ویکی‌پدیا:سوگیری ذاتی سامانه
 | این صفحه حاوی یک انشا است. این انشا شامل توضیحات و توصیه‌های یک یا چند مشارکت‌کنندهٔ ویکی‌پدیا است. انشاها جزو مقاله‌های دانشنامه یا سیاست‌ها یا رهنمودهای ویکی‌پدیا نیستند؛ چرا که به‌طور کامل توسط جامعه مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. بعضی از انشاها هنجارهای متداول را بیان می‌کنند؛ در حالی که سایر انشاها فقط دربردارندهٔ دیدگاه‌های اقلیت هستند. |
پروژهٔ ویکی‌پدیا می‌کوشد در پوشش محتوا و مضامینش همواره دیدگاه بی‌طرف را رعایت کند اما سوگیری ذاتی و ناخواستهٔ سامانه، مانع از احقاق این امر به‌طور تام و تمام می‌شود به گونه‌ای که کفهٔ ترازو گاه به سود فرهنگ‌ها و موضوعات پررنگ‌تر و رایج‌تر به طرز نامتوازنی سنگینی می‌کند. سوگیری ذاتی سامانه ناشی از خصایص مشترک فرهنگی و اجتماعی اکثر ویرایشگران ویکی‌پدیاست و باعث پوشش نامتوازن موضوعات در این دانشنامه می‌شود.
ویکی‌پدیانویسان معمولی ویرایش
خصایص مشترک و معمول ویکی‌پدیانویسان لاجرم بر روی محتوای ویکی‌پدیا تأثیر می‌گذارد. بر پایهٔ تحقیقاتی که در ویکی‌پدیای انگلیسی انجام گرفته، «ویکی‌پدیانویسان معمولی» چنین خصایصی دارند: ۱) مذکرند؛ ۲) فنی‌اند؛ ۳) تحصیل‌کرده‌اند؛ ۴) بین ۱۵ تا ۴۹ سال دارند؛ ۵) از مناطق ثروتمندتر و مرفه‌ترند؛ ۶) یقه سفید یا دانشجو هستند، نه یقه آبی.
- زنان حضور کمی در ویکی‌پدیا دارند و کمتر از ۱۵ درصد مشارکت‌کنندگان را شکل می‌دهند. بر پایهٔ نظرسنجی سال ۲۰۱۱ بنیاد ویکی‌مدیا تنها ۸٫۵ درصد از ویرایشگران مؤنث بودند. شکاف جنسیتی با گذشت زمان بهبود نیافته‌است و ویرایشگران مؤنث معمولاً زودتر از همکاران مذکر خود، جامعه را ترک می‌کنند. تحقیقات نشان داده که شکافی جنسیتی تأثیری مضر بر پوشش مضامین داشته‌است: مقاله‌هایی که به‌طور خاص مورد علاقهٔ زنان بوده‌اند، کوتاه‌ترند، حتی با در نظر گرفتن سایر متغیرهایی که بر اندازهٔ یک مقاله مؤثرند. زنان نسبت به مردان ویکی‌پدیا را کم‌کیفیت‌تر می‌بینند و می‌دانند.
- برای مشارکت در ویکی‌پدیا باید به اینترنت دسترسی داشت. کسانی که از نظر آماری دسترسی کمتری به اینترنت دارند (چون مردم مناطق محروم، فقرای مناطق مُنعَم، معلولان، سالخوردگان) حضور کم‌رنگ‌تری در ویکی‌پدیا دارند. ممکن است، اقلیت‌هایی باشند که به طرز نامتناسب و نامتعادلی دسترسی کمتری به فناوری اطلاعات و آموزش و پژوهش داشته باشند. حتی در میان همان گروه‌های شکل‌دهندهٔ اکثریت، ویکی‌پدیانویسان بایستی نسبت به سایران فنی‌تر و آشناتر به امور رایانشی باشند. رابط کاربری و زبان نشانه‌گذاری ویکی مانعی فنی برای مشارکت خوانندگانی است که الف) آن را نمی‌شناسند؛ ب) نمی‌توانند آن را بفهمند؛ ج) ترجیح می‌دهند از آن استفاده نکنند.
- دسترس‌پذیری منابع همگون نیست. این موضوع هم شامل زبان نوشتاری منابع می‌شود و هم سهولت دستیابی به آن‌ها. چون سیاست‌های ویکی‌پدیا کاربران را ملزم به استفاده از منابع معتبر می‌کنند، موضوعات و مباحث در محتوا و مضمونشان به منابع در دسترس ویرایشگران محدود می‌شوند. منابعی که نزد ویرایشگران هم آشناترند و هم دردسترس‌تر، فارغ از بحث اعتبار، شانس بیشتری برای استفاده شدن در ویکی‌پیدا پیدا می‌کنند. به طرز مشابه، هزینهٔ دسترسی به منابع نیز می‌تواند مانعی بر سر راه ویرایشگران باشد. اغلب پژوهش‌ها دربارهٔ اخترشناسی از طریق arXiv یا NASA ADS برای عموم در دسترس است اما اکثر ژورنال‌های علم پزشکی یا حقوق تنها با پرداخت حق عضویت قابل دسترس‌اند. کمبود یا حتی نبود کتابخانه‌های عمومی و نیز کتابفروشی‌ها در مناطق محروم، سبب شده‌است شماری از کسانی که علاقه‌مندند با استفاده از منابع معتبر ویرایش کنند، عملاً امکانش را نیابند.
