ویکی‌پدیا:ترجمه عنوان‌ها در ویکی‌پدیا
 | این صفحه حاوی یک انشا است. این انشا شامل توضیحات و توصیه‌های یک یا چند مشارکت‌کنندهٔ ویکی‌پدیا است. انشاها جزو مقاله‌های دانشنامه یا سیاست‌ها یا رهنمودهای ویکی‌پدیا نیستند؛ چرا که به‌طور کامل توسط جامعه مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. بعضی از انشاها هنجارهای متداول را بیان می‌کنند؛ در حالی که سایر انشاها فقط دربردارندهٔ دیدگاه‌های اقلیت هستند. |
در ویکی‌پدیای فارسی بسیار پیش می‌آید که کاربران راجع به موضوعی تصمیم به ایجاد مقاله می‌گیرند که پیش از آن در منابع معتبر فارسی مورد بحث نبوده‌است. مثال بارز آن، ایجاد مقاله راجع به فیلم‌هایی است که نسخهٔ رسمی فارسی ندارند و در منابع معتبر (مربوط به فیلم و سینما) و حتی نیمه‌معتبر (بخش سینما یا هنر خبرگزاری‌های فارسی‌زبان) هم راجع به آن‌ها بحث نشده‌است.
این موضوعات سرشناس هستند، چون در زبان دیگری (معمولاً انگلیسی) به اندازهٔ کافی مورد بحث بوده‌اند. اما به دلیل نبودِ منابع فارسی معتبر، ترجمهٔ عنوانشان دشوار است. در این انشا، راجع به ترجمهٔ عنوان‌ها در ویکی‌پدیا بحث شده‌است.
واژه‌سازی ویرایش
این‌که ویکی‌پدیا برای اولین بار موضوعی را به‌طور مکتوب به فارسی درآورَد، مایهٔ مباهات است. هرچه باشد، هدف ویکی‌پدیا آسان کردن دسترسی به دانش است، و این کار در همان راستا قابل توجیه است. اما این‌که عنوان یک موضوع برای اولین توسط کاربران ویکی «فارسی‌سازی» شود، تا جایی که مصداقی از تحقیق دست‌اول دانسته نشود خوب است.
کاربران ویکی‌پدیا گاهی با استفاده از صفحهٔ ویکی‌پدیا:زبان و زبان‌شناسی معادل فارسی را با مشورت با دیگر کاربران انتخاب می‌کنند تا دست کم این واژه‌سازی از دیدگاهِ مشورتیِ چند کاربر آگاه دیگر هم گذر کرده باشد. اما باید توجه داشت که این روند، اگرچه منجر به ترجمه‌های بهتری میشود، اما لزوماً بارِ «دست‌اول» بودنِ تحقیقی که راجع به نحوهٔ ترجمهٔ یک نام صورت گرفته را کم نمی‌کند. به‌علاوه، انتخاب عنوان بسیاری از مقاله‌های این‌چنینی از این روندِ مشورتی گذر نکرده‌است.
به گفتهٔ داریوش آشوری «امروز هر مترجمِ فارسی‌زبان در این زمینه‌ها کمابیش به اندازهٔ تواناییِ خود یک فرهنگستانِ تک‌نفره است که دربارهٔ برگردان واژه‌هایِ اصطلاحی و فنی از زبان‌هایِ اروپایی به فارسی تصمیم می‌گیرد و عمل می‌کند و کمتر کتابِ ترجمه‌شده به فارسی در این زمینه‌هاست که برابرنامه‌ای از واژه‌ها در پایان نداشته باشد.»[۱]
کار واژه‌گزینِ فارسی، برگزیدن واژه برای مفاهیم نوی است که یا مستقیماً یا از راه غیر از زبان فارسی به آن رسیده‌است. در هر دو صورت مفهومی در ذهن واژه‌گزین نقش بسته‌است و او در پی برگزیدن واژه مناسبی برای آن است.[۲]
ترجمه یا آوانگاری ویرایش
در میان کاربران ویکی‌پدیا اتفاق نظر هست که اسامی خاص (مثل اسم افراد) را نباید ترجمه کرد بلکه باید آوانگاری کرد. مثلاً اگر راجع به Henry George Farmer در هیچ منبع فارسی‌ای بحث نشده باشد و ویکی‌پدیا اولین جایی باشد که راجع به آن مقاله می‌سازد، عنوان مقاله را «هنری جورج کشاورز» نمی‌گذاریم.
