علی‌آباد کتول
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
علی‌آباد کَتول، شهری در استان گلستان در شمال ایران است. این شهر مرکز شهرستان علی‌آباد این استان است.
| علی‌آبادکَتول علی‌آباد | |
|---|---|
 | |
| کشور |  ایران |
| استان | گلستان |
| شهرستان | علی‌آباد کتول |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) دیگر | علی‌آباد |
| سال شهرشدن | ۱۳۳۲ |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱۴۰ متر از سطح دریا |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | ابوذر اسفندیاری |
| ره‌آورد | لباس محلی، صنایع دستی چوبی، نان سنتی، دستمال و چادرشب ابریشمی |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۱۷ - (۳۴۲۲) - (۳۴۲۳) |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران س ۶۹ |
  علی‌آبادکَتول | |
مردم علی‌آباد کتول به زبان تبری سخن می‌گویند. مردم علی‌آبادکتول از قومیت تبری و ایرانی‌تبار هستند
علی‌آباد کتول به‌طور میانگین یکی از معتدل‌ترین شهرهای ایران می‌باشد. به دلیل قرار گرفتن این شهر در منطقه پست و کم ارتفاع و قرار گرفتن در کنار چند تپه، جنگل های هیرکانی شمال و دو دهنه کوهستانی، آب و هوای این شهر منحصربه‌فرد شده‌است. آبشارکبودوال بلندترین آبشار تمام خزه جهان و تنها آبشار خزه‌ای ایران نیز در این شهر قرار دارد. این شهر یکی از بزرگترین ذخیره گاه‌های چوب سرخدار در جهان است. هرچند قطع بی‌رویه این درخت کم‌یاب و منحصربه‌فرد آن را به کمترین میزان در سالهای اخیر رسانده‌است. این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵[۱] با حدود ۱۰۰هزار نفر جمعیت به عنوان سومین شهر استان از نظر جمعیت می‌باشد. مساحت شهرستان علی‌آباد ۱۱۶۳ کیلومتر مربع است که محدوده شهری علی‌آباد حدود ۲۰ کیلومتر مربع را شامل می‌شود؛ که پس از گرگان با ۵۵ کیلومتر مربع و گنبدکاووس با ۲۵ کیلومتری مربع سومین ناحیه شهری استان و دهمین ناحیه شهری بزرگ در شمال ایران است.
تاریخچه ویرایش
پیشینه ویرایش
با انجام عملیات بررسی و شناسایی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان گلستان تاریخ علی‌آباد کتول ۷۰۰۰ سال برآورد شده‌است. این تخمین بر اساس آثار شناسایی شده شامل محوطه، تپه و بناهای تاریخی است و بناهای شناسایی شده متعلق به دوران اسلامی است که شامل ۴ حمام، یک بنای مسکونی یک پل و یک آسیاب آبی است که بیشترین آثار شناسایی شده در بخش جلگه‌ای شهرستان کتول قرار دارد.[نیازمند منبع]
رابینوی انگلیسی در کتاب مازندران و استرآباد از نظر جغرافیائی این منطقه را بدین وصف آورده‌است: بلوک کتول در جنوب شرقی استرآباد و در جنوب استرآباد رستاق واقع است حدود آن از کوهستان تا صحرائی است که در دشت ترکمن‌ها است؛ و محدود است به رود کرک (KARK) و جلگه کمالان از شرق به نهر سرخ محله و از شمال به اراضی دوجی و از جنوب به میقان در بسطام طول آن از شرق به مغرب تقریباً ۱۰ مایل و از شمال به جنوب ۳۰ مایل است قسمت عمده آن پوشیده از جنگل است و صحرای علفزار نیز دارد.
وجه تسمیه ویرایش
کتول Katul در گذشته یکی از نواحی هفتگانه استراباد و از نواحی شرقی طبرستان محسوب می‌شده‌است. شهر علی‌آباد که به آن کمال غریب نیز گفته می‌شد حاکم نشین بلوک کتول بوده که خان‌های کتول از دوران صفوی بر ان حاکم بودند.[۲] کتول‌ها گروهی از اقوام طبری‌تبار بودند که در بلوک کتول که از نواحی هفتگانه استراباد و شرق طبرستان محسوب می‌شد مسکن داشتند و قدمت اطلاق نام کتول به این منطقه به عصر صفوی می‌رسد هرچند قدمت واژه کتول در استراباد و طبرستان به قرن ششم می‌رسد و ریشه واژه کرتوی Kartu به هزاران سال قبل می‌رسد. زبان کتول‌ها گویشی از زبان مازندرانی است که با زبان طبری باستان و گویش قدیم استراباد و گویش گرگان قدیم نزدیکی دارد.
