منطقهٔ جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است و بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه‍.ش در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش این ولایت به سه شهرستان ملایر، شهرستان نهاوند و شهرستان تویسرکان تقسیم گردید.

ولایت ثلاث

ولایت ثلاث یکی از ولایت‌های ایران در بخشی از دوره قاجار بوده‌است. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود؛ که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم کشور بوده‌است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. ملایر شهری حاکم‌نشین بود و کلیهٔ دفاتر دولتی و اداری در آنجا متمرکز بودند.

مردم‌شناسی

زبان

اطلس زبان‌های ایران، تصویری از پراکندگی زبانی در کشور ایران ارائه می‌کند، گونه‌های زبانی فهرست‌شده برای مردم تویسرکان را لری شمالی، و فارسی معیار و لکی می‌داند.

تاریخچه مردم شناسی

زین العابدین شیروانی سیاح قرن نوزدهم،مردم تویسرکان را همگی تاجیک می نامنددر کتاب قاموس المعارف نوشته میرزا احمد تبریزی، مردم تویسرکان،تاجیک (فارس) و با ادب توصیف شده‌اند.

ترابری

فاصلهٔ تویسرکان تا تهران ۴۵۰ کیلومتر است که از مسیر ملایر- اراک عبور می‌کند.

فاصلهٔ تویسرکان با مراکز استان‌ها

شهر مقصد	فاصله (کیلومتر)	زمان تقریبی سفر
تهران	۴۷۲	۴:۳۲ ساعت
مشهد	۱۲۴۵	۱۳:۱۱ ساعت
اصفهان	۴۳۶	۵:۳۸ ساعت
کرج	۴۰۹	۴:۴۰ ساعت
تبریز	۶۵۸	۷:۴۰ ساعت
کرمانشاه	۱۹۲	۲:۲۷ ساعت
قم	۳۱۰	۳:۴۶ ساعت
شیراز	۹۲۷	۱۰:۴۵ ساعت
اهواز	۵۵۲	۶:۵۹ ساعت
ارومیه	۵۸۵	۸ ساعت
ساری	۶۶۳	۸:۵۰ ساعت
رشت	۴۵۹	۶:۱۴ ساعت
اراک	۱۶۰	۲ ساعت
کرمان	۱۱۴۶	۱۲:۳۵ ساعت
اردبیل	۵۲۵	۸:۱۱ ساعت
گرگان	۷۷۹	۹:۵۰ ساعت
همدان	۶۰	۱ ساعت
خرم‌آباد	۲۱۷	۳:۰۷ ساعت
قزوین	۳۰۲	۴ ساعت
زنجان	۳۷۱	۴:۴۸ ساعت
یزد	۷۸۵	۸:۴۲ ساعت
زاهدان	۱۶۴۴	۱۷:۴۹ ساعت
بندرعباس	۱۴۴۵	۱۵:۳۰ ساعت
بوشهر	۹۹۷	۱۲ ساعت
سمنان	۵۷۶	۶:۳۰ ساعت
بجنورد	۱۰۷۸	۱۲:۳۰ ساعت
بیرجند	۱۳۰۴	۱۴:۲۷ ساعت
سنندج	۲۳۶	۳:۱۳ ساعت
ایلام	۳۱۶	۴:۱۵ ساعت
شهرکرد	۴۱۶	۵:۴۵ ساعت
یاسوج	۷۰۰	۹:۲۵ ساعت

محصولات کشاورزی

آلو بخارای پوست کنده خورشتی

گردوی تویسرکان

گردو، سماق، انواع آلو، توت، آلبالو، سیب، گلابی، زعفران، خیار، شوید، سیر و… از محصولات کشاورزی تویسرکان است که در این میان جایگاه محصول گردو بسیار ویژه است و شهر تویسرکان را با گردوی این شهر می‌شناسند، دلیل این امر کیفیت بسیار بالای گردوی تویسرکان است که به دلیل چرب و کاغذی بودن محصول است.

این شهرستان با دارا بودن بیش از ۳۶۸۰ هکتار سطح زیر کشت درختان مثمر و بارده و ۷۱۰ هکتار نهال گردو، بالاترین سطح زیرکشت در استان همدان و یکی از قطب‌های تولید گردو در کشور محسوب می‌شود.

