حکومت اردلان
امیرنشین اَردَلان حکومتی در شمال غرب ایران در دوران ملوک‌الطوایفی بوده است که ۷۰۰ سال (از ۱۱۶۸–۱۸۶۷ میلادی) در بخش هایی از مناطق کردنشین حکومت کرده است. در تاریخ کردها از سلسله امیران محلی که حاکمیت در کُردستان جنوبی و بخشی از کُردستان شمالی، و مرکزیت منطقه جزیره را از قرن هفتم هجری قمری به عهده داشته‌اند، با عنوان حکام اردلان یاد شده‌است. دارالملک یا کرسی آن موصل بوده،[۱] اردلان همچنین نام طایفه‌ای است که این حاکمان به آن تعلق داشتند زبان اکثر مردم منطقه اردلان، گویش اردلانی که جز زبان کُردی شاخه کُردی مرکزی می باشد و اقلیت از ساکنان منطقه اردلان نیز به زبان گورانی(گویش هورامی) تکلم می کنند.[نیازمند منبع]
حوزهٔ متصرفی و شناخته شده خاندان اردلان در کردستان ایران، استان کرُدستان کنونی به مرکزیت سنندج، ودیواندره ،سقز، بانه، سردشت، کامیاران، مریوان، گروس (بیجار)، اسفند آباد(قروه امروزی)، سنقر توابعی چون اورامان لهون، تخت، ژاوه رود و … بوده‌است.[۲][۳][۴] همچنین شهرهایی مانند همدان، خوی و ارومیه هم در برهه هایی از زمان تحت فرمان این حکومت قرار داشتند.[۵]
اردلان در لغت به معنای «موبد» و «پرهیزگار» و (اردلانی) به معنای «جایگاه موبدان» می‌باشد. اردلان نام جغرافیایی خاصی بوده که به مرکز کردستان گفته می‌شده‌است و نیز نام خاندان بزرگی است که بر قلمرو حکومت اردلان، امارات و سیطره داشته‌اند. آخرین پایتخت آنها سنه یا سنندج بود. حکام اردلان حدود هفتصدسال درغرب ایران و مناطق کردنشین حکومت می‌کردند.
در تاریخ از سلسله امیران محلی کردستان که حکومت اردلان در کُردستان ایران،[۶] کُردستان عراق امروزی و بخشی از کُردستان ترکیه امروزی، و مرکزیت منطقه‌ای که جزیره ابن عمر گفته می‌شده و دارالملک یا کرسی آن موصل بوده، را از قرن هفتم هجری قمری به عهده داشته‌اند، با عنوان حکام اردلان یاد شده‌است.[۷]
فرد حاکم مدعی نسب داشتن از اردشیر بابکان بود.[۸] نخستین حاکم این قبیله احمد پسر مروان حاکم مروانیان دیاربکر بود.
خاندان اردلان ویرایش
خاندان اردلان، از جمله خاندان‌های کرد می‌باشند که مدت‌های مدیدی ازنیمهٔ قرن هفتم تا اواخر قرن سیزدهم هجری(۱۱۶۹–۱۸۶۷ میلادی)، قبل از روی کار آمدن صفویان تا اواخر دوره قاجار بر قسمت‌هایی از مناطق کردنشین ایران (کردستان) حکومت می‌کردند [نیازمند منبع]. این خاندان ابتدا بر مذهب اهل سنت بودند، اما بعدها برای حفظ قدرت و شرایط سیاسی به مذهب تشیع روی آورده و شیعه شده‌اند اما اعتبار و اعتماد خود را در بین سایر خاندان‌های بانفوذ و مردم سنندج از دست ندادند ولی بعد از مدتی در بین خاندان خود دچار اختلاف شدند و زمینه‌ساز فروپاشی حکومت محلی خود گردیدند و در نهایت با انتصاب شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین شاه به حکومت محلی کردستان در سال ۱۲۴۸ هجری قمری به حاکمیت خاندان اردلان خاتمه داده شد.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
تاریخ امیرنشین اردلان ویرایش