نجف زاده بارفروش در کتاب واژه‌نامه مازندرانی معانی چندی را در ذیل واژه کتول katul بیان نموده‌است:
- دامپروری
- دامدار
- کوه
- کوهستان و ترانه کوهستان
علاوه بر این واژه کتول در زبان مازندرانی به معنی گاودار (گالش) - منطقه آزاد چرا - محلی - سرکش - محجوب است.
همچنین در ادبیات قدیم و برخی از اشعار کهنه و بومی مازندرانی از واژه کتول استفاده شده‌است که شعر زیر از نمونه ان است:[۳]
| کتولی بخونم مه یار کتوله | کتولی بخونم مه منزل دوره | |
| کتولی بخونم بورم ولایت | شه یار دس دارمه شیرین شکایت |
ایرج افشار در مخابرات استراباد به استناد نامه ای که از آقای علی اصغر معززی چنین ادعا کرده‌اند که قوم کتول همان کوتوال‌های (قلعه بان) سیستان هستند که به رهبری ملک محمود سیستانی در سال ۱۱۳۹ با نادرشاه درگیر شدند و پس از شکست خوردن گروهی از آنها به منطقه استراباد تبعید شدند و چنین ادعا می‌کردند که نام کتول ریشه در کوتوال دارد و از آنجا که این مهاجران سیستانی قلعه بان بودند کوتوال نامیده می‌شدند ولی این نظریه به دلیل بی‌پایه بودن مورد قبول تاریخ نگاران قرار نگرفته‌است.[۴] زیرا واژه کوتوال در بسیاری از نقاط کشور وجود دارد که عیناً به‌صورت کوتوال تلفظ می‌شوند که نشان از مهاجرت مردمی از سیستان به آن مناطق دارد و هیچ کدام دچار دگرگونی لفظی نشده‌اند و به واژه دیگر بدل نگشتند در حالی که این واژه در طول تاریخ هیچگاه به مردم منطقه کتول و بومی‌های آن اطلاق نشده‌است واژه بومی کتول در استراباد و مازندران سابقه طولانی دارد و دارای معنی غیر از قلعه بان است و تنها به گاوداران و دامپروران و مردمان بومی اطلاق می‌گشته‌است و از لحاظ تاریخی نام کتول پیشینه ای بسیار قدیمی تر از این رویداد در طبرستان و استراباد و منطقه کتول دارد و اینکه تمامی مهاجران و بومیان ولایت استراباد به زبان خود صحبت می‌کردند و کتول‌ها به عنوان قومی طبری‌تبار به زبان مازندرانی صحبت می‌کردند و خراسانی‌ها به زبان فارسی و قزلباش‌ها به زبان ترکی صحبت می‌کردند و هیچ اثری از گویش سیستانی که نشان دهنده حضور سیستانی‌ها تا قبل از زمان پهلوی باشد در این منطقه دیده نمی‌شود و حتی فراتر از آن هیچ سند تاریخی که ثابت کند گروهی از کوتوال‌های سیستانی به منطقه کتول یا استراباد مهاجرت کرده باشند در دسترس نمی‌باشد.[۵]
نام کتول در منابع قدیمی محلی استراباد و طبرستان در فاصله سالهای ۶۲۳ و ۶۲۸ و ۹۹۲ و ۹۹۶ و ۱۱۳۲ مکرر دیده می‌شود. واژه کتول و کتولی در اسنادی که به گونه وقف نامه‌های مختلف در کتاب تاریخ کتول سید ضیا میر دیلمی آمده است. می‌توان یافت در زیر بخش‌هایی از یک سند را که در ان از کلمه کتول و کتولی یاد شده‌است. می آید ((وقف موید و حبس مخلد اسلامی نمود اشرف الاعیان و الخیار الحاج اسفندیار کتولی من طایفه پلنگ… چه