- ویکی‌پدیانویسان کسانی هستند که برای مشارکت در پروژه وقت آزاد و کافی دارند. دیدگاه ویرایشگرانی که به مشاغل وقت‌گیر اشتغال دارند، حضور کم‌رنگ‌تری دارد. این موضوع سبب می‌شود موضوعات مورد علاقهٔ قشرهای فقیرتر و کارگری به طرز بارزی وضع نامساعدتری داشته باشند چرا که احتمالاً آنان نسبت به قشرهای متنعم و متمول، فاقد وقت و مکنت کافی برای اختصاص به پروژه می‌باشند.
چرا این قضیه مهم است؟ ویرایش
علت مشارکت بی‌اجر و منت بسیاری از ویرایشگران در ویکی‌پدیا آن است که این دانشنامه را در حال پیشروی به سوی آرمانش می‌بینند که چیزی نیست جز مبدل شدن به مخزنی از دانش بشری. ویرایشگران آرمانگراتر، ویکی‌پدیا را مجالی می‌بینند برای تشریح درستی یا نادرستی فلان موضوع از «دیدگاه بی‌طرف» یا با «دید جهانشمول». فلذا وجود سوگیری در ذات سیستم از خرابکاری عمدی مشکل‌آفرین‌تر و آزاردهنده‌تر است که خرابکاری را می‌توان به طرفةالعینی شناسایی و تصحیح کرد. وجود سوگیری ذاتی و ناخواسته در کل سامانه بدین معنی است که نه تنها بخش معتنابهی از جمعیت جهان در بحث‌ها و تشریح مطالب شرکت نمی‌کنند بلکه مشکلی جدی در رابطهٔ بین ویکی‌پدیا و ویرایشگرانش با جهان خارج ریشه دوانده‌است.
مشکل سوگیری سامانه‌ای در ویکی‌پدیا به احتمال قریب به یقین همیشگی است. تنها راهی که بتوان با توسل بدان سوگیری سامانه‌ای را کاملاً محو کرد آن است که همهٔ جمعیت جهان، دسترسی و تمایل یکسانی به مشارکت در ویکی‌پدیای فارسی داشته باشند. با این همه، عوارض سوگیری سامانه‌ای را می‌توان با تلاش‌های آگاهانه تخفیف داد. هدف پروژهٔ مقابله با سوگیری سامانه‌ای نیز همین است.
همان‌طور که مایکل اسنو و جیمی ویلز در نامه‌ای سرگشاده نوشته‌اند:
چگونه از موفقیت‌های پیشینمان برای تفوق بر چالش‌های پیش رو بهره بریم؟ کمتر از یک پنجم جمعیت جهان به اینترنت دسترسی دارند. تاکنون صدها هزار داوطلب در پروژه‌های ویکی‌مدیا مشارکت کرده‌اند، اما آنان به نحو احسن معرف گونه‌گونی جمعیت جهان نبوده‌اند. انتخاب‌های زیادی پیش روی ماست تا جنبشی جهانی بسازیم برای خلق و به‌اشتراک‌گذاری دانش آزاد.
راه‌حل چیست؟ ویرایش
دربارهٔ دیدگاه‌ها و دغدغه‌های دیگران مطالعه کنید و سعی کنید آن‌ها را نیز در ویرایش‌هایتان منعکس کنید. از دیگران دعوت کنید که در ویکی‌پدیا مشارکت کنند. به دیگران احترام بگذارید. بر سوگیری‌های خودتان اشراف پیدا کنید و نگذارید به هنگام مشارکت در ویکی‌پدیا، آن سوگیری‌ها در ویرایش‌هایتان تجلی یابند. از مشارکت در موضوعات و مباحثی که گمان می‌برید نسبت بدان‌ها سوگیری دارید یا تلاش‌هایتان برای غلبه بر نفستان نتیجه‌بخش نخواهد بود، خود بدارید. ویکی‌پدیا پروژه‌ای عظیم است پس در حوزه‌ای فعالیت کنید که به‌خوبی از پس انتظارات محتوایی و رفتاری برآیید؛ خاصه آن‌هایی که به سیاست دیدگاه بی‌طرف ویکی‌پدیا مربوطند.