صنعت

تعداد کارخانه‌های تویسرکان فقط هفت واحد است. کارخانه سیم و کابل با ظرفیت ۲ هزار تن، شرکت فیلتر سرکان با ظرفیت ۳ میلیون عدد، شرکت فاران شیمی با تولید سالیسلیک اسید در ظرفیت ۴۰۰ تن و محلول همودیالیز با ظرفیت یک میلیون گالن، شرکت سرکان شانه‌بل بهره‌برداری ۲۵ هزار و ۵۰۰ لیتر، شرکت حمیل با تولید روزانه ۱۰۰ تن و شرکت نادرلبن ۳۲ تن روزانه علاوه بر تأمین داخل شهرستان شهرهای کشور را نیز پوشش می‌دهد. شرکت صنایع غذایی هوبره دشت تویسرکان تولیدکننده میوه و سبزیجات خشک و سبزیجات منجمد است.

شخصیت‌های معروف

حَبَقّوق (حیقوق)

آرامگاه حیقوق در تویسرکان

حبقوق هشتمین نبی از دوازده نبی صاحب کتاب بنی‌اسرائیل در عهد عتیق، و معاصر با دانیال نبی است. وی حدود ۲۷۰۰ سال پیش می‌زیسته و نگهبان معبد بزرگ یهودیان در اورشلیم بوده‌است. حدود سال ۵۹۰ قبل از میلاد، بخت‌النصر، پادشاه کلده به اورشلیم حمله کرد و یهودیان زیادی را به قتل رساند و نزدیک به بیست هزار نفر از آنان را اسیر و به شهر بابل پایتخت کلده (که نزدیک بغداد فعلی قرار داشت) انتقال داد. حبقوق در بین این زندانیان بود و مدت طولانی در زندان به سر برد.

در سال ۵۴۸ قبل از میلاد کورش بزرگ پادشاه ایران به کلده حمله کرد و در جنگی طولانی لشکریان کلده را شکست داد، بابل را تصرف کرد و طی فرمانی دستور آزادی کلیه اسیران و زندانیان یهود را صادر نمود. پس از آزادی از بند اسارت بابلیان، حبقوق به ایران مهاجرت کرد و در شهر تویسرکان (رودآور) ساکن شد و در همین شهر درگذشت.

آرامگاه حبقوق نبی در تویسرکان طی قرون متمادی چندین بار بازسازی شده‌است و آخرین بار توسط محمدعلی‌خان میرزایی (ملک جمشید) در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی بازسازی شده‌است. این آرامگاه یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی ایران محسوب می‌شود. هم‌اکنون آرامگاه، زیارتگاه اهالی شهرستان تویسرکان و اقلیت‌های دینی سایر شهرهای ایران است.

رضی‌الدین آرتیمانی

رضی‌الدین آرتیمانی شاعر معروف عصر صفوی است؛ که برای مدتی از میرزایان شاه عباس صفوی نیز بود و به همین دلیل او را «میر» یا «میرزا» رضی‌الدین می‌نامند.

وی در سال ۱۵۷۰ میلادی در شهرستان تویسرکان (روستای آرتیمان) به دنیا آمد. برای تحصیل به همدان و نزد میر مرشد بروجردی رفت؛ و پس از مدت اندکی به دربار شاه عباس راه یافت و از میرزایان شاه بود. او همچنین داماد خاندان صفوی بوده‌است.

رضاقلی‌خان هدایت در مورد میر رضی چنین نوشته‌است: سیدی است صاحب ذوق و حال عرفانی با افضال در معارف الاهیه مسلم آفاق و در مدارج حقانیه در عالم طاق.

ار میر رضی حدود ۱۲۰۰ بیت شعر (در قالب‌های گوناگون) به‌جای مانده‌است که ساقی‌نامه مشهورترین آن است؛ که با این بیت آغاز می‌شود:

الهی به مستان میخانه‌ات

به عقل آفرینان دیوانه‌ات

وی پس از مدتی به وطن خود بازگشت و نهایتاً در سال ۱۶۲۷ میلادی در تویسرکان چشم از جهان فروبست. مدفن این عارف بزرگ، در قسمت شمالی شهرستان تویسرکان، در حوالی میدان هلال احمر، و در محل خانقاهش واقع شده و دارای استراحتگاه نیز هست.