از طبقات ذکور و چه اناث و بعد انقراضها به دو نفر اعلم و اصلح و اتقی از اهل بلوک کتول باشد… و کان وقوع ذلک فی شهر رجب فی سنه ۱۱۳۲)) طبق این اسناد فردی از طایفه پلنگ قوم کتول اموال خود را در سال ۱۱۳۲ وقف نموده‌است که این تاریخ چند سال قبل از نبرد بین ملک محمود سیستانی و نادرشاه است که نشان میدهد قبل از ان قوم کتول در منطقه کتول فعلی ساکن بودند و ارتباطی با کوتوال‌های سیستانی نداشتند.[۶] همچنین واژه کتول در کتاب‌های قدیمی همچون تاریخ مازندران و روضه الصفا و ناسخ التواریخ و جهانگشا انوار و … وجود دارد. در تاریخ مفصل ایران آمده است: از وقایع بالنسیه مهم سلطنت شاه سلیمان صفوی هجوم ترکمنان است که در سال ۱۰۸۶ به حدود استراباد حمله نموده و به قتل و غارت پرداختند و در سال ۱۰۸۷ کلبعلی خان شاملو با سپاهی از قاجار و افشار و استراباد و کتول و مینودشت و تفنگچیان مازندران آدینه سلطان رهبر ترکمنان را در استراباد شکست داد. طبق این اسناد کتول‌ها یکی از اقوام استراباد و بومی منطقه کتول بودند که در سال ۱۰۸۷ همراه با سپاه قاجار و افشار و استراباد و مینودشت و تفنگچیان مازندران با ترکمن‌ها به پیکار پرداختند و در نبرد بر ترکمن‌ها چیره گشتند بنابراین طبق این سند کتول‌ها پنجاه سال قبل از نبرد ملک محمود سیستانی با نادرشاه در منطقه کتول به عنوان قومی بومی سکونت داشتند.[۷] همچنین طبق کتابچه وقایع کتول گروهی به نام کتول در حدود سال ۹۹۶ از ناحیه مرکزی طبرستان (امل و بابل) به ناحیه شرقی طبرستان (بلوک شرقی استراباد) کتول فعلی در روستای پیچک محله مهاجرت نمودند و از این دوره نام کتول به این منطقه اطلاق گشته‌است و در دوران قبل از ان این منطقه بخشی از کبودجامه بوده‌است که از ولایت‌های شرقی طبرستان محسوب می‌شده‌است. طبق این اسناد قومی به نام کتول ۱۵۰ سال قبل از نبرد ملک محمود سیستانی با نادرشاه در منطقه کتول فعلی سکونت داشتند و با نام کتول در منطقه شناخته می‌شدند.[۸] براساس تمام منابع تاریخی کتول به گروهی از مردم طبری‌تبار گفته می‌شود که منطقه مرکزی طبرستان به مناطق شرقی طبرستان (شرق استراباد) مهاجرت نمودند و با مهاجرت آنها ان مناطق به کتول شهره شدند و خان‌های کتول قرن‌ها بر ان مناطق به حکومت پرداختند و هیچ ارتباطی با کوتوال‌های سیستان ندارند. طبق تاریخ اساطیری ایران در عصر کیکاووس ولایت شرقی طبرستان کرتوی kartu نامیده می‌شده که در نزدیکی ان گرگان قدیم قرار داشت که مسکن اسپهبدان و مرزبانان تپورستان بوده‌است.[۹]
در کتاب سیاسی، اجتماعی کتول (نوشته محمد ابراهیم نظری)، واژه کتول از دو واژه اوستایی کته (kate) و اول (eul) تشکیل شده‌است. «کته» به معنای جا ومکان و «اول» به معنای شیب و دره و گودال است وکتول به مجموعه آبادی‌هایی گفته می‌شود که در درون دره و کوه قرار دارند.