قباد اردلان بنیان‌گذار حکومت اردلان بود که تا عصر صفوی جانشینان او بدون هیچ مشکلی بر مناطق کردنشین حکومت می‌کردند از زمان شاه عباس اول صفوی حکومت اردلان با مداخله حکومت مرکزی ایران مواجه شد. از سال ۱۰۰۶ هجری قمری که شاهوردی خان آخرین اتابکان لر کوچک به دستور شاه عباس اول صفوی در سیمره به قتل رسید و به حکومت اتابکان لر کوچک در پیشکوه و پشتکوه خاتمه داده شد، ایران عصر صفوی به چهار ایالت والی‌نشین چون عربستان، لرستان، کردستان و گرجستان و ۳۶ بیگلربیگی‌نشین تقسیم گردید و حکومت کردستان همچنان در اختیار خاندان اردلان با عنوان والی قرار گرفت. با حمله تیمور خان اردلان به کرمانشاه، دینور نیز به متصرفات بنی اردلان که جزو قلمرو کلهر بود اضافه شد. در سال ۹۳۳ ه.ق نیز به متصرفات و قلمرو عمر بیگ کلهر حمله کرد. عمر بیگ به شاهوردی خان والی لرستان پناهنده شد. شاهوردی خان با سپاهیان خویش به مصاف با تیمور خان رفت.[۱۴] در سال ۱۰۴۶ ه ق خان احمد اردلان والی کردستان علیه دولت مرکزی سر به طغیان گذاشت و شاه صفی (شاه صفویه) به شاهوردی خان میر والی حاکم لرستان(پشتکوه و پیشکوه) فرمان داد در راس نیروهای محلی خود برای سرکوب خان احمد حرکت کند. در نبردی که بین نیروهای شاهوردی خان میر حاکم لُر کوچک و سیاوش بیگ قوللر آقاسی با نیروهای تحت فرمان والی کردستان در گرفت در نتیجه خان احمدخان والی کُردها دچار شکست سختی شد و به قلعه اورامان پناه برد. قلعه اورامان به وسیله نیروهای شاهوردی خان لُر محاصره شد و پس از چندی خان احمدخان موفق به فرار شد و حدود پانصد نفر از همراهان او کشته شدند. وی پس از این فرار به یکی از امرای کُرد موصل به نام کوچک احمد پناه برد. کوچک احمد خان حاکم موصل یکهزار و پانصد نفر از جوانان کُرد و سربازان عثمانی را در اختیار او قرار داد و خان احمدخان والی کردستان با نیروهایی که همراه داشت به جنگ میر شاهوردی خان لُر وارد شد .در این جنگ نیز عده زیادی از سپاهیان خان احمد کشته و یا پا به فرار گذاشتند. پس از شکستی دیگری که شاهوردی خان بر سپاهیان خان احمدخان وارد کرد او ناگزیر شد که بار دیگر به سوی کوچک احمدخان حاکم موصل برود. و ی بار سوم نیز همراه با کوچک احمدخان حاکم موصل و ماردین، با نیروهای بیشتری به مقابله با نیروهای دولت مرکزی ایران که شاهوردی خان لُر، عباسی و سیاوش بیگ قوللر آقاسی در راس آنها قرار داشتند شتافت .بین دو سپاه نبرد دیگری درگرفت و سپاه خان احمدخان و مخالفین باز هم شکست خوردند و کردستان به تصرف نیروهای دولت صفویه به فرماندهی شاهوردی خان لُر درآمد و خان احمدخان اردلان نیز همان سال ۱۰۴۶ ه ق بر اثر بیماری درگذشت.
بعد از نادرشاه، تنش‌هایی در پشتیبانی از زندیه و قاجاریه در مصاف والی کرمانشاهان با والی اردلان به سال ۱۰۹۹ هجری قمری وجود داشته‌است. اما تداوم همکاری و دوستی محفوظ مانده‌است. در عهد فتحعلی شاه قاجار پیوندهای سببی بسیاری با بزرگان اردلان نسل اندر نسل صورت گرفت، و تا زمان محمد شاه قاجار، احکام حاکمیتی حکام کردستان شمالی چون شهر زور، سلیمانیه، بابان و… بنا به روادید والیان اردلان، سپس انعکاس موضوع به حکومت کرمانشاهان و سرحدداری عراقین، و با پیشنهاد والیان کرمانشاهان (از زمان شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه) به دربار، تنفیذ و صدور احکام حکومتی از جانب شاه صورت می‌گرفته‌است.