همچنین در مورد نام‌هایی که اسم خاص نیستند، (یعنی تنها به یک مؤلفه از نوع خود اشاره نمی‌کنند) توافق نسبی وجود دارد که ترجمه نسبت به آوانگاری ارجح است. مثلاً اگر ویکی‌پدیای فارسی اولین منبع فارسی باشد که راجع به Blue diamond مطلب می‌نویسد، عنوان آن را «الماس آبی» می‌گذاریم، نه «بلو دایمند» چرا که این عنوان به یک قطعه الماس خاص اشاره ندارد، بلکه به‌طور کلی به الماس‌هایی که جلای آبی رنگ دارد اشاره می‌کند.
اما دو دسته از موضوعات این قدر سرراست نیستند:
- موضوعات انتزاعی
- فیلم‌ها، کتاب‌ها و سایر آثار هنری
موضوعات انتزاعی ویرایش
نامگذاری فارسی موضوعات انتزاعی، به خصوص مفاهیم علمی، همواره مورد بحث و چالش بوده‌است.
ابتدا با یک مثال ساده شروع می‌کنیم: آیا باید biology را «بیولوژی» نامید یا «زیست‌شناسی»؟ در حال حاضر که دومی جا افتاده، پاسخ روشن است. هفتاد سال پیش هم که واژهٔ «زیست‌شناسی» هنوز ابداع نشده بود، اما بیولوژی در متون آن زمان رایج بود، باز پاسخ روشن بود.
اما پیش از آن که وام‌واژهٔ «بیولوژی» در متون فارسی رایج شده بود چه؟ بسیار پیش می‌آید که در ویکی‌پدیا می‌خواهیم راجع به موضوعی در علم فیزیک، ریاضی، الکترونیک و نظایر آن مطلبی بنویسیم در شرایطی که حتی وام‌واژهٔ آن هم در فارسی رایج نیست (چون اساساً موضوع این قدر تخصصی است که هیچ منبع فارسی راجع به آن موجود نیست). در این شرایط، بر سر این که آیا باید خودمان موضوع را برای بار اول ترجمه کنیم، یا آوانگاری کنیم، و به چه شکل، اختلاف نظر وجود دارد.
آثار هنری ویرایش
نام یک فیلم، یک اسم خاص است چون به یک مؤلفهٔ خاص از نوع خودش (یک فیلم خاص از میان تمام فیلم‌ها) اشاره می‌کند. همین در مورد نام یک کتاب، ترانه، نقاشی و … نیز مطرح میشود. با این حال، دست کم در مورد کتاب‌ها، ترجمهٔ عنوانشان به زبان محلی چیزی است که از صدها (و شاید هزاران) سال پیش متداول بوده‌است. البته عنوان کتاب‌ها همیشه ترجمه نمی‌شده (مثلاً کتاب شفا از این سینا را منابع غربی هم Shafa می‌نامند و ترجمه نمی‌کنند) اما اکثراً ترجمه بر آوانگاری ترجیح داده می‌شده (مثلاً فیلم گاو (فیلم) از داریوش مهرجویی در منابع انگلیسی The Cow نامیده شده، نه Gav، یا عنوان کتاب «Les miserables» در فارسی از همان ابتدا ترجمه شده (اوایل «تیره‌بختان» و بعداً «بینوایان») و کتابی به اسم «لِه میزِقَبل» در فارسی نداشته‌ایم).
مادامی که یک مترجم (که شغل و تخصصش ترجمهٔ این عنوان‌هاست) خارج از ویکی‌پدیا اقدام به ترجمهٔ نام یک کتاب بکند، ویکی‌پدیا دست کم یک منبع در دست دارد که عنوان فارسی آن کتاب را چه بگذارد. حتی اگر ترجمهٔ اولیه توسط منبعی غیر تخصصی منتشر شده باشد، باز هم استفاده از آن مشکل «دست‌اول» بودن ترجمه را رفع می‌کند؛ اما این امر می‌تواند بین ترجمه‌ها ناهماهنگی ایجاد کند. برای مثال، آهنگ از لانا دل ری ترانه‌ای در ۱۹ آوریل ۲۰۱۷ با نام Lust for Life منتشر شد و این ترانه تا زمان نوشتن این انشا هنوز در ویکی‌پدیای فارسی مقاله‌ای ندارد. ویکی‌پدیای فارسی برای چند موضوع دیگر که نام انگلیسی مشابهی دارند مقاله دارد (شور زندگی (رمان ایروینگ استون) و شور زندگی (فیلم ۱۹۵۶) هر دو در انگلیسی Lust for Life نام دارند). در مورد ترانهٔ لانا دل ری، یک خبرگزاری معتبر فارسی‌زبان مطلبی منتشر کرده و نام آن را «شهوت زندگی» ترجمه کرده. این ترانه و آلبوم در زمان نگارش این انشا هنوز مقاله‌ای در ویکی‌پدیای فارسی ندارد. استفاده از عنوان «شور زندگی» برای آن، ترجمه را با دیگر موارد هماهنگ می‌کند اما ترجمه‌ای دست‌اول از نام این ترانه خواهد بود. استفاده از نام «شهوت زندگی» مشکل دست‌اول بودن را حل می‌کند اما بین ترجمه‌ها ناهماهنگی ایجاد می‌کند و خوانندهٔ فارسی‌زبان راه دشوارتری خواهد داشت تا بداند که این ترانه در اصل همنام با آن کتاب و آن فیلم بوده‌است.