کتول همچنین در زبان مازندرانی به معنای «کسی که رسم چوپانی را نداند»، «کشاورز و زارع»، «گاو شیرده» و «غریب یا کسی که از وطن به دور افتاده» می‌باشد.[۱۰]
دوران باستان ویرایش
.jpg)
استان مازندران پیش از اسلام تپورستان (به پهلوی: 
) نامیده می‌شد که برگرفته از نام قوم تپوری (به یونانی: Τάπυροι) می‌باشد که پس از اسلام قوم طبری نام گرفتند و سرزمینشان طبرستان نامیده شد.[۱۱][۱۲][۱۳]
به گفته واسیلی بارتلد تپوری‌ها در قسمت جنوب شرقی ولایت سکونت داشتند و در قید اطاعت هخامنشیان درآمده بودند و آماردها مغلوب اسکندر مقدونی و بعد مغلوب اشکانیان شدند و اشکانیان در قرن دوم ق. م آنها را در حوالی ری سکونت دادند و اراضی سابق آماردها به تصرف تپوری‌ها درآمد و بطلمیوس در شرح دیلم یعنی قسمت شرقی گیلان در ساحل بحر خزر فقط از تپوری‌ها نام می‌برد.[۱۴] به گفته مجتبی مینوی قوم آمارد و قوم تپوری در سرزمین مازندران می‌زیستند و تپوری‌ها در ناحیه کوهستانی مازندران و آماردها در ناحیه جلگه‌ای مازندران سکونت داشتند. در سال ۱۷۶ ق. م فرهاد اول اشکانی قوم آمارد را به ناحیه خوار کوچاند و تپوری‌ها تمام ناحیه مازندران را فرو گرفتند و تمام ولایت به اسم ایشان تپورستان نامیده شد.[۱۵] شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین قوم تپوری بودند.[۱۶]
ویلیام اسمیت در فرهنگ لغت جغرافیای یونان و روم می‌نویسد : تپورها قومی بودند که محل سکونت آنها در دوره‌های مختلف تاریخ به نظر می‌رسد در امتداد فضای وسیعی از کشور از ارمنستان به سمت شرق تا آمودریا گسترش یافته بود. استرابون آنها را در کنار دروازه‌های کاسپین و ری، در پارت و بین دربیک و اسرم هیرکانی و همراه با آماردی‌ها و سایر مردم در امتداد سواحل جنوبی دریای مازندران قرار میدهد که آخرین دیدگاه یعنی سکونت در امتداد سواحل جنوبی دریای مازندران مطابق نظر کوینت کورس و دیونیسوس و پلینی هم می‌باشد. بطلمیوس در جایی آنها را در زمره اقوام سرزمین ماد به حساب می‌آورد و در جایی دیگر آنها را به مارگیانا نسبت میدهد. تپوری‌هایی که در پلینی و کوینت کورس به آنها اشاره می‌کند شکی در آن نیست که ناحیه کنونی طبرستان نام خود را از آنها گرفته است. آلیان توصیف عجیبی از تپوری‌هایی که در ماد زندگی می‌کردند ارائه میدهد.[۱۷]
هنر ویرایش
فعالیت‌های هنری از جمله چادر شب بافی، صنایع دستی و نمد بافی و ساخت ابزار موسیقی از قبیل: تار، دوتار، سه تار، نی هفت بند(۵ سوراخه)، کمانچه و… و خود موسیقی محلی را می‌توان نام برد.
مردم ویرایش
اکثریت مردم علی‌آبادکتول از قومیت کتولی که قومی طبری‌تبار (مازندرانی) می‌باشد هستند و به گویش کتولی که گویشی از زبان طبری است سخن می‌گویند.[۱۸][۱۹] همچنین اقلیتی از اقوام شاهرودی، آذربایجانی، سیستانی، نیشابوری، کاشمری، سبزواری، فندرسکی،ترکمنی،ترک در این شهر ساکن هستند. کتولی گویشی از زبان مازندرانی است و گویش فندرسکی برگرفته از بخش فندرسک است.[۲۰]
مذهب مردم شیعه دوازده امامی است.
شهرداری علی‌آباد کتول ویرایش
شهرداری علی‌آباد با ساختمانی مدرن و طراحی شده مناسب برای کاربری اداری با هدف بهینه‌سازی فضای اداری و صرفه جویی انرژی درخیابان امام رضا (ع) مقابل مصلی نماز جمعه قرار دارد. برخی از سازمان‌های تابع شهرداری در زیر نوشته شده‌است.
- ناحیه یک خدمات شهری علی‌آباد کتول
- ناحیه دو خدمات شهری علی‌آباد کتول
- سازمان حمل و نقل عمومی علی‌آباد کتول
- سازمان تاکسیرانی علی‌آباد کتول
- سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی علی‌آباد کتول
- سازمان میادین میوه و تره بار علی‌آباد کتول
روستاها و ییلاقات ویرایش
روستاهای آلوستان، کردآباد، برفتان، محمدآباد ،عباس‌آباد، پیچک محله، الازمن، قوش کرپی، سعد آباد، شیرین آباد، امیرآباد فندرسک، چینو، خلیندر، مایان (ماهیان)، نرسو، ریگ چشمه، چلی، بالا چلی، گنو، غریب آباد، طاویر، چه جا، لنگو، سیاه مرز کوه، نرسو، افرا تخته، الستان، وسیع سر، زرین گل، حسین‌آباد و اسلام‌آباد، زیر مجموعه علی‌آباد کتول قرار دارند،
گردشگری ویرایش
این بخش به هیچ منبع و مرجعی استناد نمیکند. |
آبشار تمام خزه‌ای کبودوال، سد علی‌آباد کتول - دو دهنه زیبا و بکر زرین گل و محمدآباد با ییلاقات زیبا ی آن: روستاهای شیرین آباد افرا تخته، چینو، خولیندره، مایان، نرسو، ریگ چشمه، چلی، بالا چلی، گنو، غریب آباد، چه جا، لنگو، سیاه مرز کوه، نرسو، الستان، وسیع سر و منطقه کوهستانی چلی، بالاچلی، شاهوار، جنگل ابر، موزه تاریخ طبیعی، جنگل زرین گل و آسیاب قدیمی[۲۱] از مهمترین مناطق گردشگری این شهرستان می‌باشد.