یدالله مایل تویسرکانی

یدالله مایل تویسرکانی روزنامه‌نگار و شاعر، متخلص به مایل متولد ۱۲۶۳ یا ۱۲۶۵ قمری در تویسرکان در استان همدان است. در زادگاهش و در همدان به تحصیل عقلی و نقلی پرداخت و از کشیشی فرانسوی زبان فرانسوی را آموخت. زبان‌های عربی و روسی را نیز فراگرفت. در سال ۱۲۸۳ شمسی در تویسرکان مدرسه‌ای به سبک نوین دایر کرد اما عده‌ای از عوام به تحریک مرتجعین آن را تخریب کردند. در سال ۱۲۹۸ شمسی به تهران رفت و ضمن تدریس به همکاری با مطبوعات پرداخت. یک سال و نیم بعد به ریاست فرهنگ بابل منصوب شد. در ۱۳۰۲ شمسی سرپرستی مدارس ایرانی در قفقاز را عهده‌دار گردید. پس از سوءقصد به جان وی، مدارس قفقاز از سوی دولت ایران تعطیل شد و ناچار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۰۶ به ریاست معارف مازندران منصوب شد و در سال ۱۳۱۴ با همین منصب به کرمان رفت. چند سالی نیز روزنامهٔ شفق سرخ را اداره کرد. شعرش در قالب‌های سنتی است. حدود ۲۰۰۰۰ بیت شعر سروده‌است و چند اثر ترجمه نیز از او چاپ شده‌است. او در سال ۱۳۲۹ شمسی درگذشت.

گردشگری

• مسجد جامع تویسرکان
• پارک توریستی و چنار کمربسته: واقع در شهر سرکان در ۳ کیلومتری تویسرکان
• آرامگاه میررضی‌الدین آرتیمانی
• آرامگاه حبقوق نبی
• آبشار اللو و آبشار افشار در سرکان
• قلعه اردلان: در روستای اشتران تویسرکان
• پل تاریخی فرسفج (جنوب غربی شهر فرسفج)
• پل و قلعه تاریخی عصر قاجار در روستای کرزان
• کاروانسرای فرسفج
• مدرسه شیخ علی خان زنگنه یا حوزه علمیه شهر تویسرکان
• درخت چنار قطور و کهنسال ۳۰۰۰ ساله (مسجد باغوار)
• دره گزندر سرابی (تویسرکان)
• طبیعت کوهستان الوند جنوبی
• دره باغ‌های آرتیمان (روستای آرتیمان)
• راسته بازار (بازار سرپوشیده مربوط به دورهٔ صفوی)
• روستاهای گردشگری اشتران، گشانی، سنجوران و شهرستانه
• امامزاده بابا ابراهیم بین روستای باباپیرعلی و بوجان

صنایع دستی

فرش و قالی تویسرکان

قالی تویسرکان

در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستان‌های پر برف و دهات دور از دسترس و وجود پشم و پنبهٔ فراوان، از قدیم قالیبافی وجود داشته‌است. وجود فرش‌های مرغوب با نقوش و رنگ‌آمیزی‌های زیبا که متجاوز از ۱۰۰ سال عمر دارند نشان از فرش‌بافی مطلوب و با ارزشی، حداقل در برخی روستاها یا مناطقی که دارای خان و ارباب بوده‌اند، می‌دهد.

منبت‌کاری

تولید انواع صنایع دستی چوبی مانند: خراطی، ظریف‌کاری و منبت‌کاری از دیرباز در منطقه شهری تویسرکان رواج داشته و اخیراً شمار زیادی از اهالی روستاهای توابع شهرستان نیز به این صنعت روی آورده‌اند. نقل و نبات، کلوچه، نان قندی، عسل، کشمش، برگه آلو و زردآلو و… نیز از دیگر سوغات شهرستان تویسرکان به‌شمار می‌رود. به تازگی منبت گلریز تویسرکان ثبت ملی شده‌است.

غذاهای تویسرکان

از غذاهای محلی تویسرکان می‌توان به آش سماق، آش قوربا، آش کشکک، کاچی، آش ماست، آش بادمجان، آش ترخینه، آبگوشت یخنی و خورشت فسنجان و شامی گردو اشاره کرد.