مشکل مهمتر آن است که خیل عظیمی از کتاب‌ها و فیلم‌ها هنوز توسط هیچ مترجمی به‌طور رسمی به فارسی ترجمه نشده‌اند و حتی در منابع غیر تخصصی هم نام برده نشده‌اند، و در نتیجه ویکی‌پدیا مجبور است که ترجمه را برای بار اول انجام بدهد. این به خصوص در مورد فیلم‌ها ملموس‌تر است چون دست کم کتاب اگر به فارسی منتشر شود، نام فارسی‌اش توسط یک مترجم متخصص (که کتاب را هم ترجمه کرده) انتخاب میشود، اما فیلم‌ها خیلی پیش می‌آید که توسط یک فرد نامتخصص ترجمه‌ای نیم‌بند بشوند و در بازار سیاه دستفروشی شوند.
ترجمهٔ عنوان‌ها کار ساده‌ای نیست. بسیار پیش می‌آید که نام اصلی یک فیلم از یک ظرافت کلامی در زبان اصلی برخوردار است که در ترجمه کردن از بین می‌رود. مثلاً ترجمه کردن نام فیلم «Cop Out» بر اساس معنای این عبارت در انگلیسی (cop out یعنی طفره‌رفتن)، ظرافت کلامی که در نام این فیلم وجود دارد را از بین می‌برد؛ فیلم راجع به دو پلیس است، cop در انگلیسی معنای پلیس هم می‌دهد، و در واقع آرایهٔ ادبی جناس در این نام وجود دارد که در ترجمهٔ فارسی میسر نیست.
در عین حال، آوانگاری بدون ترجمه هم این مشکل را حل نمی‌کند. ساختن مقاله‌ای با عنوان «کاپ آوت» نه تنها آرایهٔ جناس که در نام آن فیلم بود را به فارسی نمی‌آورد، که حتی معنای اولیهٔ نام فیلم (همان «طفره‌رفتن») را هم از دسترس خوانندهٔ فارسی‌زبانی که هیچ انگلیسی نمی‌داند، دورتر می‌کند. یا نامیدن ترانهٔ Hello از ادل به صورت «سلام (ترانه ادل)» مفهوم را بهتر به خواننده‌ای که فقط فارسی می‌داند (انگلیسی نمی‌داند) منتقل می‌کند تا نامیدنش به صورت «هلو (ترانه ادل)». بدیهی است که می‌توان از دومی به اولی تغییر مسیر ایجاد کرد.
مثال دیگر فیلم Blue Streak است. در انگلیسی اصطلاح "Blue Streak" از آرایهٔ ایهام برخودار است: معنای نزدیک آن «رگهٔ آبی» است (که برای توصیف رگ آبیِ برخی الماس‌ها استفاده میشود)، و معنای دورش برق‌آسا و سریع‌السیر؛ و مثل هر ایهامی، این معنای دور است که منظور است نه معنای نزدیک. در ویکی‌پدیای فارسی هم مقاله را با نام برق‌آسا ساخته‌ایم، اما این ایهام در ترجمه گم شده‌است. ترجمه نکردن عنوان و ساختن مقاله با عنوانِ بلو استریک هم مشکلی را حل نمی‌کند و ایهام را بازنمی‌گردانَد که هیچ، برای خواننده‌ای که انگلیسی نداند حتی معنای فیلم را هم غیرقابل درک می‌کند.
در اینجا هم بازبین کاربران اختلاف نظر هست. اگرچه به نظر می‌رسد بیشتر کاربران موافق ترجمهٔ عنوان‌ها هستند (مگر این که عنوان خودش ترجمه‌شدنی نباشد، مثل «تایتانیک» که به یک کشتی خاص اشاره می‌کند) اما برخی کاربران، به خصوص کسانی که با زبان‌های متعدد آشنا هستند، آوانگاری را نیز گزینهٔ بهتری تلقی می‌کنند. کسانی که موافق ترجمه کردن در این موضوع اند معتقدند که که معنا و روح واژه بر هرچیز تقدم دارد، شاید نکات پهنان و ظرافت و آرایه های ادبی که در زبان اصلی وجود دارد از بین رود اما معنا و مفهوم حداقل به صورت نسبی به کاربر رسانده می‌شوند. از طرفی باعث میشود که مترجمان و کاربران خلاقیت خود را در واژه سازی افزایش دهند که این خود به مرور زمان زبان فارسی را غنی‌تر می‌کند و اصطلاحات را در جامعه ترویج می‌دهد و باعث تشابه بیشتر به ادبیات و فرهنگ زبان‌های اصلی میشود به گونه‌ای که ممکن است بعد از مدتی درک ظرافت و آرایه‌های ادبی به راحتی برای فارسی زبانان مهیا شود در صورتی که در آوانگاری برعکس باعث تضعیف و ناتوانی روزافزون فارسی میشود.