زیرساخت ویرایش
واحدهای علمی و آموزش عالی ویرایش
در علی‌آباد حدود ۱۲۰۰۰ دانشجو در ۶ واحد آموزش عالی مشغول به تحصیل هستند. دانشگاه آزاد واحد علی‌آباد کتول بزرگترین واحد دانشگاهی آزاد در استان نقش مهمی در تولید علم شهرستان داراست.
- دانشگاه آزاد واحد علی آبادکتول
- دانشگاه پیام نور واحد علی‌آباد کتول
- دانشگاه جامع علمی کاربردی بهزیستی گلستان
- دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه جامع گلستان
- دانشکده فنی و حرفه‌ای امام خمینی علی‌آباد کتول (انستیتو فناوری کورش کبیر سابق)
- دانشکده فنی حرفه‌ای سما واحد علی‌آبادکتول
شبکه بهداشتی درمانی ویرایش
- بیمارستان قائم
- بیمارستان بقیةالله العظم
- درمانگاه شهیدمطهری تأمین اجتماعی
- درمانگاه شفا
- درمانگاه امام رضا سپاه پاسداران
- درمانگاه تخصصی قائم
- درمانگاه خاتم
- درمانگاه شهید کرامتی
- درمانگاه امام علی
- درمانگاه شهری شماره ۱
- درمانگاه شهری شماره ۲
- درمانگاه شهری شماره ۳
منابع ویرایش
- «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
- ↑ «سرشماری ۱۳۹۵».
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۳.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۵.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۶.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۷.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۹.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۹.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۱۰.
- ↑ محمدی ابراهیم نظری، سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی کتول، ۱۰.
- ↑ «لغتنامه طبرستان: کتول». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ عمادی، اسدالله (۱۳۷۲). بازخوانی تاریخ مازندران. نشر فرهنگ خانه مازندران. ص. ۷۲.
- ↑ مارکوارت، یوزف (۱۳۷۳). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمهٔ مریم میر احمدی. تهران انتشارات اطلاعات. ص. ۲۴۵.
- ↑ BORJIAN, HABIB (2004). "Mazandaran: Language and People (The State of Research)". Yerevan State University (به انگلیسی): 289. doi:10.1163/1573384043076045.
- ↑ بارتلد، واسیلی (۱۳۰۸). تذکره جغرافیای تاریخی ایران. اتحادیه تهران. ص. ۲۸۳.
- ↑ مینوی، مجتبی (۱۳۴۲). مازیار. مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر. ص. ۹.
- ↑ محمدپور، صفرعلی (۱۳۸۶). چالوس در آیینه تاریخ. انتشارات کلام مسعود. ص. ۳۷۰.
- ↑ "Dictionary of Greek and Roman Geography, illustrated by numerous engravings on wood. William Smith, LLD. London. Walton and Maberly, Upper Gower Street and Ivy Lane, Paternoster Row; John Murray, Albemarle Street. 1854. ,TAPU´RI". www.perseus.tufts.edu. Retrieved 2021-02-04.
- ↑ شکی، حسین (۱۳۹۸). «گویش کتولی». دانشنامه گلستان. ۱ (۱): ۴۱۲.
- ↑ نصراشرفی، جهانگیر؛ صمدی، حسین (۱۳۷۷). واژه‌نامه بزرگ تبری. نشر خانه سبز. ص. ۳۱.
- ↑ میردیلمی، سیدضیاء، تاریخ کتول، ناشر مؤلف، ص ۲۸ و ۲۱.
- ↑ کتاب ویترین جاذبه‌های گردشگری ایران، مظاهر علیپور - گلایل گلپور. انتشارات توسعه دهندگان. 1395
| در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ علی‌آباد کتول موجود است. |