با انتصاب شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین شاه به حکومت کردستان از سال ۱۲۸۴ هجری قمری به حکومت اردلان خاتمه داده شد،[۶] اما آثار به جای مانده از عصر والیان اردلان در شهر سنندج و… از جمله مساجد و مدارس علمیه و دیگر آثار خیریه، نام آنان را در تاریخ کردستان محفوظ داشته‌است
حاکمان اردلان ویرایش
| نام | مدت حکومت | هم عصر دولت |
|---|---|---|
| امیر قباد | ||
کتاب تاریخ اردلان ویرایش
تاریخ اردلان یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ کُردستان است که به وسیله مستوره اردلان سنندجی نگاشته شده است. این کتاب به روایت وقایع تاریخی اردلان می‌پردازد. سلسله‌ای که به مدت ۷۰۰ سال بر بخش بزرگی از کُردستان حکمرانی کردند و شرح تاریخ آنان در دیگر متون تاریخی مورد توجه مستوره اردلان بوده است.[۱۵]
نگارخانه ویرایش
جستارهای وابسته ویرایش
منابع ویرایش
- اردشیر کشاورز. والیان اردلان در تاریخ کرد
- ↑ «http://jhr.ui.ac.ir/article_16539.html». پیوند خارجی در
|title=وجود دارد (کمک) - ↑ نیکیتین، واسیلی. کرد و کردستان، ج۱، ترجمه محمد قاضی. تهران. صص. ص۳۵۲–۳۵۳. شابک ۱۳۶۶ ش مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - ↑ محمدحسین فرجیهای قزوینی؛ ولی‌الله برزگرکلیشمی؛ احمد صیدزاده (۳۱ شهریور ۱۳۹۳). «رویکردهای فرهنگی و آموزشی در قلمرو امارت بابان». پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ اوت ۲۰۱۸.
- ↑ نصراله پورمحمدی (۳۱ شهریور ۱۳۹۱). «نقش امارت بابان در مناسبات ایران و عثمانی (1135- 1267ه.ق)». پژوهشگاه علوم فناوری اطلاعات ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ اوت ۲۰۱۸. کاراکتر zero width joiner character در
|عنوان=در موقعیت 55 (کمک) - ↑ روحانی، مردوخ. تاریخ مشاهیر کرد. ج. سوم. ص. ۲۳۸.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ بررسی مناسبات سیاسی والیان اردلان کردستان با حکومت مرکزی قاجار از 1210-1284 ه.ق
- ↑ اردشیر کشاورز. والیان اردلان، نیکوتباران تاریخ کُرد.
- ↑ کلیفورد ادموند بوسورث (۱۳۷۱)، سلسله‌های اسلامی، ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، ص. ص۹۱
- ↑ راسخون (۸ اردیبهشت ۱۳۹۳). «چگونگی گرایش والیان کرد اردلان به تشیع». راسخون. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۹ مارس ۲۰۱۹.
- ↑ «چگونگی گرایش والیان کرد اردلان به تشیع ،». فصلنامه علمی پژوهشی شیعه‌شناسی شماره 35. مؤسسة «شیعه‌شناسی». ۱۳۹۳.
- ↑ خبرنگار سراب روانسر (۱ اسفند ۱۳۹۵). «تجمع بزرگ خاندان اردلان سراسر ایران در سنندج». پایگاه خبری تحلیلی سراب روانسر.[پیوند مرده]
- ↑ محمد کلهر (۱۳۸۷). «پیشینه ای به ژرفای زمان» (PDF). پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ↑ «خاندان کرد اردلان در تلاقی امپراطوری‌های ایران و عثمانی». تاریخ ایران. نشر تاریخ ایران. ۱۳۸۷.
- ↑ «شکست حاکم اردلان از شاهودی خان». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ کُردی، خانه کتاب (۱۴۰۰-۰۴-۲۶T20:20:23+00:00). «کتاب «تاریخ اردلان» منتشر شد». خانە کتاب كُردی. دریافت‌شده در 2022-12-09. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک)
- Wikipedia contributors, "Ardalan," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ardalan&oldid=110008001 (accessed February 24, 2007).