شامی با گردو تویسرکان

تقسیمات شهری

محله‌های شهر

• محله‌های قدیمی تویسرکان

تویسرکان قدیم از شش محله اصلی تشکیل شده بود به نام‌های جولستان، صادقیه، پایین محله، زرهان، دستجرده، باغوار. سرابی که خود قریه‌ای در مدخل ورودی شهر و در امتداد درهٔ گزندر بوده، هم‌اکنون یکی از محله‌های اصلی و مهم این شهر تاریخی به حساب می‌آید.

شهرک‌ها

شهرک‌ها چند دهه است که در شهرستان تویسرکان تشکیل و رونق گرفته‌اند

شهرک‌های تویسرکان

شهرک طالقانی، شهرک قائم، شهرک نیروی انتظامی، شهرک فرهنگیان، شهرک سپاه

محله جولستان

مسجد جولستان در محلهٔ جولستان شهر تویسرکان توسط فردی به نام بیک محمد که جد خانواده‌های: صدیق، مقدم، گلمحمدی و نیکو است بنا نهاده شد. از بیک محمد موقوفات متعددی از جمله مسجد، قنات، حمام و غسالخانه محلهٔ جولستان و یخچال پایین محله و پل رودخانه سرابی حد فاصل قلعه قاضی و شاهزید برجا مانده‌است.

محله باغوار

محله باغوار یکی از محله‌های شهرستان تویسرکان است؛ که به دلیل وجود یک چنار چند هزار ساله در حیاط مسجد محله باغوار دارای شهرت است.

مراکز آموزش عالی

دانشکدهٔ فنی مهندسی

دانشکدهٔ فنی مهندسی

چندین سال می‌شود که دانشکدهٔ فنی مهندسی در شهر تویسرکان تأسیس شده‌است. دانشکدهٔ فنی و منابع طبیعی دانشگاه بوعلی سینا در سال ۱۳۸۹ با هدف تأمین نیروی انسانی متخصص و ماهر در رشته‌های گوناگون فنی و مهندسی به همت ناصر بحری اصفهانی تأسیس شد و از آن زمان تاکنون، این دانشکده در چارچوب فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی به هدایت علمی دانشجویان پرداخته‌است. هدف کلی تأسیس چنین دانشکده‌ای در شهرستان تویسرکان به عنوان دانشکدهٔ اقماری، تأمین نیروی انسانی در سطح کارشناسی، پیشبرد فعالیت‌های برنامه‌ریزی، تولید، تبدیل، نگهداری و توزیع محصولات کشاورزی و مواد غذایی برای جمعیت روزافزون کشور بوده‌است.

دانشگاه پیام نور

دانشگاه پیام نور مرکز تویسرکان در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ تأسیس و فعالیت علمی و آموزشی خود را آغاز نمود. این مرکز در حال حاضر با دارا بودن ۱۸ رشتهٔ تحصیلی و ۲۱ گرایش مختلف، نقش عمده‌ای در تأمین و تربیت نیروهای انسانی متخصص و مورد نیاز کشور و استان را ایفا می‌نماید.

دانشگاه آزاد

دانشگاه آزاد واحد تویسرکان در خردادماه ۱۳۶۶ در یک ساختمان استیجاری مربوط به ادارهٔ آموزش و پرورش تأسیس و آغاز به‌کار نمود. بنای جدید دانشگاه در سال ۱۳۷۱ در جوار آرامگاه حبقوق نبی احداث و پس از تکمیل به فعالیت خود ادامه داد. کسب مقام برتر در کشور توسط صندوق رفاه در سال ۸۸ و ۱۳۸۶ و همچنین احراز مقام هفتم در سال ۸۷ و مقام دوم در سال ۸۹ در سطح کشور توسط امور مالی و در سال‌های ۸۸ و ۸۹ در سطح منطقه بخشی از مقام‌هایی است که واحد تویسرکان در چند سال اخیر کسب نموده‌است.

منابع

• علیرضایی، کرم (۱۳۹۷). ساخت آوایی و دستور زبان لری. تهران: پازینه. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۸۰-۱۱۱-۲.
• امان‌الهی بهاروند، سکندر (۱۳۹۳). قوم لر. تهران: نشر آگه. شابک ۹۶۴-۳۲۹-۱۳۵-۹.