مثال‌های معکوس ویرایش
وقتی به ترجمهٔ نام‌های بیگانه به فارسی فکر می‌کنیم، خوب است که به مثال‌های برعکس یعنی ترجمهٔ نام‌های فارسی به زبان‌های بیگانه نیز فکر کنیم. برخی از نام‌های فارسی در آثار انگلیسی ترجمه می‌شوند و برخی نه، و این امر را نمی‌توان با هیچ قاعده‌ای (مثل «اسم خاص» بودن) به طور کامل توضیح داد. برای مثال، ابن سینا کتابی دارد به اسم شفا که برخلاف اسمش، به موضوع طب اختصاص ندارد (کتابی که وی در زمینهٔ طب نوشته، قانون نام دارد). در کتاب شفا به موضوعات مختلفی از جملهٔ ریاضیات و موسیقی پرداخته شده‌است. چند سده بعد، صفی‌الدین ارموی نیز رسالهٔ معروفی نوشته که با اسم کتاب الأدوار شناخته میشود و در آن نظریه ادوار (توضیح موسیقی با کمک دایره‌هایی که موقعیت نت‌ها را نشان می‌دهند) شرح داده شده‌است. کتاب دومی در متون انگلیسی با نام Al-Adwar یا Advar شناخته میشود در حالی که کتاب ابن سینا با نام The Book of Healing (که ترجمهٔ عبارت «کتاب شفا» است) شناخته میشود. این که چرا اولی به صورت «The Book of Circles» رواج نیافته و چرا دومی را فقط با نام Shifa نمی‌شناسند و اسمش را ترجمه می‌کنند، نمودی از همان مشکلاتی است که بالاتر در خصوص نام‌های فارسی ذکر شد: نبود یک چارچوب مشخص و مورد توافق همگان.
رسالت ویکی‌پدیا ویرایش
اگر فرض کنیم که رسالت ویکی‌پدیا، در دسترس قرار دادن دانش برای همگان به‌طور آزاد است، آن وقت این سؤال پیش می‌آید که آیا ترجمه کردن عنوان‌ها در ویکی‌پدیا کار درستی است یا نه.
از یک سو، اگر دست روی دست بگذاریم تا یک نفر در دنیای بیرون پیدا شود و برای اولین بار نامی را ترجمه یا آوانگاری کند، قسمت زیادی از دانش باید معطل بماند و در ویکی‌پدیا راه نیابد و این یک محدودیت عمده در راه فراهم کردن دسترسی آزاد به حجم عظیم دانش بشری برای خوانندگان فارسی‌زبان است.
از سوی دیگر، این که عده‌ای کاربر در ویکی‌پدیا اقدام به ترجمه یا آوانگاری عنوان‌ها کنند، شانس این که ترجمه‌های بد و آوانگاری‌های اشتباه در فارسی رواج یابند را بالا می‌برد. هر چه باشد، بسیاری از این کاربران، تخصص و شغلشان ترجمهٔ متون نیست و حتی اگر باشد هم، در نقش کاربر ویکی‌پدیا نمی‌توانند این تخصص یا شغل را دستمایه قرار دهند و ترجمه‌شان را «رسمی» یا «برتر» تلقی کنند. بسیاری از فارسی‌زبانان به شاخص‌ترین گروه متخصصین در این زمینه (فرهنگستان زبان و ادب فارسی) ایرادهایی می‌گیرند؛ در این حالت تکلیف یک گروه غیر متخصص که به‌طور داوطلبانه، غیر نظام‌مند و به دور از نظارت‌های علمی دست به ترجمهٔ هزاران عنوان می‌زنند مشخص است!
جستارهای وابسته ویرایش
منابع ویرایش
- ↑ «نظر داریوش آشوری دربارهٔ واژه‌سازی فارسی». خبرگزاری ایسنا. ۱۰ مرداد ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱۰ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ مبانی علمی واژه‌سازی و واژه‌گزینی، نوشتهٔ علی کافی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی