| محله جوی مولیان
|
یکی از محلات قدیم بخارا، به نام جوی مولیان که در شعر رودکی آمده در ایران معروف شده است
|
| محله چاغان |
نام محله یا کوچه‌ای است به مرو
|
| محله چاله‌میدان |
نام محله قدیمی در تهران که در سال ۱۲۶۹ق، ۱۸۰۲ خانه داشت
|
| محله چرانداب |
محلهای است در تبریزمرآت البلدان
|
| محله چهارباغ (بیجار) |
نام محلهای است در شهر که یادگار چهارباغ گروس است و آثاری از آن در آنجا دیدن می‌شود
|
| محله درب کوشک |
محلهای است در مرکز شهر اسپاهان. سردر بزرگی در شهر اصفهان که یگانه باقیماندۀ زاویه‌ای بوده است که در زمان سلطنت رستم‌بیگ ترکمان (۸۹۷- ۹۰۲ق) ساخته شده و دارای تزیینات و کتیبه کاشی معرق مورخ ۹۰۲ق به نام اوست. برای جلوگیری از انهدام آن به کنارۀ باغ چهلستون منتقل شده است. نام محلهای به شمال شهر قزوین
|
| محله دربند میرزا |
دس مظفریان (۷۱۳-۷۹۵ق). نام محلهای است در تفت
|
| محله دزاشیب |
از محله‌های معروف تجریش در زمان قاجاریه که با نامهای دزآشوب، دزج سفلا، دِدِرشو و آذرشیب نیز از آن سخن رفته است
|
| محله دشت |
محلهای است مشهور در اصفهان
|
| محله دولت |
تهران. نامش را از دروازه دولت گرفته بود این محل قسمتی از عودلاجان و ارگ را نیز در بر می‌گرفت
|
| محله روشاباد |
محلهای است در شهر اصفهان که نام امروزی آن خواجوی قدیم است
|
| محله زرتشتی‌ها |
محلهای است قدیمی که در شمال غربی شهر بم واقع است
|
| محله زرگتن |
محلهای قدیمی در شهر پیرانشهر
|
| محله ساران |
تنها محله قدیم تهران، که نامش در تحفهٔ سامی(تألیف در ۷۵۹ق) آمده، ساران است که امروزه از آن اثری نیست
|
| محله سرخاب |
محلهای است در تبریز
|
| محله سرریگ |
خواجه صدرالدین در محلهٔ سرْریگ، بیرون شهر یزد، خانه و کارگاه و نیز جماعت‌خانه (محلی برای قرائت قرآن) ساخت
|
| محله طاق |
محلهای است در بغداد و منسوب به آن محله است محمد بن النعمان شیعی که به مؤمن‌الطاق معروف می‌باشد
|
| محله طاهرالحریم |
یا حریم طاهر محلهای است از محلات بغداد غربی بازار که جامعی دارد و منفرد واقع شده، منسوب به طاهر ذوالیمینین می‌باشد
|
| محله طخاران |
محلهای است. یاقوت گوید: گمان من آن است که این محله در مرو باشد
|
| محله طفرآباذ |
محلتی است به همدان
|
| محله طیفورآباد |
محلهای است از محلات همدانمعجم البلدان
|
| محله ظفر |
محلهای است به بغداد
|
| محله ظفرآباد |
محلهای است در همدان
|
| محله ظفریه |
محلهای است بزرگ در مشرق بغداد و نزدیک آن محلۀ بزرگ دیگری و بدان قراح ظفر گفته می‌شود و جماعتی بدانجا منسوبند، از آن جمله ابونصر احمد بن محمد بن عبدالملک الاسدی الظفری که از خطیب ابابکر سماع حدیث دارد و در سال ۵۳۲ق وفات کرده است و ابوسعد در شیوخ خویش ذکر او آورده است
|
| محله عباسیه |
محلهای است در بغداد که گمان می‌رود اکنون خراب شده و مابین دو راه و جلو قصر منصور و نزدیک محلهای که الان معروف به باب‌البصره است واقع شده و آن منسوب است به عباس بن محمد بن علی بن عبدالله بن العباس
|
| محله عتابیه |
محلهای قدیم در بغداد که نوعی پارچۀ الوان موج‌دار در آن می‌بافتند که به اسم عتابی شهرت یافته. منسوب بدان عتابی است
|
| محله عدنی |
نام کوی و محلهای است در نیشابور: و میاه از میان آن بیرون آمدی و به خانقاه کوی عدنی فرود آوردنداسرار التوحید
|
| محله عزره |
محلهای است بزرگ در نیشابورمعجم البلدان
|
| محله عسکر نیشابور |
محلهای بوده است به نیشابور، شهر مشهور قدیم خراسانمعجم البلدان
|
| محله عسکرالمهدی |
منظور محمد بن منصور خلیفه است، و آن اکنون مشهور به رصافۀ است از محله‌های جانب شرقی بغداد. و به سال ۱۵۱ق که المهدی به قصد ری لشکرکشی می‌کرد در این محله فرود آمد لذا بدین نام شهرت یافتمعجم البلدان. جانب خاوری بغداد در آغاز امر به عسکر مهدی یعنی اردوگاه مهدی موسوم بود زیرا به امر خلیفه عباسی پسر منصور آن را ساختند و در آنجا قصری برای وی ساخته شد و مسجد جامعی نیز در آن محل بنا گردیدجغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی
|
| محله عطش |
از بزرگترین محله‌های بغداد، در جانب شرقی بین رصافه و نهر معلی بود. آن را سعید حرشی برای مهدی عباسی ساخت و بازرگانان را بدانجا منتقل‌کرد تا کرخ را ویران‌کندمعجم البلدان
|
| محله عودلاجان |
بزرگترین محله شهر تهران بود در دورهٔ قاجاریه
|
| محله عیدگاه |
محلهای است قدیمی در شهر مشهد که آن را سرشور هم نامند
|
| محله غاتفر |
محلهای بود بزرگ که درختان سرو آن مشهور بود. این که بعضی غاتفر را شهری در ترکستان دانسته‌اند که خوبان آن به زیبایی مشهور بودند، باید دانست که جدا از محلۀ مزبور در سمرقند غاتفر دیگری نبود و چون سرو آنجا مشهور بود قامت خوبان را به سروهای آن تشبیه می‌کردند
|
| محله غزوان |
محلهای است در هراتمعجم البلدان
|
| محله غیاث‌آباد |
نام محلهای است از قرن ۱۳ق در شهر تفت
|
| محله قلعه نو |
از مهم‌ترین محله‌های قدیمی تجریش در دورۀ قاجاریه
|
| محله کوزران |
محلهای است در شمال غربی شهر بم و نام دیگر آن گوزاران است
|
| محله کونه‌خانه |
محلهای قدیمی در شهر پیرانشهر که نام دیگر آن کهنه‌خانه است
|
| محله گوزاران |
نام محلهای است در ارگ بم
|
| محله لشکرفیروز |
از محله‌های قدیمی شهر بم، لشکر فیروز است که در مغرب قلعه قرار گرفته است
|
| محله منگل |
محلهای است از محلات آمل
|
| محله مهادمین |
از محله‌های تبریز در سدۀ هشتم
|
| محله موردستان |
نام محلهای است در شهر شیراز. معروف و مشهور
|
| محله میدان |
همچنین رباطی در بازارچه شهر در محلهٔ به میدان قرار دارد
|
| محله ناجیه |
محلهای است در بصره. موضعی است در بصره
|
| محله نصرآباد (ری) |
محلهای است در ری در سمت بالای شهرالانساب
|
| محله نصرآباد (نیشابور) |
محلهای است در نیشابور و بدان منسوبند: محمد بن احمد بن عبدالله بن شهمرد ابوالحسن نصرآبادی و احمد بن حسن نصرآبادی
|
| محله نیم‌آور |
نام محلهای است در اصفهان
|
| محله هجویر |
نام محلهای است در غزنین
|
| محله ویدآباد |
در معجم البلدان ویذآباد ضبط‌کرده و نویسد محلۀ بزرگی است از اصفهان و منسوب بدانجا را ویذآبادی گویند و آن همین بیدآباد معروف است
|
| محله یهودیه |
قسمتی از شهر شهرستان قدیم (در محل فعلی سپاهان «اصفهان») که یهودی‌ها در آن ساکن بودند. محلهای است در اصفهان
|
| محوطه چاله‌مورد |
ورامین، بخش پیشوا. بر اثر کاوش‌های باستان‌شناسی در آبادی چاله‌مورد یا جاله‌مورت، در یک کیلومتری شمال شرقی پیشوا، کوره‌های پخت سفال و گورستانی با سه تا پنج دورۀ دفن، متعلق به دورۀ پیش از ظهور زرتشت و پس از آن کشف شده استدماوندی. در ۱۳۷۰ش نیز در شمال غربی پیشوا، در تپه شغالی، آثاری از اواخر هزارۀ ششم و هزارۀ پنجم قبل از میلاد پیدا شد
|
| مدرسهٔ دارالفنون (تبریز) |
دس ۱۲۷۵ش. نخستین مدرسۀ دولتی در تبریز که مدرسه مظفری یا دارالفنون تبریز هم نامیده می‌شد
|
| مدرسهٔ عالی طب |
نام سابق دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران. در ۱۲۶۸ق که دارالفنون گشایش یافت؛ یکی از طبقات یا کلاس‌های متعدد آن طبقه طب بود که مادر دانشکده‌های پزشکی و داروسازی و دندانپزشکی امروز است
|
| مدرسهٔ نظام (تهران) |
در سال ۱۳۳۶ق مطابق ۱۲۹۶ش مشیرالدوله (حسن پیرنیا)، به پیروی از مدرسۀ نظام سن‌سیر (سن‌سیر لکول) فرانسه، اقدام به تأسیس یک مدرسۀ نظامی در تهران کرد. در آغاز آن را مدرسۀ نظام احمدی، به نام احمدشاه قاجار، خواند، که بعدها به مدرسۀ مشیرالدوله معروف شد. در دی‌ماه ۱۳۰۰ش مقرر شد که همۀ مؤسسات آموزش نظامی به یک واحد، به نام مدارس نظام تبدیل شود. این مدارس از ده کلاس تشکیل یافت که دو کلاس آخر آن را کلاس‌های عالی می‌نامیدند، ولی بعدها تغییراتی در سازمان مدارس نظام صورت گرفت و به سه مدرسۀ مجزا تقسیم شد که عبارت بودند از مدرسۀ ابتدایی نظام، مدرسۀ متوسطۀ نظام، و مدرسۀ عالی نظام که بعدها مدرسۀ صاحب‌منصبی خوانده شد. در ۱۳۱۴ش نام این مدارس به ترتیب به دبستان نظام، دبیرستان نظام، و دانشکدۀ افسری، تغییر یافت. از مدارس فوق، دبستان نظام منحل شد، و دبیرستان نظام و دانشکدۀ افسری هنوز دایر است دانشکده افسری.
|
| مدرسهٔ نظامیه بلخ |
از اساتید معروف آن آدم بن اسد الهروی است و از شاگردان به‌نام آنجا رشید وطواط است
|
| مدرسه ابراهیم‌خان |
کرمان، خیابان دکتر شریعتی، خیابان چهلستون، بازار کفاش‌ها. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ کاشی‌کاری پیرامون صحن مدرسه شامل قصیده‌ای از صبای کاشانی است که بیت آخر آن متضمن ماده تاریخ بنای مدرسه می‌باشد: زد صبا از پی تاریخ این و آن رقم/ «سلسبیل از جود ابراهیم در جنت سبیل» مجموع حروف این ماده تاریخ سال ۱۲۳۲ق را نشان می‌دهدفرماندهان کرمان. بانی و سازندگان: بانی مدرسه ظهیرالدوله ابراهیم‌خان بوده که از سال ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ق حکمرانی کرمان را داشته است. وی داماد فتح‌علی‌شاه قاجار، همچنین پسرعمو و پدرزن او و در عین حال پسرخوانده و پدر دو داماد فتح‌علی‌شاه بودگنجعلیخان. اطلاعات منابع مدون: مؤلف کتاب گنجعلیخان سال اتمام مجموعۀ ابراهیم‌خان را ۱۲۹۹ق ذکر کرده استگنجعلیخان و در کتاب جغرافیای کرمان آمده که ابراهیم‌خان مدرسه را در سال ۱۲۳۰ق به اتمام رسانیده استجغرافیای کرمان. سیر تحول بنا: مجموعۀ ابراهیم‌خان شامل مدرسه، بازار، حمام، و آبانبار است که ظاهراً به یکباره ساخته شده است. خانۀ مدرس (خلوت) بعداً توسط فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه اضافه شده و در سال ۱۲۹۸ق اتمام یافته است. مدرسۀ ابراهیم‌خان امروزه نیز دایر و محل سکونت طلاب و مکان درس و بحث می‌باشد
|
| مدرسه امام خمینی |
کاشان، میدان کمال‌الملک. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ ایوان غربی مدرسه شامل قصیده‌ای است از ملک‌الشعرا صبا و دارای ماده تاریخ زیر می‌باشد: چون جست صباش ز خرد مصرع تاریخ/ گفتا که «بود مدرسۀ فتح‌علی‌شاه». این ماده تاریخ به حساب حروف ابجد سال ۱۲۲۵ق را نشان می‌دهد. سردر ورودی مدرسه کتیبه‌ای مورخ ۱۲۲۶ق دارد و در جرزهای دو طرف و داخل محراب گنبدخانه نیز تاریخ ۱۲۲۶ق دیده می‌شود. این محراب دارای کتیبۀ دیگری به تاریخ ۱۲۲۹ق نیز می‌باشد. یک لوح سنگی بر سردر مدرسۀ فرمانی از حاجی محمدرضا مؤتمن‌السلطنه حاکم کاشان در تاریخ ۱۳۰۲ق است و در ذیل این فرمان تاریخ ۱۳۰۳ق دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه میرزا ابوالقاسم اصفهانی حاکم کاشان و معمار بنا محمد شفیع بوده است. در کتیبه‌های بنا نام خطاطان ابراهیم بن محمدرضا، محمدتقی بن حسین، محمدتقی بن میرزا محمد اصفهانی و رجبعلی قاضی الخراسان دیده می‌شودآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز و استاد کاشی‌کار بنا عبدالحی معرفی شده استتاریخ کاشان. اطلاعات منابع مدون: مؤلف «تاریخ کاشان» در وصف این بنا می‌نویسد: «همه از گچ و آجر تراش است و الحق به این استحکام بنایی در کاشان دیده نشده و از شالیده تا نهایت علی‌التحقیق یک خشت خام و یک گل و خاک در آن به کار نرفته...»تاریخ کاشان. سیر تحول بنا: اصل بنا از بناهای دورۀ حکومت فتح‌علی‌شاه می‌باشد. ساختمان آن طی سال‌های ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۹ق انجام شده و امر تدریس و تصدی موقوفات مدرسه به حاجی ملا احمد نراقی واگذار گشته است. در دهۀ اخیر کاشی‌کاری قسمت‌های مختلف بنا تعمیر و بازسازی و سقف بعضی از قسمت‌ها تحکیم شده است
|
| مدرسه امامی (اصفهان) |
بنایی در اصفهان دارای صحن کوچک، حجرات در دو طبقه و کتیبه‌های معرق ثلث و کوفی مورخ ۷۷۵ق محراب کاشی معرق آن را از ایران برده‌اند. در سال‌های اخیر تعمیرات فراوانی یافته ولی محتاج تعمیرات زیادی است
|
| مدرسه امیر تیمور |
مدرسهای در سمرقند بوده است
|
| مدرسه انتظامیه دوشیزگان |
از مدارس قدیمی ملی دخترانۀ تهران که در سال ۱۲۹۱ش تأسیس و از سال ۱۳۳۴ش، به نام مؤسس دبستان صدوقی نامیده شد
|
| مدرسه آقا باباخان |
شیراز، خیابان طالقانی، بازار وکیل. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: بانی اولیۀ مدرسه کریمخان زند بود که فرصت اتمام بنا را نیافت و سپس حاجی محمدحسین‌خان صدر اصفهانی کار بنای مدرسه را ادامه داد، ولی وی نیز موفق به پایان ساختمان مدرسه نشد تا اینکه آقاباباخان بار فروشی مازندرانی، فراش‌باشی فرمانفرما حسین‌علی‌میرزا، آن را به اتمام رسانیدآثار العجم. اطلاعات منابع مدون: مؤلف آثار العجم در توصیف این بنا می‌نویسد: «... مدرسۀ با رونقی است. دور تا دور ۲۲ حجره دارد و چهار گوشواره و یک ارسی فوقانی بر سردر آن ساخته‌اند و حوضی طولانی در وسطش قرار داده‌اند..»آثار العجم. سیر تحول بنا: چنانکه آمد شالوده و بنیان مدرسه از آثار کریمخان زند است و آقاباباخان بنای مدرسه را در حدود سال ۱۲۴۰ق به پایان رساند و مزین به تزیینات کاشی‌کاری نمودآثار العجم
|
| مدرسه آلیانس فرانسه |
نام مدرسهای که فرانسوی‌ها در ۱۳۰۸ق در تهران تأسیس کردند
|
| مدرسه باقریه |
از مدارس حوزۀ علمیّۀ مشهد، متعلق به عهد صفویان. این مدرسه. طبق سنگ نبشتۀ سردرش، در آغاز با انتساب به ملا محمد سمیع (بانی مدرسه) سمیعیه نام داشته و به اجازۀ ملا محمدباقر سبزواری و به دست میر عبدالحسین اصفهانی و حاج محمدشفیع اصفهانی ساخته شده است. احداث آن، بر اساس متن کتیبه، در سال ۱۰۸۳ق هنگام سلطنت شاه سلیمان اوّل صفوی صورت گرفته است
|
| مدرسه بالاسر |
بنایی از عهد تیموری در مشهد، مجاور حرم حضرت رضا نزدیک صحن عتیق. دارای تزیینات کاشی‌کاری و گچبری است. در سال‌های ۱۰۹۱، ۱۲۷۱ و ۱۳۵۶ق تعمیر و تغییر یافته است
|
| مدرسه باوردیه |
از مدارس قدیمی در یزد. در ۸۴۲ق بنای مدرسه خاتمه یافت و تا دو دهه دایر بود. در حادثۀ سیل مخرب بهار ۸۶۰ق، مدرسۀ باوردیه و بازار و کاروان‌سرای اطراف آن ویران شد
|
| مدرسه بدیعیه |
از مدارس بزرگ و مهم شهر هرات در سده‌های ۹ و ۱۰ق
|
| مدرسه بشیریه |
از مدارس مهم بغداد. در سنۀ ۶۵۳ق به نفقۀ یکی از کنیزکان مستنصر عباسی به سبک مدرسۀ مستنصریه بنا شد
|
| مدرسه بلطاسیه |
مدرسهای بود در بغداد و کتابخانۀ بزرگی داشت که فهرست آن به ۳۶۰ مجلد بر‌می‌آمد و پنجاه کتابدار و چهارهزار غرفه داشت
|
| مدرسه بنفشه |
این مدرسه خانۀ نظام‌الدین ابونصر بن مجمیر بود، بنفشه آن را خرید و مدرسه کرد و به ابوجعفر صباغ سپرد
|
| مدرسه بیهقیه |
نام مدرسهای است که امام ابوالحسن محمد بن شعیب البیهقی فقیه شافعی در اوایل قرن چهارم هجری در کوی سیار نیشابور بنا کرده است و اسعد بن مسعود عتبی نیشابوری فقیه مشهور در آنجا ساکن بوده است، این مدرسه را مدرسۀ کوی سیار نیشابور هم گفته‌اند و امام ابوالحسن علی بن الحسین بیهقی نیز چندی در همین مدرسه تدریس می‌کرده، وی اوقات طلاب این مدرسه را به سه قسمت کرد: یک قسمت برای تدریس و یک قسمت برای املای حدیث و یک قسمت را برای تذکیر و وعظ مسلمانان، این مدرسه یک بار نیز در ابتدای قرن پنجم هجری به وسیلۀ امام جمال‌الاسلام حسین بن محمد بن حسن الفوران تعمیر شده است و مدفن وی نیز همین مدرسه است و امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله جوینی استاد غزالی در همین مدرسه نزد ابوالقاسم الاسکاف الاسفراینی اصول می‌آموخت
|
| مدرسه پریخانخانم |
مدرسه در شهر اصفهان منسوب به پریخانخانم
|
| مدرسه پریزاد |
از بناهای دورۀ شاهرخ تیموری در مشهد واقع در مجموعۀ آستان قدس رضوی
|
| مدرسه پیش‌برد |
نام مدرسهای در جانب جنوب مسجد جامع هرات از آثار مولانا جلال‌الدین محمد قائنی
|
| مدرسه تاجیه بغداد |
مدرسهای به بغداد نزدیک قبر شیخ ابواسحاق فیروزآبادی و آن محله و مقبره و مدرسه منسوب به تاج‌الملک ابوالغنائم مرزبان بن خسروفیروز است که در دولت ملک‌شاه سلجوقی پس از مرگ نظام الملک وزیر بوده استمعجم البلدان. این مدرسه به وسیلۀ تاج‌الملک قمی (ف ۴۸۶ق) ساخته شده است
|
| مدرسه تتشیه |
بغداد، نزدیک به عقارالتتشی (نزدیک مدرسۀ نظامیۀ بغداد). مدرسهای نزدیک به عقار التتشی ، اصحاب ابوحنیفه را. منسوب به خمارتگینمعجم البلدان
|
| مدرسه تخت سراج |
نام مدرسۀ شیخ ابواسحاق کازرونی است (معروف به شیخ مرشد از مشاهیر مشایخ فارس، متوفی به سال ۴۲۶ق و مدفون به کازرون). گویند شیخ در آن مدرسه چراغی به دست خود روشن کرده‌اند و اکنون چهار سال زیاده باشد آن چراغ همچنان افروخته استفرهنگ رشیدی
|
| مدرسه ثروت |
در سال ۱۲۷۷ش دایر شد، مؤسس آن میرزا محمدخان مهندس بود. در سال ۱۳۱۴ش نامش به ایرانشهر و سپس در سال ۱۳۲۶ش به پاس خدمات عبدالعظیم قریب به دبیرستان قریب تبدیل گردید
|
| مدرسه جدّه بزرگ |
دو مدرسۀ مجاور یکدیگر در محلۀ بازار اصفهان که دلارام‌خانم جدۀ شاه عباس دوم صفوی در ۱۰۵۱- ۱۰۵۹ق ساخته است. دارای کتیبه‌های کاشی و لوحۀ سنگی نوشته است
|
| مدرسه جدّه کوچک |
اصفهان، بازار قنادها، بازار سماورسازها. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبه‌ای بر سردر دارای تاریخ ۱۰۵۶ق است و بر دیوار یکی از غرفه‌های شمالی مدرسۀ تاریخ ۱۰۵۷ق دیده می‌شودگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان: بر اساس کتیبۀ موجود بانی دلارام خانم جدۀ شاه عباس دوم صفوی بوده و اتمام بنا به اهتمام ولی‌آقا صورت گرفته است. کتیبۀ سردر به خط محمدرضا امامی می‌باشدگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. سیر تحول بنا: چنانکه آمد بنای مدرسۀ مربوط به دورۀ صفوی است. امروزه نمای مدرسۀ با در و پنجره‌های فلزی پوشانده شده که این امر کیفیت معماری بنا را خدشه‌دار ساخته است
|
| مدرسه جهانگیرخان |
قم، خیابان دروازه ری، کوچۀ مسجد جامع. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبۀ تاریخ‌دار بنا مربوط به تعمیرات سال ۱۳۷۳ق می‌باشد که بر سردر آن قرارداردتربت پاکان. بانی و سازندگان: بانی مدرسه به درستی شناخته شده نیست و در منابع مختلف جهانگیرخان از رجال دورۀ صفویوحید و جانی‌خان شاملو از امرای زمان شاه صفویوحید به عنوان بانیان این بنا معرفی شده‌اند. اطلاعات منابع مدون: مؤلف مختار البلاد تعلق بنای مدرسه به دورۀ قبل از صفوی را محتمل می‌داند ولی به نظر نویسندۀ مقالۀ «مدارس قم در دورۀ صفویه» قراینی در دست است که این احتمال را تضعیف می‌کندوحید. این نویسنده در مقالۀ دیگر خود احتمال می‌دهد که جانی‌خان شاملو بانی مدرسه باشد و می‌نویسد بنای مدرسۀ مؤمنیۀ قم در همین دوره توسط طایفۀ شاملو انجام شده استوحید. در کتاب گنجینۀ آثار قم آمده: «... این مدرسه یک‌بار در عصر صفوی از ناحیۀ عالِم زمان مرحوم جهانگیرخان، مدرس مدرسۀ شاه اصفهان، تعمیر یافت و کتابخانه‌دار و کتبی بر آن وقف گردید... » این مؤلف می‌نویسد مدرسۀ جانی‌خان به واسطۀ تعمیرات عصر ناصرالدین شاه به نام مدرسۀ ناصری نیز خوانده می‌شودگنجینۀ آثار قم. سیر تحول بنا: چنانکه آمد ساختمان مدرسه در دورۀ صفوی احداث یا در این دوره بنای موجود آن بازسازی و مرمت شده است. بنای مدرسه یک‌بار در زمان فتح‌علی‌شاه قاجار و بار دیگر در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار نیز مرمت شدگنجینۀ آثار قم. متن وقفنامۀ مدرسه حاکی است که حاج میرزا نصرالله مستوفی و حاج میرزا محمد مستوفی در حدود سال ۱۲۷۷ق مدرسۀ مخروبه مشهور به جانی‌خان را مرمت و موسوم به مدرسۀ ناصری ساختند. این وقفنامه در سال ۱۳۱۷ق تهیه و امضا شده است. مدرسه در سال ۱۳۷۳ق تعمیر کلی شد و کتیبۀ سردر ورودی حاوی نام آیت‌الله بروجردی مربوط به این تعمیرات استتربت پاکان. امروزه ساختمان این مدرسه آسیب فراوانی دیده است
|
| مدرسه چهارباغ |
اصفهان. مدرسه چهارباغ یا مدرسه سلطانی در خیابان چهارباغ به امر شاه سلطان حسین از ۱۱۱۲ تا ۱۱۲۸ق ساخته شد
|
| مدرسه حجاب نسوان |
از نخستین مدارس ملی دخترانه تهران به مدیریت صغری منصور موید در خیابان منتظم‌دربار دایر شد. (۱۳۰۰ش) در سال ۱۳۱۴- ۱۳۱۵ش نامش به نوین تغییر یافت. در سال ۱۳۲۰ش تعطیل گردید
|
| مدرسه حقوق و علوم سیاسی |
در ۱۳۱۸ق از طرف وزارت امورخارجه مدرسهای به نام مدرسۀ علوم‌سیاسی در تهران تأسیس شد که دوره‌ی آن ابتدا چهار سال بود. و در دورۀ اول فقط هفت نفر از این مدرسه فارغ‌التحصیل شدند. در ۱۲۹۹ش متصدیان امور قضایی درصدد تأسیس مدرسهای به نام مدرسۀ حقوق برآمدند، و به مستشار فرانسوی وزارت عدلیه (دادگستری)، که جزء نمایندگان ایران در جامعه ملل به اروپا می‌رفت، دستور داده شد که چند نفر معلم برای تدریس حقوق استخدام کند. وی چهار تن استاد حقوق از پاریس اعزام داشت و بدین ترتیب مدرسه حقوق به کار آغاز کرد. در اسفند ۱۳۰۵ش، برحسب پیشنهاد وزارت معارف و تصویب هیأت وزیران، مدرسۀ علوم سیاسی از وزارت خارجه منجدی و جزء وزارت معارف شد و در جلسۀ ۸۷ شورای عالی معارف تصویب شد که مدرسه حقوق و علوم سیاسی با هم توام شود. در پانزدهم شهریور ۱۳۰۶ش اساسنامۀ این مدرسۀ حقوق و علوم سیاسی در هشت ماده به تصویب شورای عالی معارف رسید. با تأسیس دانشگاه تهران (خرداد ۱۳۱۳ش) این مدرسه و دیگر مدارس عالی در دانشگاه تمرکز یافتند
|
| مدرسه خان (شیراز) |
شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند. کتیبه‌های تاریخی بنا: دو کتیبه یکی بر سردر و دیگری در دهلیز ورودی مدرسه وجود دارند که هر دو دارای تاریخ ۱۰۲۴ق می‌باشندراهنمای آثار تاریخی شیراز. بانی و سازندگان: به موجب وقفنامۀ مدرسۀ خان، الله‌وردی‌خان قصد بنای این مدرسه را داشته ولی عمر او کفاف نمی‌دهد و بعد از او پسرش امام‌قلی‌خان به انجام نیت پدر موفق می‌شودتاریخ بافت قدیم شیراز. بر اساس کتیبۀ موجود، معمار بنا استاد حسین شماعی بوده و خطاط کتیبه‌ها به نام صیرفی معرفی شده استراهنمای آثار تاریخی شیراز. اطلاعات منابع مدون: مؤلف فارسنامۀ ناصری دربارۀ مدرسۀ خان می‌نویسد: «... نواب امام‌قلی‌خان بنایی وسیع و عمارتی رفیع مشتمل بر یک‌صد حجرۀ تحتانی و فوقانی و چهار طاق به ارتفاع شانزده ذرع در کمال استحکام ساخت...»فارسنامۀ ناصری. در کتاب تاریخ بافت قدیم شیراز آمده که امام‌قلی‌خان در سال ۱۰۲۲ق دستور ساخت مدرسه را صادر کردتاریخ بافت قدیم شیراز. سیر تحول بنا: بر اساس روایت مؤلف فارسنامۀ ناصری در چهار جانب این مدرسه چهار باغ وجود داشته و حجرات تماماً دو رویه بوده، به جانب باغ و مدرسه باز می‌شده‌اندفارسنامۀ ناصری. از چهارباغ مذکور امروزه جز محوطه‌ای بی‌درخت در شمال و میدانی در شرق مدرسه اثری باقی نمانده استتاریخ بافت قدیم شیراز. در جریان جنگ کریمخان زند با محمدحسین‌خان قاجار به این مدرسه لطماتی وارد آمد و دو منارۀ آن ویران شد. بعدها صادق‌خان به دستور برادرش کریمخان به تعمیر و احیای سردر بزرگ مدرسه پرداخت «شیراز شهر جاویدان». در سال ۱۲۳۹ق قسمتی از عمارت فوقانی مدرسه در اثر زلزله ویران شد و سپس حاجی لطفعلی، تاجر شیرازی، به مرمت و بازسازی مدرسه مبادرت کرد که این اقدامات در سال ۱۲۴۹ق به پایان رسید. بار دیگر در سال ۱۲۶۹ق حجرات فوقانی مدرسه در اثر زلزله تخریب گردید و این بار حاجی میرزا علی‌اکبر قوام‌الملک شیرازی طی سال‌های ۱۲۷۳ و ۱۲۷۴ق مدرسه را مرمت نمودفارسنامۀ ناصری. در دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار مقرنس‌کاری سردر تعمیر شد که نام این پادشاه در میانۀ این مقرنس دیده می‌شود. از این پس بنای مدرسه و تزیینات کاشی‌کاری آن رو به خرابی گذاشت و مَدرس ملاصدرا در بالای هشتی و دهلیز ورودی وضع نامطلوبی یافت. ادارۀ باستان‌شناسی در طی سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۹ش به ترمیم کاشی‌کاری نماهای غربی، شمالی، و جنوبی مدرسه، تعمیر حجرات فوقانی، و کاشت درختان نارنج در مدرسه اقدام کرد. طی این اقدامات، مَدرس ملاصدرا با کاشی فیروزه‌ای مفروش و کتابخانۀ کوچکی در آنجا دایر گردید «شیراز شهر جاویدان». در جریان جنگ تحمیلی به دیوارهای مسجد و کاشی‌کاری آن آسیب زیادی وارد شدمیراث فرهنگی و جنگ تحمیلی
|
| مدرسه خان (یزد) |
خیابان قیام، بازار تبریزی‌ها. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبۀ تاریخ‌دار مدرسه بر سردر ورودی آن تاریخ ۱۱۸۶ق را نشان می‌دهدیادگارهای یزد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه محمدتقی‌خان بن میرزا محمدباقر بافقی مشهور به خان بزرگ متوفی در ۱۲۱۳ق بوده استیادگارهای یزد. از وی آثار دیگری از جمله باغ دولت‌آباد، میدان خان، ضرابخانه، و قیصریۀ یزد باقی مانده است. کتیبۀ سردر به خط محمدطاهر حسینی یزدی می‌باشد «فارسنامۀ ناصری». سیر تحول بنا: بنای مدرسه در ابتدا در خارج از حصار شهر یزد متشکل از دو مدرسۀ بزرگ و کوچک ساخته شد. مدرسۀ کوچک در طول عمر بانی به اتمام رسید ولی مدرسۀ بزرگ ناتمام ماند و علی‌نقی‌خان پسر وی، ساختمان آن را به پایان رسانید «فارسنامۀ ناصری». در دهه‌های اخیر بخش دیگری به شرق مدرسۀ بزرگ اضافه شده است. نصب در و پنجره‌های فلزی در نماهای مدرسه، کیفیت معماری آن را خدشه‌دار کرده است
|
| مدرسه خانم |
زنجان، سبزه‌میدان، خیابان قائمیه. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر حاکی از ساخت بنا در سال ۱۳۲۳ق استآگاهینامه. بانی و سازندگان: بانی این بنا شخصی به نام جمیله‌خانم ذوالفقاری و معمار سازندۀ آن استاد اسماعیل بوده استمسجد خانم در زنجان. سیر تحول بنا: این بنا از آثار دورۀ قاجار می‌باشد که بر اساس کتیبۀ موجود در نیمۀ اول قرن چهاردهم ساخته شده استآثار تاریخی زنجان. حجرات مدرسه در سه جبهۀ شمالی، شرقی، و غربی صحن هشت و نیم‌هشت بنا قرار گرفته‌اند و هر یک ایوانچه‌ای در مقابل خود دارند. جبهۀ جنوبی حیاط شامل شبستان طویلی است که یک ردیف ستون آجری در میانۀ آن قرار دارد. اتاق واقع در سوی شرقی شبستان فضای مَدرس است و از حیاط کوچک مجاور خود نور می‌گیرد. به این بنا در منابع موجود با عنوان «مسجد خانم» اشاره شده است. بررسی نقشۀ این بنا نشان می‌دهد که یک مسجد ـ مدرسه است که قسمت اعظم مساحت آن به فضاهای مدرسه اختصاص یافته است. به همین جهت این بنا در مجموعۀ گنجنامه در زمرۀ مدارس معرفی شده است
|
| مدرسه خواجه عبدالجبار مفید |
نام مدرسۀ خصوصی در ری است
|
| مدرسه دارالشفا (شیراز) |
نام مدرسه عالی شیراز که به دستور شاه شجاع پسر امیر مبارزالدین، از سلسلۀ آل مظفر ساخته شد
|
| مدرسه دارالشفا (قم) |
مدرسۀ دینی بزرگی است در شهر قم که سابقاً مریض‌خانه آستانه بود و فتح‌علی‌شاه در موقع ساختمان مدرسه فیضیه به سال ۱۳۱۲ق آن را هم احداث کرد
|
| مدرسه دارالفنون |
دس‌ق. مدرسه عالی معروفی که به همت میرزاتقی‌خان امیرنظام فراهانی وزیر نامدار و عالی‌قدر ناصرالدین‌شاه قاجار تأسیس شد
|
| مدرسه دانش |
مدرسۀ ابتدایی قدیمی ملی پسرانه در تهران که در سال ۱۲۷۵ش به توسط پرنس ارفع‌الدوله تأسیس و در ۱۲۹۸ش به مدرسۀ دولتی تبدیل شد
|
| مدرسه درب کوشک |
اصفهان، خیابان درب کوشک. کتیبه‌های تاریخی بنا: در داخل سنگاب مدرسۀ وقفنامه‌ای مورخ ۱۲۷۶ق وجود دارد. بانی و سازندگان: از بانی این مدرسۀ اطلاع دقیقی در دست نیست و در بعضی منابع شخصی به نام باقر را بانی آن دانسته‌اندآثار ملی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: به نقل از کتاب آثار ملی اصفهان این مدرسۀ از آنجا که در محلۀ درب کوشک واقع شده به این نام معروف است و چون شیری سنگی در آن محل بوده به مدرسۀ پاشیر و به دلیل آنکه بانی آن باقر نام داشته مدرسۀ باقریه خوانده شده استآثار ملی اصفهان. کتیبۀ داخل سنگاب مدرسۀ نیز به نام مدرسۀ باقریۀ درب کوشک اشاره می‌کند. اما مؤلف تاریخ فرهنگ اصفهان بر این باور است که مدرسۀ باقریه بنای دیگری غیر از مدرسۀ درب کوشک بوده استتاریخ مدارس ایران. سیر تحول بنا: مدرسۀ درب کوشک در جوار سردری باقیمانده از یک بنای آق‌قویونلو قرار داشته است ولی تاریخ بنای مدرسۀ به درستی معلوم نیست. این بنا دارای تزیینات کاشی‌کاری معرق بوده که در اثر مرور زمان از بین رفته استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. مؤلف تاریخ اصفهان و ری به تعمیراتی اشاره می‌کند که توسط شخصی به نام حاج سید اسداللّه انجام شده استتاریخ اصفهان و ری. در دهۀ اخیر بنای مدرسۀ تحت نظر ادارۀ میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته است
|
| مدرسه درة‌المدارس |
از نخستین مدارس ملی دخترانه تهران که پیش از سال ۱۳۰۰ش به مدیریت شمس‌النهار صدوی دختر درۀالمعالی افتتاح شد. در ۱۳۰۵ش که شمس‌النهار امتیاز مخدرات را گرفت. امتیاز درة‌المدارس را به خواهرش شمس‌الضحی خاقانی (تاریخ وفات ۱۳۴۰ش) واگذاشت و او تا سال ۱۳۲۴-۱۳۲۳ش که بازنشسته شد مدیر آن مدرسه بود در ۱۳۱۶-۱۳۱۵ش این مدرسه دولتی به آزرم موسوم شد
|
| مدرسه دودر |
مدرسهای در مشهد، دارای تزیینات کاشی‌کاری و گچبری مورخ ۸۴۳ق. نوشته سردر به نام شاهرخ پسر امیرتیمور است (سابقاً مدرسه را مدرسه شاهرخ نیز می‌خواندند). در سال‌های اخیر ترمیم شده است
|
| مدرسه دومنار |
مدرسهای از دورهٔ تیموریان در طبس که در زلزلۀ ۱۳۵۷ش تخریب شد
|
| مدرسه سادات |
مدرسهای که در سال ۱۲۷۰ش از طرف حاجی میرزا یحیی دولت‌آبادی برای اطفال بی‌بضاعت سادات افتتاح شد. بعد از فوت مؤسس، دخترش، فروغ دولت‌آبادی، برحسب وصیت مؤسس مدیر مدرسه شد
|
| مدرسه سپهداری |
اراک، چهارسوق مسگرها، کوچۀ شهید نباتی. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسۀ سپهدار، حاکم عراق بودهمرآت البلدان ناصری و بر اساس کتیبۀ موجود در چوبی ورودی به دستور شخصی به نام آقا جمالالدین نصب شده است. اطلاعات منابع مدون: در کتاب مرآت البلدان آمده که شهر سلطان‌آباد (اراک) از بناهای سپهداری می‌باشد و در حدود سال ۱۲۲۷ق بنا شده است. به نظر مؤلف این کتاب، سپهدار مقارن ساختن شهر، این مدرسۀ را در ارگ آن احداث کرده استمرآت البلدان ناصری. سیر تحول بنا: مدرسۀ سپهداری که در اواسط قرن سیزدهم در کنار بازار اراک ساخته شده، در طول زمان توسط متولیان آن تکمیل و مرمت گشته است. در سال ۱۳۶۵ش و در جریان حملۀ هوایی عراق به بازار اراک و بنای مدرسۀ خسارات سنگینی وارد آمدمیراث فرهنگی و جنگ تحمیلی
|
| مدرسه سردار |
قزوین، خیابان تبریز، مقابل آب انبار سردار. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبۀ تاریخ‌دار بنا بر سردر آن تاریخ ۱۲۳۱ق را نشان می‌دهدمینودر یا باب الجنۀ قزوین. بانی و سازندگان بنا: بر اساس کتیبۀ سردر، بانیان مدرسه سردار حسین‌خان و سردار حسن‌خان بوده‌اند. خطاط این کتیبه شیخ محمدعلی بن شیخ عبد‌الرحیم استمینودر یا باب‌الجنۀ قزوین. اطلاعات منابع مدون: در کتاب مینودر به بنای این مدرسه اشاره و فضاهای آن به طور کامل توصیف شده است. در این کتاب همچنین آمده که در نوک گنبد قبۀ مطلایی وجود دارد و معروف است که از جنگ با عثمانی‌ها به غنیمت آورده شده استمینودر یا باب‌الجنۀ قزوین. سیر تحول بنا: این مدرسه که از آثار دورۀ قاجار می‌باشد، تا سال ۱۲۹۰ش تعطیل شد. از این پس بنای مدرسه به علت عدم توجه رو به ویرانی نهاد. از سال۱۳۳۵ش برای مدت کوتاهی عملکرد مدرسۀ ابتدایی داشتمینودر یا باب الجنۀ قزوین و در طی سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۹ش بنای مدرسه مرمت شد. طی این مرمت کاشی‌کاری‌های بنا تثبیت و یک ارسی در ضلع شمالی تعمیر گشت و کلاف‌کشی فلزی دور گنبد انجام یافت. در سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ش نیز تعمیراتی در بنا صورت گرفت
|
| مدرسه سلطانی |
از اولین مدارس پسرانۀ تهران که در بیست صفر ۱۳۲۵ق دایر بوده است. در ۱۲۹۸ش دولتی شد بعداً نامش به معرفت و سپس در سال تحصیلی ۱۳۱۵- ۱۳۱۶ش به پانزدهم بهمن تغییر یافت
|
| مدرسه سوق‌العمید |
یا «مدرسۀ زیرک» مدرسهای بود در بغداد که در سال ۶۰۵ق بنا شد و خاص حنیفه بود
|
| مدرسه سیدتاجالدین محمد کیسکی |
ری. مدارس شیعی را که پشتیبان دولتی نداشتند باید از مدارس خصوصی به‌شمار آورد نظیر مدرسهٔ بزرگ سیدتاجالدین محمد کیسکی
|
| مدرسه سیدقلیچایشان |
گنبد، شهرستان گنبد، روستای ایشان. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها تاریخ موجود در بنا بر در چوبی آن در این بیت شعر دیده می‌شود: این مدرسۀ ایشان سیدقلیچ عزیزان/ تاریخ این بگویم باشد «وطن غریبان» که به حساب حروف ابجد سال ۱۳۲۸ق را نشان می‌دهدهنر و مردم. بانی و سازندگان بنا: از بانی یا متولیان ساخت بنا اطلاعی در دست نیست. اطلاعات منابع مدون: مؤلف مقالۀ «ترکمن‌های ایران» می‌نویسد که این بنا قدیمی‌ترین مدرسۀ علوم دینی ترکمن‌هاست. این مؤلف در مورد شخصیت سیدقلیچ آورده است که سیدقلیچ آخوند از علمای ترکمانان و مدرس این مدرسه بوده است و در حال حاضر ادارۀ مدرسه توسط فرزند وی انجام می‌شودهنر و مردم. سیر تحول بنا: تاریخ ساخت بنای اولیه مدرسه به درستی معلوم نیست و در گزارش دفتر فنی حفاظت آثار باستانی آمده است که تاریخ آن به قبل از تاریخ موجود بر در ورودی برمی‌گردد. این مدرسه شباهت زیادی به بناهای کاروانسرا دارد و این مسئله می‌تواند در سیر تحول شکل‌گیری بنا جای تأمل بیشتری داشته باشد. ساختمان مدرسه بر اثر مرور زمان و زلزله‌های متعدد مخصوصاً زلزله سال ۱۳۴۸ش آسیب زیادی دید. مدرسه پس از سیدقلیچایشان مدتی به فعالیت خود ادامه داد اما با گشایش مدارس علوم دینی دیگر در شهرها، این مدرسه که در دهکدۀ کوچک کریم‌ایشان واقع شده متروک ماند. در دورۀ رضاخان پهلوی این بنا مدتی یک قرارگاه نظامی و سپس محل اسکان افراد تبعیدی بود و پس از آن مدرسه دوباره احیا شد
|
| مدرسه شاه ابوالقاسم طراز |
یزد، محله فهادان، کوچه سامعی، مقابل کوچه بهارستان. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبه‌های مربوط به ساختمان مدرسه فروریخته و از بین رفته است. یک قطعه کاشی مورخ ۷۰۱ق در انبار مدرسه نگهداری می‌شود که مشخص نیست متعلق به همین بنا بوده یا از جای دیگری آورده شده است. یک کتیبۀ کاشی مزار با تاریخ ۹۹۹ق در مدرسه وجود داردیادگارهای یزد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه خواجه شهاب‌الدین قاسم طراز بوده که نام وی در منابع موجود با منصب مستوفی ذکر شده استیادگارهای یزد. اطلاعات منابع مدون: مؤلف تاریخ جدید یزد اتمام مدرسه را در سال ۷۳۷ق ذکر کرده استتاریخ جدید یزد. در جامع مفیدی آمده که بنای مسجد و مدرسه در قرن یازدهم منهدم شده و قسمت‌هایی از آن به خانه تبدیل گشته استیادگارهای یزد. مؤلف تاریخ یزد در توصیف این بنا می‌نویسد: «... هر چند که مدرسهای کوچک است اما تمام به کاشی تراشیده تزیین کرده..»تاریخ جدید یزد که نشان می‌دهد بنای مدرسه دارای تزیینات فراوان کاشی معرق بوده است. در کتاب یادگارهای یزد در این‌باره می‌خوانیم که بر سردر و هشتی شمالی مدرسه بقایایی از کاشی‌های معرق و کاشی برجسته وجود دارد که بسیار ظریف و خوش‌طرح می‌باشند. سیر تحول بنا: چنانکه آمد بنای مدرسه به قرن هشتم منسوب است. این بنا در طول زمان خسارت‌های زیادی دیده به طوری که از بنای قدیم مدرسه تنها سردر شمالی و هشتی آن باقی است. مؤلف یادگارهای یزد معتقد است قسمت‌های دیگر بنا در دوره‌های بعد در محل مدرسۀ قدیمی ساخته شده و گنبدخانۀ اصلی و جبهه‌های شرقی و غربی حیاط از جمله قسمت‌هایی هستند که با توجه به پایه‌های باقیماندۀ دیوارها بازسازی شده‌اند. در گوشۀ شمال شرقی پلکانی به سمت پایین می‌رود که از میانه تخریب شده است. بنا به گفتۀ اهالی محل این پله‌ها به حوض‌خانه‌ای منتهی می‌شده که آب قنات مجاور مسجد از آن می‌گذشته است. امروزه مقادیری از کاشی‌های معرق بنا در انبار آن نگهداری می‌شودیادگارهای یزد
|
| مدرسه شاهرخی |
بسطام، میدان بایزید بسطامی. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه در منابع موجود شاهرخ تیموری معرفی شده است. اطلاعات منابع مدون: مؤلف مقالۀ «بسطام و مجموعۀ تاریخی آن» معتقد است علی‌رغم اینکه بعضی بانی این مدرسه را شاهرخ نادری می‌دانند ولی طاق‌های کلیل حجرات طبقۀ پایین به طاق‌های دوران تیموری شبیه استاثر. به نظر مؤلف کتاب عارف نامی، بایزید بسطامی وجود این طاق‌ها مؤید این نظر است که بنا در دوران تیموری پای گرفته استعارف نامی، بایزید بسطامی. سیر تحول بنا: اگر نظرات بالا را موثق بدانیم این بنا در دورۀ تیموری در جنوب شرقی مسجدی از زمان سلجوقی ساخته شده است. به گفتۀ اهالی بسطام این مدرسه تا پیش از نیم قرن پیش دایر بوده ولی در پی ویران شدن قسمت‌هایی از این بنا، استفاده از آن متوقف شد. در سال ۱۳۵۵ق بنای مدرسه به وسیلۀ حاجی حسن بسطامی تعمیر گردید. جبهۀ غربی مدرسه ابتدا به صورت اتاق‌های یک طبقه با طاق بلند جناغی بود که در دهه‌های اخیر این جبهه مانند جبهۀ شرقی به صورت دو طبقه در آمده است. در طی این سال‌ها تعمیراتی در بنا انجام شده و نمای شمالی آن بازپیرایی گشته استاثر
|
| مدرسه صالحیه |
قزوین، خیابان مولوی، کوچه صالحیه. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ منظومی بر سردر شمال شرقی مدرسه دارای ماده تاریخ زیر است: سال عمل بانی هاتف به جوابش گفت/ «هست از عمل صالح هم مسجد هم مدرسه» که این ماده تاریخ سال ۱۲۴۸ق را نشان می‌دهد. این کتیبه در مینودر با تاریخ ۱۲۶۲ق آورده شدهمینودر یا باب الجنۀ قزوین که درست به نظر نمی‌رسد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه حاج ملا صالح برغانی از علما و مجتهدین قرن سیزدهم بوده است. خطاط کتیبۀ سردر با نام کلب‌علی بن نظرعلی معرفی شده استمینودر یا باب الجنۀ قزوین. اطلاعات منابع مدون: در کتاب مینودر آمده که معروف است در زمان حیات بانی، مدرسه هفتصد طلبه داشته استمینودر یا باب الجنۀ قزوین. سیر تحول بنا: با توجه به آنچه آمد بنای مدرسه از آثار قرن سیزدهم می‌باشد و تا آغاز مشروطیت از رونق بسزایی برخوردار بوده است. از آن پس به علت عدم توجه متولیان، آسیب فراوان دیده و کارایی خود را از دست داده است. ظاهراً حجرات بخش گودال باغچه از ابتدا نیز به دلیل مجاورت با حوض و باغچه‌ها فضایی مرطوب داشته و کسی در آنها سکونت نمی‌کرده استمینودر یا باب‌الجنۀ قزوین
|
| مدرسه صدر خواجو |
اصفهان، خیابان چهارباغ صدر. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر مدرسه حاکی از تعمیرات آن در سال ۱۳۷۶ق است. بانی و سازندگان: بانی مدرسه حاج حسین‌خان صدر اصفهانی بوده که در دورۀ فتح‌علی‌شاه قاجار به حکومت اصفهان و صدارت رسید. از آثار دیگر وی می‌توان به خیابان چهارباغ صدر و دو مدرسۀ دیگر یکی در بازار اصفهان و دیگری در محلۀ پای قلعه اشاره کردگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: به نقل از کتاب تاریخ اصفهان و ری صدر اصفهانی در چهارباغ صدر مدرسهای ساخت که بعد از خودش دایر نبود و طلبه‌ای در آن ساکن نشدتاریخ اصفهان و ری. مؤلف جغرافیای اصفهان می‌نویسد در اواسط چهارباغ صدر مدرسۀ کوچکی است که توسط عبدالله‌خان امین‌الدوله پسر مرحوم صدر ساخته شده استجغرافیای اصفهان. سیر تحول بنا: این مدرسه از آثار دورۀ قاجار است که بین سال‌های ۱۲۱۷ق تا ۱۲۲۱ق و به هنگام احداث خیابان چهارباغ صدر بنا گردیده است. بنا تا سال ۱۳۳۶ق طلبه‌نشین بود و پس از آن مدتی به بیمارستان روانی تبدیل شدسپاس‌گزاری از مردم. در سال ۱۳۷۶ق مدرسه به دستور آیت‌الله بروجردی و تولیت حجة‌الاسلام سیدالعراقین تعمیر شد و مجدداً مورد استفادۀ طلاب قرار گرفت. در حدود سال ۱۳۴۶ش ادارۀ اوقاف به تعمیرات اساسی در مدرسه اقدام نمود. از جملۀ این تعمیرات می‌توان به مرمت کامل حجرات و کف‌سازی حیاط، احداث وضوخانه و رختشوی‌خانه و حمام، و بازسازی حوض وسط حیاط اشاره کردسپاس‌گزاری از مردم. در سال‌های اخیر مدرسه مجدداً مورد مرمت قرار گرفته که این عملیات تا کنون ادامه دارد
|
| مدرسه ضیائیه |
یزد، محلۀ فهادان، کوچۀ رختشوی‌خانه، کوچۀ حمام نو. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: بانی مدرسه در منابع مختلف مولانا ضیاءالدین حسین رضی بن مولانا شرف‌الدین علی معرفی شده استتاریخ یزد. اطلاعات منابع مدون: در کتاب تاریخ یزد آمده که مولانا ضیاءالدین حسین ساختمان مدرسه را در سال ۶۳۱ق آغاز کرد و سپس دو پسر وی مولانا شرف‌الدین علی و مولانا مجدالدین حسن در سال ۷۰۵ق آن را به اتمام رسانیدند. این مؤلف بنای مدرسه را چنین توصیف می‌کند: «... مدرسۀ مروح عالی است و درگاهی رفیع، دو مناره به تکلف دارد و تمام مدرسه به کاشی تزیین داده و قبه و زاویه و کتابخانۀ نیکو دارد..». وی می‌افزاید که در اطراف مدرسه خانه‌های عالی و بادگیرهای رفیع توسط خاندان رضی ساخته شده استتاریخ یزد. مؤلف جامع مفیدی وضعیت مدرسۀ ضیاییه را چنین ذکر می‌کند: «... تمامی رو به خرابی نهاده و به غیر از منارۀ آن چیزی به نظر اهل بصیرت در نمی‌آید.. ». مؤلف کتاب یادگارهای یزد معتقد است اگر همین بنای موجود با گنبد رفیع آن، مدرسۀ ضیاییه بود مؤلف جامع مفیدی باید به نحوی دیگر از آن یاد کرده باشد. همچنین در کتاب جامع مفیدی مدرسه ضیاییه و زندان اسکندر به صورت دو بنای مستقل و به طور جداگانه معرفی و توصیف شده‌اند. مؤلف یادگارهای یزد با نقل این توصیف می‌نویسد که زندان اسکندر در عصر صفوی بنایی مشخص و رفیع بوده و می‌تواند همین بنایی باشد که امروزه نیز به آن نام خوانده می‌شود و می‌افزاید که احتمالاً بنای موسوم به زندان اسکندر بقایای یکی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد باقیمانده، بقعۀ قبور آنها بوده استیادگارهای یزد. البته با توجه به ترکیب ساختمانی بنا احتمال اینکه قسمتی از یک خانه باشد بعید به نظر می‌رسد. در هر حال از آنجا که این بنا به نام مدرسۀ ضیاییه نیز معروف می‌باشد در زمرۀ مدارس ایران آورده شده خاطر نشان می‌شود که دست‌یابی به نتیجۀ قطعی در مورد عملکرد بنا مستلزم تحقیقات بیشتری می‌باشد. سیر تحول بنا: معماری گنبد این بنا بسیار قابل توجه است و می‌توان آن را نمونۀ خوبی از گنبدهای قرون هفتم و هشتم دانستفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. این بنا در طول زمان متحمل آسیب‌های فراوان گردید، خصوصاً در نیم‌قرن گذشته که یک کارگاه روغن‌گیری در بنا مستقر شد و خسارات فراوانی به آن زد. در دهۀ اخیر بنا از سوی سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت قرار گرفته است که از جمله می‌توان به مرمت روکش آجری گنبد، بازسازی تزیینات رسمی‌بندی در پادیاو، و بازپیرایی نماها و اندودهای خارجی و داخلی بنا اشاره کرد
|
| مدرسه عباسقلیخان |
مشهد، میدان حرم مطهر، خیابان نواب صفوی. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر مدرسه سال ۱۰۷۷ق را نشان می‌دهدبناهای تاریخی خراسان و ایوان مدرسه نیز کتیبه‌ای به همین تاریخ دارد<مطلع الشمس. در راهرو ورودی کتیبه‌ای مربوط به تعمیرات سال ۱۴۰۰ق وجود دارد. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه عباسقلیخان حاکم خراسان بوده است و کتیبۀ ایوان مدرسه به خط محمدرحیم می‌باشدمطلع الشمس. سیر تحول بنا: بنای مدرسه از آثار دوران شاه سلیمان صفوی استبناهای تاریخی خراسان. بنا به نقل مؤلف مطلع الشمس سردر مدرسه کاشی‌کاری معرق داشته که فرو ریخته و از میان رفته استمطلع الشمس. در سال ۱۳۳۴ش حجة‌الاسلام حاج سیدحسن محدث کتابخانه‌ای در ایوان غربی مدرسۀ تأسیس کردوحید
|
| مدرسه عصمتیه |
نام مدرسهای در بغداد که زوجۀ عطامَلک جوینی (ف ۶۸۱ق) آن را برای چهار فرقۀ شافعی، حنبلی، مالکی، و حنفی بنا نمود. وی رباطی نیز در نزدیک این مدرسه بنا کرد
|
| مدرسه علمیه |
تهران. اولین مدرسهای که از طرف انجمن مکاتب ملیۀ ایران (انجمن معارف)، در سال ۱۲۷۷ق تأسیس شد. نامش علمیۀ ابتدائیه بود و ریاست آن با محمود علامیر (احتشام‌السلطنه) بود. بعد از مدّتی قسمت ابتدایی آن به دو شعبۀ مجانی و غیرمجانی تقسیم شد. قسمت مجانی آن، به نام شرف، در خیابان برق زیر نظر میرزا علی‌اکبرخان ناظم‌الاطباء افتتاح شد. مدیریت بقیه با علیخان ناظم‌العلوم بود. بعدها به دبیرستان علمیه مبدل گردید
|
| مدرسه علمیه |
دس ۱۳۱۶ق. تنها مدرسهای بود که تعلیمات آن در حدود آموزش متوسطه بود و به همین دلیل آن را علمیه نامیدند
|
| مدرسه عمادیه |
کرمان، خیابان امام خمینی، روبروی تکیه دربند. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: از بانی اطلاع دقیقی در دست نیست. در سند مربوط به وقفیات مدرسه نام میرمحمدمؤمن عقیلی به عنوان واقف ذکر شده استاز آستارا تا استارباد. اطلاعات منابع مدون: مؤلف جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت آورده که مدرسۀ عمادیه واقع در محلۀ درب نو از بناهای قرن هشتم استجغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت. در کتاب از آستارا تا استرآباد به سندی مورخ ۱۰۹۷ق اشاره شده که بر اساس آن تعدادی از موقوفات مدرسۀ عمادیه به تصدیق دیوان صدارت رسیده استاز آستارا تا استارباد. مؤلف سفرنامۀ مازندران و استرآباد از این بنا با نام مدرسۀ آقا حسین عمادیه یا دروازۀ نو یاد کرده استسفرنامۀ مازندران و استرآباد. سیر تحول بنا: چنانکه آمد به نظر بعضی محققین بنای مدرسه مربوط به قرن هشتم می‌باشد. این مدرسه احتمالاً در طول زمان مرمت‌ها و تغییرات فراوانی را به خود دیده است که از آن جمله می‌توان طبق مدارک موجود به تعمیر این بنا در سال۱۳۴۱ش توسط ادارۀ اوقاف اشاره کردجغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت
|
| مدرسه غیاثیه |
به دستور پیراحمد وزیر ساخته شد. معمار آن قوام‌الدین است اما پس از مرگ او غیاث‌الدین آن را تمام کرد. مدرسه خرگرد دو تالار گنبددار، مسجدی که گنبد آن بر طاق‌های قوسی قرار گرفته و یک تالار وعظ دارد که کلاهک نورگیر شگفت‌انگیز آن بر طاقگان‌های متقاطع نشسته است. این طرح بدیع را قوام‌الدین در مقبره بایسنغر در مجموعه مقابر هرای اصلاح و تکرار کرد
|
| مدرسه فیضیه |
قم، آستانه حضرت معصومه. کتیبه‌های تاریخی بنا: سردر شمالی مدرسه کتیبه‌ای مورخ ۱۲۱۳ق داردمدارس قم در دورۀ قاجاریه. ماده تاریخ کتیبه‌ای منظوم در شاه‌نشین ایوان غربی مدرسه، تاریخ تزیینات آن را سال ۱۲۱۷ق بیان می‌کندگنجینۀ آثار قم. بانی و سازندگان بنا: در منابع موجود بانی اولیه مولانا محسن فیض کاشانی معرفی شده که با کمک شاه عباس دوم صفوی به ساخت بنای مدرسه اقدام کرده است. کتیبه‌های سه ایوان مدرسه به خط میرزا مهدی ملک‌الکتاب می‌باشدگنجینۀ آثار قم. اطلاعات منابع مدون: مؤلف آثار تاریخی طهران بنای مدرسه را مربوط به دوران شاه طهماسب اول صفوی می‌داندآثار تاریخی طهران. در کتاب گنجینۀ آثار قم بنای اولیه از آثار زمان شاه عباس دوم ذکر شده و آمده که طی سال‌های ۱۲۱۳ق تا ۱۲۱۸ق توسط فتح‌علی‌شاه قاجار توسعه داده شده استگنجینۀ آثار قم. مؤلف کتاب قم را بشناسید این اقدامات را مربوط به سال ۱۲۲۲ق می‌داندقم را بشناسید. میرزا محمدصادق ناطق اصفهانی در قصیده‌ای سال ساخت مدرسه را ۱۲۱۷ق ذکر کرده است. فتح‌علی‌خان صبا نیز دو قصیده در وصف بنای مدرسه سروده و تاریخ ساخت آن را در یک قصیده ۱۲۱۸ق و در دیگری ۱۲۱۷ق بیان نموده استمدارس قم در دورۀ قاجاریه. سیر تحول بنا: به این ترتیب بنای اولیۀ مدرسه مربوط به دوران صفوی است. در این زمان مدرسه از صحن عتیق آستانه حضرت معصومه (س) جدا بود و یک گذر بین آنها وجود داشت که در نقشه‌های سیاحان آن عصر مانند شاردن و اولئاریوس دیده می‌شود. در زمان حکومت فتح‌علی‌شاه قسمت‌های مختلف مدرسه بازسازی شد و توسعه یافت. در این زمان ابتدا سدی بر رودخانۀ مجاور مدرسه احداث گردید و قسمتی از اراضیِ بهدست آمده از این طریق به مدرسه و بقیه به سه عمارت شاهی تخصیص داده شد. در این توسعه صحن تا ورودی صحن عتیق آستانۀ حضرت معصومه (س) گسترش یافت و سردر ورودی آن به صورت ایوان جنوبی مدرسه درآمد. این سردر توسط سیدتاجالدین الشرف موسوی در سال ۹۳۹ق بنا شده بودگنجینۀ آثار قم. مدرسه یک‌بار در سال ۱۲۵۵ق توسط حاجی علی‌محمد، عموی میرزا علی‌اکبر فیض مؤلف تاریخ قم مرمت شد. بنا به نقل این مؤلف طی مرمت فوق، حجرات و صحن مدرسه تا سال ۱۳۴۱ق یک طبقه بود و تنها در طرفین هر یک از سه ایوان شرقی، غربی، و شمالی چهار حجره در طبقۀ دوم وجود داشت. پس از آن توسط آیت‌الله حاج میرزا محمد فیض در طبقۀ دوم جبهه‌های شمالی و شرقی مدرسه حجره‌سازی شد و در سال ۱۳۰۱ش آیت‌الله حاج شیخ عبد‌الکریم حائری حجره‌های دیگر قسمت‌ها را کامل کرد. در پشت ایوان غربیْ شاه‌نشینِ پُر تزیینی قرار داشت که محل جلوس پادشاهان قاجار بود. در سال ۱۳۵۱ق نخستین کتابخانۀ عمومی شهر توسط آیت‌الله حائری در این شاه‌نشین تأسیس شد. در سال ۱۳۷۰ق آیت‌الله بروجردی در کمرگاه ایوان غربی یک طبقۀ دوم ایجاد کرد که به مخزن کتابخانه اختصاص داده شد و دو سالن بزرگ قرائت‌خانه به جای مطبخ‌خانه شاهی احداث گشتگنجینۀ آثار قم
|
| مدرسه فیلسوف‌الدوله |
بانی این مدرسه میرزا کاظم طبیب رشتی فیلسوف‌الدوله، ملقب به ملک‌الاطبا بود. این مدرسه در سال ۱۳۲۲ وقف شده است
|
| مدرسه کاسه‌گران |
بنایی تاریخی در شهر اصفهان، از زمان سلیمان اوّل صفوی، که ساختمان آن در سال ۱۱۰۵ق به پایان رسید. مزیّن به معرّق‌های گچبری و تزیینات ممتاز کاشی‌کاری است. بانی آن حکیم‌الملک اردستانی بوده است و مقارن ساخت آن همسر وی زینت بیگم، مدرسۀ نیماورد را در اصفهان ساخت که بنایی است زیبا و دارای گچبری معرّق ممتاز شبیه مدرسۀ کاسه‌گران
|
| مدرسه گنجعلیخان |
کرمان، میدان گنجعلیخان. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ تاریخ‌دار مدرسه بر سردر آن سال ۱۰۰۷ق را نشان می‌دهدفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. بانی و سازندگان: بانی مدرسه گنجعلیخان زیک، حاکم کرمان در زمان شاه عباس اول صفوی بوده است. در کتیبۀ موجود، معمار مجموعه بناهای گنجعلیخان استاد سلطان محمد معمار یزدی معرفی شدهفرماندهان کرمان و کتیبۀ سردر مدرسه به خط علیرضا عباسی استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. اطلاعات منابع مدون: مؤلف جغرافیای کرمان از این بنا با نام کاروان‌سرای گنجعلیخان یاد کرده و تاریخ ساخت آن را ۹۵۵ق ذکر نموده است. مصحح این کتاب در حواشی آن می‌نویسد که تاریخ مذکور اشتباه است و گنجعلیخان طی سال‌های حکومت خود در کرمان (۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ق) این بنا را احداث کرده استجغرافیای کرمان. در کتاب فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران به این بنا با نام مدرسه یا سرای گنجعلیخان اشاره شده و آمده که اهمیت این بنا به لحاظ دارا بودن کاشی‌های دوران صفوی است و در صحن و سردر آن نمونه کاشی‌کاری با نقش شاه عباسی باقی مانده استفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. سیر تحول بنا: بنا از آثار قرن یازدهم می‌باشد. این مدرسه و دیگر آثار گنجعلیخان در هجوم آقا محمدخان قاجار صدمات فراوانی دید و از کتابخانۀ مدرسه حدود پنج‌هزار جلد کتاب به غارت رفتتاریخ مفصل کرمان. تا پیش از سال ۱۳۵۱ش از این بنا به عنوان انبار و مغازه استفاده می‌شد که در نتیجۀ عدم نگهداری صحیح دچار تخریب و فرسودگی شدید گشته بود. در دهه‌های اخیر بنای مدرسه توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت و دانشکدۀ هنر در محل مدرسه مستقر شده استجغرافیا و برنامه ریزی شهری کرمان
|
| مدرسه لقمانیه |
دومین مدرسۀ متوسطه تبریز، لقمانیه بود که به همت دکتر میرزا زین‌العابدین لقمان‌الملک با همکاری روشنفکرانی چون سیدحسن تقی‌زاده و محمدعلی تربیت و سیدحسن شریف‌زاده و فخرالاطباء و عده‌ای دیگر از دانش‌پژوهان وقت و چند فرانسوی در ۱۳۱۷ق تأسیس شد
|
| مدرسه محمودیه |
کرمان، بازار اختیاری، کوچه تلفن‌خانه. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبه تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: از بانی و دیگر دست‌اندرکاران ساخت بنا اطلاعی در دست نیست. سیر تحول بنا: تاریخ ساخت بنای اولیۀ مدرسه معلوم نیست. سردر مدرسه دارای تزیینات کاشی‌کاری بوده که اکنون حاشیۀ مختصری از این تزیینات باقی مانده است. نمای جبهۀ شمال شرقی بنا و فضای گنبدخانه و محراب آن دارای تزیینات کاشی معقلی می‌باشد. امروزه نمای گنبدخانه و ایوان شمال غربی با در و پنجرۀ فلزی پوشیده شده و ایوان فوق به کتابخانه اختصاص یافته است
|
| مدرسه مخدرات |
از مدارس اولیۀ ملی دخترانۀ تهران که در ۱۲۸۴ش توسط خاتم درةالمعالی تأسیس شد. بعد از فوت (۱۳۴۴ق) مؤسس، دخترش شمس‌النهار مهدوی امتیاز آن را گرفت. در ۱۳۱۵- ۱۳۱۶ش به اردیبهشت موسوم شد
|
| مدرسه مروی |
از مدارس قدیمی شهر تهران که در دورۀ فتح‌علی‌شاه قاجار ساخته شده و به نام بانی آن، فخرالدوله مدرسۀ فخریه نیز نامیده می‌شده است. این بنا مشتمل بر جلوخان، سردر، صحن بزرگ، حجرات، دو مَدرس، و ایوان‌های متعددی است که با کاشی‌کاری تزیین یافته است. دارای کتیبه‌هایی است که در یکی از آنها در ایوان مقابل در ورودی، و در بالای مدرس آن نام فتح‌علی‌شاه قاجار به چشم می‌خورد
|
| مدرسه مستنصریه |
از مدارس بغداد، مستنصر، خلیفۀ عباسی آن را به سال ۶۳۱ق در همان محلۀ نظامیه بغداد بناکرد. بر خلاف نظامیه بغداد، که خاص شافعیه بود این مدرسه اختصاص به فرقۀ خاصی نداشت، و هر چهار مذهب در آن ندریس می‌شد. بعد از مستنصریه، که در واقع مورد عنایت و علاقه خاص خلفای وقت بود، مدرسۀ نظامیه اندک اندک از رونق افتاد. مستنصریه کتابخانه‌ای معتبر نیز داشت، و حدود ۲۵۰ تن طالب علم و مذاهب چهارگانه در آن با رفاه خاطر و شوق و رغبت به تحصیل اشتغال داشتند. مستنصر کتابخانۀ بسیار نفیسی بر این مدرسه وقف، و چنانکه نوشته‌اند، حدود یک میلیون دینار املاک نیز بر آن وقف‌کرد
|
| مدرسه مسعودبیک |
در ۶۷۱ق آباقاخان، فرماندۀ مغولان، جوی خون در بخارا روان کرد و مدرسۀ مسعودبیک را که معظم‌ترین و معمورترین مدارس آنجا بود به آتش کشید وکتابخانۀ آن را بسوزاند
|
| مدرسه مشیریه |
این مدرسه در سال ۱۲۹۰ق برای تدریس زبان‌های خارجه در تهران تأسیس شد
|
| مدرسه مصلی |
یزد، خیابان قیام، کوچۀ گلچینیان. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر شمالی بنا دارای تاریخ ۹۵۸ق است. در چوبی بزرگ و منبت‌کاری بنا کتیبه‌ای مورخ ۱۰۳۵ق دارد و بر بالای این در، لوحی سنگی حاوی شعری نصب شده که در بیت آخر آن آمده است: نسخه تاریخ او خواست خرد از حسن/ گفت «باسحق‌بیک یافت مصلی صفا». این ماده تاریخ برابر عدد ۱۰۳۵ق می‌باشد. در انتهای کتیبه نیز تاریخ ۱۰۳۶ق خوانده می‌شود. ماده تاریخ کتیبۀ منظوم دیگری بر محراب بخش تحتانی بنا نشان‌دهندۀ تاریخ ۱۰۳۶ق است، اما در پایان این کتیبه تاریخ ۱۰۳۵ق نگاشته شده است. علاوه بر کتیبه‌های مذکور، یک سنگ مزار مورخ ۴۷۲ق طی عملیات ساختمانی دورۀ اخیر در صحن مصلی به دست آمده استیادگارهای یزد. بانی و سازندگان: بانی اولیۀ بنا در کتب تاریخ یزد از جمله جامع مفیدی و تاریخ جدید یزد، خواجه شمس‌الدین محمد تازیکو معرفی شده است. ولیکن مؤلف تاریخ جدید یزد در جای دیگر می‌نویسد که شاه مظفر پدر شاه یحیی، در نیمۀ دوم قرن هشتم این محل را ساخته و بعد امیرزاده اسکندر بن عمرشیخ آن را مرمت و نوسازی نموده است. همچنین در این کتاب آمده است که در نیمۀ اول قرن نهم امیر حمزه‌چهره، خواجه ناصرالدین سمنانی، مولانا شرف‌الدین یعقوب، خواجه عمادالدین مسعود، مولانا رکن‌الدین حسن، و امیر جمالالدین خضرشاه به اتفاق یکدیگر بنا را بازسازی کردندتاریخ جدید یزد. کتیبۀ سردر شمالی بنا حاکی از اتمام کاشی‌کاری سردر توسط میرک‌بیک شربتدار شاهی در نیمۀ قرن دهم استتاریخ یزد یا آتشکدۀ یزدان. مدرسه واقع در طبقۀ تحتانی بنا از سوی میرزا اسحق‌بیک حقیقت‌خانی یزدی در دورۀ شاه عباس اول صفوی احداث شده و در بزرگ منبت‌کاری نیز توسط وی وقف گردیده است. بانی عمارت چهارطاقی میانۀ صحن مصلی در کتب تاریخ یزد، مولانا مجدالدین حسن قاضی متوفی به سال ۷۸۷ق معرفی شده استیادگارهای یزد. اطلاعات منابع مدون: این بنا در کتب تاریخ یزد با عنوان مصلی جدید آمده است. این نام در قبال مصلی عتیق به این بنا داده شده است. مؤلف جامع مفیدی این بنا را با نام مصلی کبوترخان آورده ولی وجه تسمیۀ آن معلوم نیستجامع مفیدی. همچنین بر کتیبۀ چوبی در شمالی و در وقفنامۀ آن از این محل با نام مصلی میرک‌خان یاد شده استیادگارهای یزد. آندره گدار چهارطاقی وسط صحن را نشانه‌ای از دورۀ ساسانی دانسته و با اشاره به عبارت «معبد» در کتیبه‌های مصلی نتیجه می‌گیرد که پیش از اسلام در این مکان آتشکده‌ای قرار داشته استآثار ایران. این استدلال از استحکام چندانی برخوردار نیست زیرا لفظ «معبد» برای مسجد و نظایر آن در بقاع و عمارات دیگر نیز مکرراً به کار رفته است. سیر تحول بنا: بر اساس تواریخ یزد، در دورۀ امرای آل مظفر (حکـ۷۱۳-۷۹۵ق) در این محل میدانی برای اسب‌دوانی، تیراندازی، و چوگان‌بازی ساخته شده بود که در همین زمان یا پس از آن به مصلی و عیدگاه تبدیل گردیده است. چهارطاقی موجود در میانۀ صحن مصلی از آثار قرن هشتم است که در طول زمان به ضرورت مرمت گردیده استتاریخ جدید یزد. بنای مصلی در سال ۸۴۶ق مرمت و بازسازی شده و در دورۀ صفوی تغییرات زیادی در آن صورت گرفته است. از جمله مهم‌ترین این اقدامات می‌توان به احداث مدرسهای در گودال باغچه میانۀ صحن مصلی اشاره کرد. علاوه بر این در طبقۀ همکف نیز ایوان‌ها، حجرات، و طاق‌نماهایی پیرامون صحن ساخته شده است
|
| مدرسه معصومیه |
کرمان، خیابان دکتر شریعتی، خیابان چهلستون، کوچه اسفندیاری. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبۀ تاریخ‌دار مدرسه مورخ ۱۱۰۶ق می‌باشدجغرافیای کرمان. بانی و سازندگان بنا: بر اساس منابع موجود بانی مدرسه معصوم‌بیک بوده استجغرافیای کرمان. سیر تحول بنا: این مدرسه که از آثار دورۀ سلطنت شاه سلیمان صفوی است از زمان احداث تا کنون فعال بوده و تعمیر و نگهداری شده است. امروزه ایوان غربی بنا به نمازخانه و دو ایوان دیگر به مَدرس اختصاص یافته‌اند
|
| مدرسه ملا عبدالله |
بنایی (مدرسه) از دورهٔ صفویه، در شرق بازار شاهی (قیصریه) اصفهان. این بنا به فرمان شاه عباس اول صفوی برای تدریس مولانا عبدالله شوشتری (ف ۲۲۰۱ق)، از علمای طراز اول دورهٔ صفویه، ساخته شد. دارای صحن وسیعی است که حجره‌های دو طبقه در اطراف آن قرار دارد. از لحاظ کاشی‌کاری جالب توجه است. بر لوح سنگی ایوان کتیبه‌ای با تاریخ ۸۸۰۱ق نقر شده است. کتیبهٔ سر در آن (مورخ ۸۱۲۱ق) نشان می‌دهد که در زمان فتح‌علی‌شاه قاجار مرمت شده است. در سال‌های اخیر نیز توسط ادارهٔ کل باستان‌شناسی تعمیراتی در آن انجام گرفته است
|
| مدرسه منتظمی |
تهران. مدرسهای که در ۱۲۷۶ق توسط سردار مکرم فیروز جنگ مارش مدرسۀ نظام و قورخانه، برای اطفال بی‌سرپرست تأسیس شد. بعضی شاگردان شبانه‌روزی بودند؛ برخی دیگر لوازم تحصیل و ناهارشان به عهدۀ خیریه بود. در ۱۳۰۷ش محلش در خیابان شیخ‌هادی، و حاج امین‌الضرب متولی آن بود. در ۱۳۱۵ش به مناسبت لقب سردار مکرم (منتظم‌الدوله)، به مدرسۀ منتظمی موسوم شد. در یک اتاق شاگردان کلاس‌های ۳-۱، و در اتاق دیگر بقیه تحصیل می‌کردند. تا سال ۱۳۱۸- ۱۳۱۹ش مسلماً دایر بوده است
|
| مدرسه منصوریه |
شیراز، خیابان احمدی، کوچه منصوریه. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: بانی این مدرسه امیر صدرالدین محمود دشتکی شیرازی بوده و به نام پسر خود امیر غیاث‌الدین منصور، این مدرسه را منصوریه نامیده استفارسنامۀ ناصری. آرامگاه این پدر و پسر در همین مدرسۀ قرار داردشیراز در گذشته و حال. اطلاعات منابع مدون: مؤلف فارسنامۀ ناصری ضمن نقل وقایع سال ۸۹۳ق صدور فرمان سلطان یعقوب بهادر آق‌قویونلو مبنی بر تولیت مدرسۀ منصوریه به نام بانی آن ذکر کرده و عین فرمان را آورده استفارسنامۀ ناصری. سیر تحول بنا: ساختمان مدرسه در دوران آق‌قویونلوشیراز شهر جاویدان و در سال ۸۸۳ق بنا شد. این بنا که در اثر مرور زمان و زلزله‌های متوالی آسیب دیده بود در سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ق توسط حاج میرزا حسن فسایی، مؤلف فارسنامه، مرمت اساسی شدفارسنامۀ ناصری. مدرسه دارای دو حیاط است که در اطراف یکی از آنها حجرات طلاب قرار داشت و در حیاط دوم که آن را باغچه می‌نامیدند کشت و زرع می‌شدبناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز. در دهه‌های اخیر در این حیاط قسمت‌هایی شامل حجرات طلاب، حمام‌ها، آشپزخانه، و سرویس‌ها ساخته شده است
|
| مدرسه میرزا حسین |
اصفهان، خیابان مسجد سید، خیابان بابا حسن، کوچه باغ همایون. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبه‌ای منظوم از شاعری به نام سامی بر سردر مدرسه دارای ماده تاریخ زیر است: بهر تاریخ این بنا سامی/ «مجمع اهل فضل» کرد رقم. این ماده تاریخ سال ۱۰۹۹ق را نشان می‌دهد. سنگاب مدرسه کتیبه‌ای مورخ ۱۲۷۵ق داردگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان: بانی مدرسه در بعضی منابع میرزا حسینعلیرضا فرزند میرزا محمدمهدی معرفی شدهآثار ملی اصفهان و منابع دیگر عزت‌نساخانم همسر میرزا مهدی را بانی آن دانسته‌اندتاریخ مدارس ایران. خطاط کتیبۀ سردرْ ولایت‌الله گلپایگانی و حجار سنگاب مدرسه محمدحسین بن استاد محمدرضا حجار بوده‌اند. اطلاعات منابع مدون: مؤلف تاریخ فرهنگ اصفهان بانی مدرسه را همسر میرزا مهدی معرفی کرده می‌نویسد که میرزا حسین، از اخلاف میرزا مهدی، پس از حملۀ افغان تصدی تعمیر مدرسه و اسکان طلاب را داشته و مدرسه به نام او شهرت یافته استبخشی از گنجینۀ آثار ملی اصفهان. بنا به نظر مؤلف تاریخ اصفهان و ری بتی سنگی که از بتخانۀ سومنات آورده شده بود، به سنگاب مدرسه تبدیل شده استتاریخ اصفهان و ری. سیر تحول بنا: این مدرسه در دورۀ شاه سلیمان صفوی احداث شده است. در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، محمدکاظم بن حاجی محمدمهدی شهیر بقاری سنگابی را بر مدرسه وقف کرده استآثار ملی اصفهان
|
| مدرسه میرزا شفیع |
از بناهای دیگر بابل مسجد و مدرسهٔ میرزا شفیع، صدراعظم فتح‌علی‌شاه است که هر دو در سال ۱۲۲۱ق ساخته شده. ناصرالدین‌شاه از مدرسۀ میرزا شفیع صدراعظم فتح‌علی‌شاه یاد می‌کند و می‌گوید: «مدرسهای به نظرم آمد بسیار عالی از بناهای میرزا شفیع صدراعظم مرحوم. مدرسۀ آبادِ طلبه‌نشینِ دایر، درخت نارنج بسیار داشت»
|
| مدرسه میرزا صالح |
نام بنایی از قرن سیزدهم در تهران
|
| مدرسه میرزا موسی |
تهران، خیابان پانزده خرداد، کوچۀ نوروزخان. کتیبه‌های تاریخی بنا: در بنا کتیبۀ تاریخی وجود ندارد. بانی و سازندگان: واقف بنای مدرسه، میرزا موسی وزیر دارالخلافه (ف ۱۲۸۲ق) بودهمساجد تهران و رقبات دیگری توسط میرزا عبدالله‌خان معتمدالسلطان خلف میرزا موسی برای مدرسه وقف شده استتاریخ تهران قسمت مرکزی. اطلاعات منابع مدون: از این بنا در کتاب تاریخ تهران با نام مدرسۀ عبدالله‌خان یاد شده است. سیر تحول بنا: این مدرسه از ابنیۀ دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار می‌باشد و رقبات آن در سال ۱۲۷۷ق وقف شده استتاریخ تهران قسمت مرکزی. این بنا چندین بار مورد مرمت قرار گرفته به طوری که حجرات دو جبهۀ شرقی و غربی کاملاً به صورت گذشته بازسازی شده‌اند. هر یک از این حجرات ایوانچه‌ای در مقابل خود دارند که امروزه با در و پنجرۀ فلزی پوشانده شده است. همچنین شبستان شمالی بنا با ستون‌های فلزی و سقف مسطح در دو طبقه احداث و صحن بنا با یک سولۀ فلزی سرپوشیده شده که باعث نزول کیفیت معماری آن شده است
|
| مدرسه نصرتیه پردگیان |
از مدارس اولیۀ ملی دخترانۀ تهران. در ۱۳۳۱ق توسط زیبنده، ملقب به شمس‌الرؤسای افشار، در محلۀ قنات‌آباد دایر شد. از ۱۳۱۲ش موسوم به کهن شده
|
| مدرسه نظامیه (بغداد) |
این مدرسه را اولین مدرسه اسلام می‌دانند و نظام‌الملک را بنیان‌گذار مدرسه در اسلام می‌دانند. این مدرسه اولین مدرسه شمرده می‌شود که داری نظام آموزشی خاصی بود و شاگردان و استادانْ مستمری داشتند
|
| مدرسه نظامیه اصفهان |
دس سلجوقیان. نظامیه اصفهان که خواجه ده هزار دینار از ضیاع و مستغلات خویش بر آن وقف کرده بود و آن را به نام صدرالدین خجندی مدرسۀ صدریه هم نامیده‌اند
|
| مدرسه نظامیه بصره |
به روایت مؤلف تجارب السلف این مدرسه که از نظامیه بغداد نیکوتر و بزرگ‌تر بوده است، در اواخر ایام المعتصم بالله خراب شد و از مصالح ساختمانی آن در شهر بصره مدرسۀ دیگری به همین نام ساختند
|
| مدرسه نظامیه بغداد |
بنای این مدرسه در سال ۴۵۹ق پایان گرفت. نظام الملک برای ساختمان این مدرسه دویست‌هزار دینار از مال خود خرج کرد و موقوفات متعدد و پرآمدی بدان تخصیص داد، در نظامیۀ بغداد حجره‌هایی به سکونت طلاب اختصاص داشت و کتابخانۀ معتبر آن از کتاب‌های ارجمند انباشته بود. در این دارالعلم بزرگ شش‌هزار تن دانشجو به تحصیل فقه و تفسیر و حدیث و نحو و لغت و ادبیات و فلسفه اشتغال داشتند و به روایت ابن جبیر اندلسی که در سال ۵۸۰ق بغداد را سیاحت کرده است: «بغداد را نزدیک سی مدرسه است و بزرگترین و مشهورترین آنها نظامیه است» و در آغاز تأسیس نظامیه بغداد از امام شیخ ابو اسحاق شیرازی دعوت شد تا در آنجا به تدریس پردازد و تا فرا رسیدن وی امام ابونصر بغدادی معروف به ابن صباغ بیست روزی بدین مهّم پرداخت. امام محمد عزالی نیز از مدرسان این دارالعلم بود. تولیت نظامیه بغداد از خواجه نظام الملک با فرزندان وی بود و این دانشگاه بزرگ مذهب شافعی تا قریب دو قرن بعد از ایجاد در اوج عظمت و اشتهار بود و از آن پس نیز با اینکه مدرسۀ مستنصریه از شهرت و اعتبار آن کاسته بود مدت‌ها دایر بود
|
| مدرسه نظامیه مرو |
از بناهای خواجه نظام‌الملک استتاریخ ادبیات ایران
|
| مدرسه نظامیه نیشابور |
یکی از نظامیه‌های خواجه نظام‌المک، قبل از نظامیۀ بغداد، برای امام‌الحرمین (ف ۴۷۹ق) ساخت. امام مذکور سی سال در آنجا مجلس درس و وعظ و مناظره داشت و سیصد شاگرد در درسش حاضر می‌شدند. امام محمد غزالی و انوری ابیوردی از شاگردان این مدرسه بوده‌اند
|
| مدرسه نوریه |
نام بنایی در اصفهان
|
| مدرسه نیم‌آورد |
اصفهان، خیابان جمالالدین عبدالرزاق، بازار بزرگ. کتیبه‌های تاریخی بنا: تنها کتیبه تاریخ‌دار بنا در اطراف سردر آن مورخ ۱۳۴۹ق استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. بانی و سازندگان بنا: بانی مدرسه زینتبیگم همسر حکیم‌الملک اردستانی بوده است. کتیبۀ گچبری ورودی مدرسه به خط ابوالفتح گلستانه می‌باشدگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: در کتاب فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران این مدرسه جزو بناهای دورۀ شاه سلیمان صفوی آورده شده استفهرست بناها و اماکن باستانی ایران. مؤلف تاریخ اصفهان و ری این بنا را متعلق به دورۀ شاه سلطان حسین دانسته و تاریخ ساخت آن را سال ۱۱۱۷ق ذکر کرده است. در این کتاب آمده که اورنگزیب پادشاه هند در ازای معالجۀ دخترش، طلا و جواهر بسیار به حکیم‌الملک و همسرش بخشید و همسر حکیم‌الملک با این پول به بنای مدرسۀ نیم‌آور اقدام کردتاریخ اصفهان و ری. مؤلف نصف جهان فی تعریف الاصفهان در توصیف این مدرسه می‌نویسد: «... مدرسه خوب و محکم و خوشنما و با وسعت و فضا و حجرات آن به قاعده و تمام آن طلبه‌دار است..»نصف جهان فی تعریف الاصفهان. در کتاب گنجینۀ آثار تاریخ اصفهان آمده که در تزیینات این بنا به وسیلۀ گچ‌های رنگارنگ نوع مخصوصی از معرق را شکل داده‌اند که در ابنیۀ تاریخی دیگر نظیر نداردگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. سیر تحول بنا: چنانکه آمد بنای مدرسه را باید از آثار دورۀ صفویه دانست ولی تاریخ دقیق ساختمان آن در خود بنا ذکر نشده است. کتیبۀ سردر مدرسه که ظاهراً از کتیبه‌ای در محراب مدرسۀ جنوب شرقی مسجد امام طرح‌برداری شده، به اهتمام سیدعبدالعلی عقدایی در سال ۱۳۴۹ق در سردر مدرسه نصب شده استآثار ملی اصفهان
|
| مدرسه و مسجد انصاریه |
نام بنایی در شهر تهران که سابقاً مدرسه و مسجد میرزا صالح خوانده می‌شده است
|
| مدرسه و مسجد درب یلان |
کاشان، خیابان ملا حبیب‌اللّه شریف، خیابان شهید مصطفی بنی‌هاشمی. کتیبه‌های تاریخی بنا: در نمای جنوبی مدرسه کتیبه‌ای مربوط به تعمیرات سال ۱۲۹۳ق وجود دارد. بانی و سازندگان: بر اساس منابع موجود بانی مسجد و مدرسه حاج میرمحمدعلی کاشانی بوده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. اطلاعات منابع مدون: در کتاب آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز به این بنا اشاره شده است. در این کتاب آمده که مسجد مشتمل بر دو شبستان زمستانی و تابستانی است و مدرسه که در جنوب مسجد واقع شده، به وسیلۀ راهرویی با آن ارتباط داردآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. سیر تحول بنا: بر طبق نظر مؤلف کتاب فوق‌الذکر مدرسۀ درب یلان از بناهای دورۀ قاجار می‌باشد که ساختمان آن در سال ۱۲۳۶ق به پایان رسیده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بر اساس کتیبۀ موجود، در سال ۱۲۹۳ق توسط سید محمدباقر مصطفوی تعمیراتی در بنا انجام شده است. بنای مسجد در سال‌های اخیر تغییرات بسیار زیادی کرده و صورت گذشته خود را از دست داده است. به منظور معرفی و حفظ وضعیت قدیم. این بنا نقشه‌های آن در کنار مدرسه ارائه شده‌اند
|
| مزار پیغمبریه |
زیارتگاه معروفی در قسمت مرکزی شهر قزوین مشتمل بر بنای آجری ساده و وسیع، با صحن مناسب، در کتیبه‌های آن اشاره شد. که صالح بن مجتبی و چهار پیغمبر به نامهای سلام، سلوم، سلونی و الیقا در آنجا مدفونند
|
| مزار جرجیس پیغمبر |
نام مقبره‌ای در آبادی فریدا دهستان خارتوران بخش بیارجمند شهرستان شاهرود
|
| مزار حیقوق نبی |
از انبیاء بنی‌اسرائیل است. بنا دو هزار و ششصد سال قدمت دارد
|
| مزار دانیال نبی |
مقبرۀ منسوب به دانیال نبی در شوش (خوزستان) واقع شده که دارای دو حیاط است. تاریخ ساخت یا مرمت گلدسته‌ها ۱۳۳۰ق است و معمار آن استاد حاج ملا حسین معمار
|
| مزار عزیر نبی |
دس۹۵۷ق. این بنا در آبادی دینگرد (دینجرد) قرار دارد
|
| مسجد ابودلف |
دس ۲۴۳ق. مسجدی بزرگ در متوکلیۀ سامرا که در دورۀ عباسی ساخته شده است
|
| مسجد استاد و شاگرد |
از بناهای قرن نهم شهر تبریز و فعلاً مخروبه است
|
| مسجد اعظم |
مسجدی است در شهر قم که به دستور آیت‌الله بروجردی سال ۱۳۷۴ق، بنا گردید. معمار آن حسین لرزاده و کاشی‌تراش آن حسین برهانی اصفهانی و بنّای آن محمد غلامعلی شعرباف است. مساحت مسجد در حدود یازدههزار متر مربع است که چهارهزار متر مربع آن زیر بناست. کتابخانه، دستگاه تهویه، حجرات خاص طلاب، قرائت‌خانه، آبدارخانه، کشیک‌خانه، وضوخانه، و یک دستگاه چاه عمیق دارد و دارای موقوفاتی است که نیکوکاران وقف آن کرده‌اند
|
| مسجد اکبریه |
لاهیجان، خیابان سردار جنگل، خیابان کاشف غربی، کوچۀ ظریف. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: بر یگانه کتیبۀ تاریخ‌دار بنا، در داخل مسجد، تاریخ ۱۲۳۹ق ثبت شده است. ماده تاریخ کتیبه، که با این تاریخ تطابق ندارد، بدین شرح است: نوشت از پی تاریخ هر دو کلک صبا/ شد مدینۀ علم و حرم قرین بهماز آستارا تا استارباد. بانیان و سازندگان بنا: بانیِ مسجد حاجی علی‌اکبر، حاکم لاهیجان، و خطّاط کتیبۀ آن زین‌العابدین کاشانی مستوفی بوده استولایات دارالمرز ایران (گیلان). بعدها حاجی عبدالله یزدان محراب جدیدی به مسجد تقدیم کرده استاز آستارا تا استارباد. دیگر اطلاعات مکتوب: رابینو، که در سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۲ کنسول‌یار بریتانیا در رشت بوده است، به ساخت مسجد اشاره کرده و نوشته است: «... مسجد دارای سه گنبد مجلل استس و تا کنون به اتمام نرسیده است... بدخواهانِ حاکم به شاه اطلاع دادند که حاجی علی‌اکبر کاخ باشکوهی ساخته است؛ و شاه هم دستور داد تا کارهای آن ساختمان تعطیل شود. اگر چنین امری انجام نمی‌گرفت، این بنا بهترین مسجد گیلان می‌شد»ولایات دارالمرز ایران (گیلان). سیر تحول بنا: مسجد اکبریه از ابنیۀ دورۀ قاجاریان است و تا کنون بارها تعمیر شده است. آخرین بار نیز قسمت‌های آسیب دیده از زلزلۀ سال ۱۳۶۹ش مرمت شده است. در این زلزله، به گنبد و منارۀ مسجد صدمات زیادی وارد شد
|
| مسجد المرادیه |
مسجدی در محلة المیدان در بغداد که حکمران وقت مرادپاشا آن را بنا کرد و به نام وی معروف شده است. تاریخ بنای آن ۹۷۸ق است. ظاهراً مکان جامع جز موقوفات بوده و مرادپاشا تغییری در آن داده و جامعی ساخته و به نام خود بنا کرده استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد الوفائیه |
مسجدی است در سوق الکبابیۀ بغداد، که ظاهراً منسوب به وفاخاتون است. آلوسی در مساجد بغداد آن را به نام مسجد الاسماعیلیه ضبط کرده و از مساجد بغداد قدیم محسوب داشته است لیکن امروز به نام جامع الوفائیه خوانده می‌شودتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد امام حسن عسکری |
آمل،خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید سعید هادی‌زاده. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: یگانه کتیبۀ تاریخ‌دار مسجد، بر دیوار غربی نمازخانه، مربوط به مرمت بنا در سال ۱۳۹۳ق استاز آستارا تا استارباد. بانیان و سازندگان: بنای مسجد منسوب به هارون‌الرشید است؛سفرنامۀ ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر و در بعضی منابع آمده است که مسجد از وجوهات امام حسن عسکری ساخته شده و بانی مسجد حسن بن علی، ناصر کبیر، (ف ۳۰۴ق) بوده استیادگار فرهنگ آمل. بر اساس کتیبۀ موجود، کاشی‌کاری مسجد به همت عبدالله عدل مرمت شده استاز آستارا تا استارباد. دیگر اطلاعات مکتوب: مِلگونُف در سفرنامۀ خود بنای مسجد را چنین توصیف می‌کند: «...در دو طرف حیاطِ مسجد، حجره‌هایی با دیوار مشبک دیده می‌شود..»سفرنامۀ ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر که البته فعلاً چنین نیست. مؤلف راهنمای شمال ایران در توصیف این مسجد نوشته است که بنای کوچکی با ایوان‌ها و ستون‌های چوبی و منارهای ناتمام داردراهنمای شمال ایران. در کتاب مازندران آمده است که بعضی معتقدند این مسجد همان مدرسه ناصر است که ناصر کبیر ساخته و در آن مدفون است و نام ناصر کبیر حسن و معروف به امام بوده است. به همین جهت، این بنا مسجد امام حسن نامیده و بعدها کلمۀ عسکری به آن اضافه شدمازندران. سیر تحول بنا: تاریخِ دقیق احداث بنای اولیۀ مسجد معلوم نیست؛ اما تا کنون بارها مرمت شده و تغییرات زیادی در آن رخ داده است
|
| مسجد اوزون‌حسن |
مسجدی که به دست اوزون‌حسن در قریۀ صاحب‌آباد تبریز ساخته شد
|
| مسجد ایلچی |
بنای مسجد کوچکی مورخ ۱۰۹۴ و ۱۰۹۷ق در اصفهان است. دارای صحن نامنظم و شبستان است. بانی آن صاحب سلطان‌بیگم دختر حکیم‌الملک ایلچی است. خط آن از محسن امامی‌است
|
| مسجد آقابزرگ |
مسجد معظم مورخ ۱۲۶۳-۱۲۶۴ق از عهد قاجاریه، در کاشان، دارای گنبد آجری بزرگ و تزیینات کاشی‌کاری و نقاشی است. تاریخ زیلوها ۱۲۶۰-۱۲۶۲ق است
|
| مسجد آقا عباس |
آمل، خیابان شهید بهشتی، خیابان مهدیه، بازار نوراسته. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است. بانیان و سازندگان: بانیان اولیۀ مسجد آقا میرزا محمد و آقا شاهرخ آملی بودند؛ ولی ساخت آن را آقا عباس، پسر میرزا محمد، به اتمام رساند و مسجد به نام وی مشهور شدیادگار فرهنگ آمل. دیگر اطلاعات مکتوب: در کتاب از آستارا تا استاراباد، در توصیف فضای مسجد آمده که در طرفِ غربی و جنوبی حیاط، شبستان وجود دارد و شش ستونِ قطور در وسطِ شبستان جنوبی و چهار ستون دیگر در وسطِ شبستان غربی دیده می‌شود. همچنین طبقات بالای جبهه‌های شمالی و غربی از چوب و مأذنۀ هشت‌ضلعی مسجد آجری استاز آستارا تا استاراباد. سیر تحول بنا: ساختِ مسجد در سال ۱۱۴۴ق به اتمام رسید. در سال ۱۳۳۵ق آتش‌سوزی‌ای در بنا رخ داد. سپس متولی مسجد، نوادۀ ملا محمدصالح دَلارِستاقی، تعمیرات مختصری در مسجد انجام دادیادگار فرهنگ آمل. شبستانِ جنوبی مسجد در زمان معاصر ما بازسازی شده و نماسازی آجری این جبهه مربوط به این زمان است
|
| مسجد آقا علی |
کرمان، خیابان دکتر شریعتی، خیابان چهلستون. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در بنا کتیبۀ تاریخ‌دار یافت نشده است؛ ولی کتیبۀ آبانبار مجاور آن ماده تاریخی به این مضمون دارد: چو شد تمام به تاریخ سالش ایمن گفت/ بکام اهل جهان آب پاک رحمت اوست، که سال ۱۲۹۹ق را نشان می‌دهدفرماندهان کرمان. بانیان و سازندگان: بانی مسجد و همچنین کاروانسرا و آبانبار مجاور آن حاج‌آقا علی، مشهور به زعیم‌التجار رفسنجانی، بوده استفرماندهان کرمان. دیگر اطلاعات مکتوب: در جغرافیای کرمان آمده که این مسجد در سال ۱۲۸۶ق به اتمام رسیده استجغرافیای کرمان. مصحح فرماندهان کرمان از این مسجد با نام چهلستون یاد کرده است. در کتاب گنجعلیخان آمده است که حاج آقا علی از مریدان حاج محمدکریم‌خان، پسر ظهیرالدوله، و پیرو مذهب شیخیه بوده و احداث مجموعۀ مسجد چهلستون و آبانبار و کاروانسرا را در سال ۱۲۹۹ق به پایان رسانده استگنجعلیخان. سیر تحول بنا: دربارۀ زمان دقیق پایانِ احداث مجموعۀ حاج آقا علی، که از بناهای دورۀ قاجاریان است، اختلاف نظر وجود دارد. این مسجد در طی زمان به ضرورت مرمت شده است. کاروان‌سرای این مجموعه به مرور آسیب دیده است و متأسفانه امروزه وضع مناسبی ندارد
|
| مسجد آقا نور |
اصفهان، خیابان ابن‌سینا، کوچه مجلسی. کتیبه‌های تاریخی بنا: کتیبۀ سردر شرقی حاکی از آن است که ساخت این بنا از سال ۱۰۳۴ق شروع و در سال ۱۰۳۹ق به اتمام رسیده است. تاریخ ۱۲۹۱ق که در سردر شرقی اضافه شده و تاریخ‌های ۱۲۵۸ و ۱۲۷۹ق در ایوان جنوبی بنا مربوط به تزییناتی می‌باشند که در قرن سیزدهم انجام شده‌اندآثار ملی اصفهان. بانی و سازندگان: بانی مسجد در کتیبۀ سردر آن، نورالدّین محمد اصفهانی معرفی شده و الحاقات بعدی آن به هزینۀ محمد‌ابراهیم قزوینی صورت گرفته است. نام خطاطانی چون محمدرضا امامی، میرزا نورا و محمد باقر شیرازی در کتیبه‌های مسجد دیده می‌شودگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. اطلاعات منابع مدون: مؤلف «تاریخ اصفهان و ری» مسجد آقانور را در زمرۀ بناهای عهد صفوی آورده و می‌گوید آن را منتسب به آقا نور می‌دانند که از فضلا و علمای زمان شاه عباس اول صفوی بوده است. وی همچنین اشاره می‌کند که کتیبۀ ایوان شرقی به نظر برخی به خط آقا محمدصالح از شاگردان میرعماد قزوینی است لیکن به خط میرزا نورالله ولد صدرالشّریعه از خوش‌نویسان نامی عهد شاه عباس شهرت یافته استتاریخ اصفهان و ری. سیر تحول بنا: بنای مسجد آقانور در دورۀ شاه عباس اول شروع و در اولین سال سلطنت شاه صفی به اتمام رسیده است و به این مناسبت نام هر دو پادشاه در کتیبۀ اصلی مسجد در سردر شرقی آمده استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. در کتیبۀ ایوان شرقی تاریخ ساخت بنا چنین بیان شده است: معبد اهل اصفهان چون شد/«مسجد نور کعبۀ عجم است». این ماده تاریخ به حروف ابجد سال ۱۰۳۴ق را نشان می‌دهدآثار ملی اصفهان. شبستان مسجد از الحاقات آن در قرن سیزدهم (دورۀ قاجاریه) استگنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. در بمباران هوائی سال ۱۳۶۵ش به سردر زیبای مسجد خسارات زیادی وارد شد که در حال حاضر ترمیم و بازسازی شده است. در اثر این حمله بخشی از ایوان‌های شرقی و بخش بزرگی از شبستان مسجد نیز به دلیل لرزش‌های ناشی از موج انفجار فرو ریخته و همچنین به گره‌چینی‌های زیبای آن خسارات فراوانی وارد شده استمیراث فرهنگی و جنگ تحمیلی
|
| مسجد بابا عبدالله |
بنای مسجدی مورخ ۷۰۰ق در نایین. در سال ۷۳۷ق مرمت شده است
|
| مسجد بابا ولی |
کاشان، میدان کمال‌الملک، خیابان باباافضل، بازار پانخل، کوچۀ درب باغ، کوچۀ باباولی. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبۀ قرآنی ایوان شرقی بنا مورخ به ۱۲۷۶ق استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. بانیان و سازندگان بنا: در منابع بررسی شده و کتیبه‌های بنا نام بانی و متولیان ساختِ بنا ذکر نشده است. معروف است که این بنا وقف حاج محمد سه‌کنجی، فرزند استاد حسین، بوده است. سیر تحول بنا: بر اساس کتیبۀ موجود در بنا، کاشی‌کاری هفت‌رنگ آن در سال ۱۲۷۶ق انجام شده است؛ ولی مسجد سال‌ها پیش از این تاریخ، هم‌زمان با احداث گذر و بازارچۀ باباولی، در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری، احداث شده استآثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. در دهۀ اخیر، ایوان شرقی بنا و فضای مجاور آن و نیز ایوانِ جنوبی را مرمت و از در و پنجره‌های فلزی جدید و ناهماهنگ با معماری بنا در آن استفاده کرده‌اند
|
| مسجد بالامحله |
نایین، روستای محمدیه، بالامحله. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: کتیبۀ کاشی بر بالای محراب مسجد مربوط به تعمیرات سال ۱۰۳۵ق استگزارش کویر: سفرنامۀ صفاءالسلطنۀ نایینی. بانیان و سازندگان بنا: بانی بنا ناشناخته است. کتیبۀ مسجد از مرمت بنا به همت محمدمؤمن بن شاه منصور بن شاه حسین بن محمد شمس‌الدین در قرن یازدهم هجری قمری حکایت می‌کندگزارش کویر: سفرنامۀ صفاءالسلطنۀ نایینی. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران نوشته است که بنای این مسجد را متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری قمری دانسته‌اندفهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. اسمیت در کتاب آثار ایران آورده است که طاق‌های آهنگ دو طرفِ گنبدخانه، که به موازات دیوار قبله زده‌اند، حاکی از قدمت بناست و این نوع طاق در مسجد سرکوچۀ محمدیه و مسجد جامع نایین نیز وجود دارد. او در ضمن اشاره به منبر مسجد ذکر کرده است که الواح آن احتمالاً متعلق به منبری قدیمی‌تر بوده و شباهت نقوش و اندازه‌های آن با منبری در مصر شایانِ توجه است و همین تشابه، البته کمتر، با لوحه‌های درِ چوبی مسجدالازهر قاهره (متعلق به سال ۴۰۰ق) وجود داردآثار ایران. در سفرنامۀ صفاءالسلطنۀ نایینی آمده است که مزار محمد بن علی بن دولت‌شاه، صاحب تذکرۀ دولت‌شاهی، متوفی به سال ۸۴۷ق، در این مسجد استگزارش کویر: سفرنامۀ صفاءالسلطنۀ نایینی. سیر تحول بنا: تاریخ دقیق احداث بنا روشن نیست و آن را به قرون چهارم و پنجم هجری قمری و قبل از آن نسبت می‌دهند. ساختمان مسجد همواره مرمت و نگهداری شده است. امروزه قسمت‌هایی از گودال باغچۀ شمالِ شرقی به آبریزگاه بدل شده است
|
| مسجد بایزید |
مسجد بایزید و منارۀ آن از آثار بسیار قدیمی مجموعه آرامگاه بایزید بسطامی در شهر بسطام در شش کیلومتری شاهرود است. این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگ‌تر به شبستان مردانه و شبستان کوچک‌تر به شبستان زنانه مشهور است بایزید بسطامی، مقبره.
|
| مسجد براثا |
یا بُراثا. محله و مسجد مقدس شیعیان در بغداد قدیم، بخش غربی بغداد در منطقۀ کرخ
|
| مسجد بی‌بی خانم |
سمرقند، میدان ریگستان. این بنا مسجد جامع، مسجد جمعه و در برخی آثار مسجد جامع امیرتیمورگورکانی نامیده شده است. تیمور این مسجد را برای نخستین همسرش سرای ملک خانم دختر قزان سلطان ساخت. شرف‌الدین علی یزدی، ابن عربشاه و میرخواند از مدرسهای هم در کنار آن با نامهای مدرسه خانم و مدرسه‌سرای ملک‌خانم یاد می‌کنند که تیمور برای رسیدگی به ساخت بنای مسجد بیشتر در این مدرسه و خانقاه تومان‌آغا در نزدیکی آن، اوقات می‌گذرانیده است. او برای ساخت این بنا استادکارانی از هند، آذربایجان و فارس فراخواند این مسجد دارای طرح چهارایوانی از طرح‌های سنتی ایرانی است. از ویژگی‌های چشم‌گیر این بنا پیش‌طاق و سردر ورودی آن است که بر جرزهای حجیم ۱۰٫۵ متری نهاده شده و ارتفاعی در حدود ۴۱ متر و عرض ۱۷ متر دارد که کاملاً گنبد ایوان مقصوره (گنبد اصلی) را می‌پوشاند
|
| مسجد پامنار (تهران) |
مسجدی است به مساحت تقریبی ۴۳۰ متر مربع که اکنون در خیابانی به همین نام در منطقهٔ دوازده تهران قرار دارد. «منار» (مأذنهٔ) مسجد عودلاجان معروف به مسجد و مدرسهٔ میرزا صالح (یا اَبهرام: آغا بهرام) از آثار قرن سیزدهم است که به شماره ۴۱۰ در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیدهاستمشکوتی. به گفتهٔ ورجاوند، در گذشته، محلهٔ پامنار یکی از گذرهای محلهٔ «عودلاجان» بود که به صورت بازارچهای (به طول ۱,۴۰۰ متر)، «دروازهٔ شمیران» را به شبکهٔ «بازار» متصل می‌ساخته است. در گذر پامنار، باغ‌هایی نیز وجود داشت که یکی از آنها را سفارت روسیهٔ تزاری خرید و بعدها که سفارت مذکور به جای دیگری منتقل شد، این باغ که اکنون در ضلع غربی خیابان پامنار واقع است، به مرکز بازرگانی سفارت روسیه اختصاص یافت. پس از توسعهٔ معابر، بازارچهٔ پامنار که خود مجموعه‌ای شامل کاروانسرا، تیم، تیمچه، تکیه، حمام، آبانبار، مسجد و مدرسه بود، به خیابان پامنار تبدیل شد و بعضی از بناها قدیمی در این تبدیل و توسعه، از میان رفت. اما «منار» مسجد و مدرسهٔ میرزاصالح، پس از اتمام طرح توسعه، به «مدرسهٔ انصاریه» تغییر نام یافتدایرةالمعارف تشیع و عاقبت پس از تغییراتی در ۱۳۷۲ش از طرف منطقهٔ دوازده آموزش و پرورش تهران، «مدرسهٔ ولایت فقیه» نام گرفت
|
| مسجد پامنار (زواره) |
مسجد و محلهٔ پامنار زواره که اکنون بخشی از شهرستان اردستان در استان اصفهان است، در ۳۸۰ق به دستور عبدالله بن کمال‌الدین ابراهیم بنا شده و به علت منارهٔ بلند آن (به ارتفاع ۲۳متر)، این بنا و محلهٔ اطراف آن به پامنار شهرت یافته است. مساحت کل آن پانصد مترمربع و مساحت شبستان آن قریب دویست مترمربع است. این مسجد گنبد ندارد، ولی دارای منبری است که در ۱۲۷۵ق ساخته شده است. مسجد پامنار زواره در حال حاضر در کوچهٔ پامنار زواره، نرسیده به حسینیهٔ بن‌کویه، واقع است
|
| مسجد پامنار (سبزوار) |
مسجد پامنار که در روزگار حمزة بن آذرک خارجی ویران گشته بود در ۲۶۶ق در زمان خلافت معتمد بالله عباسی بازسازی شدبیهقی و سال‌ها مسجد آدینهٔ بیهق نیز بود. پادشاه بلغار در ۴۱۵ق برای هزینه‌های آن اموالی از بلغار به بیهق فرستاده بودبیهقی. این مسجد تا زمان تأسیس مسجد جامع سبزوار در ۶۳۲ق همچنان مسجد جامع شهر بودعلینقی امین. مساحت این مسجد حدود ۹۳۴ مترمربع و دارای منارهای است به ارتفاع پانزده متراعتمادالسطنه که همچون منارجنبان اصفهان، جنبان استحسن امین و برفراز آن کتیبه‌ای به خط کوفی وجود دارداعتمادالسطنه. در نیمهٔ اول سدهٔ حاضر به همت سید یحیی نظام‌زاده، فرزند نظام‌العلمای سبزواری، تعمیراتی در آن به عمل آمده و قرائت‌خانه و کتابخانه‌ای نیز در آن احداث شده استعلینقی امین
|
| مسجد پامنار (سمنان) |
مسجدی در خیابان صاحب‌الزمان در بخش مهدی‌شهر سمنان، متعلق به اواخر قرن سیزدهم هجری. کل مساحت مسجد هفتصد و مساحت شبستان آن قریب ۳۲۰ مترمربع است. این مسجد منارهای به ارتفاع پانزده متر دارد
|
| مسجد پامنار (قم) |
مسجد جواد کنونی در خیابان آذر (محلهٔ پامنار سابق). این مسجد در ۱۳۵۱ش به همت حاج‌علی گرکانی بازسازی شده است و ۲۵۰ مترمربع مساحت دارد
|
| مسجد پامنار (کاشان) |
مسجدی در خیابان ملّا حبیب‌الله شریف کاشانی در کاشان، به مساحت ۴۳۰ مترمربع. نام محلی آن «دربند پامنار» است و اکنون منارهای ندارد
|
| مسجد پامنار (کرمان) |
مسجدی از قرن هشتم هجری است که بنابر کتیبهٔ آن در ۷۹۳ق به امر سلطان عمادالدین، از سلاطین آل مظفّر، ساخته شده و به شمارهٔ ۲۱۰ در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است
|
| مسجد پامنار |
(رامشه) مسجد و محلهٔ پامنار رامشه واقع در دهستان رامشه در بخش رامشهٔ اصفهان، متعلق به عصر صفوی (اواخر قرن دهم) است. مساحت کنونی این مسجد کوچک نزدیک به صد متر مربع و دارای منارهای به ارتفاع دوازده متر و محرابی قدیمی است
|
| مسجد پوده |
شهرضا، بخش پوده. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در کتیبۀ منظومی بر منبر مسجد این ماده تاریخ آمده است: بتاریخ او گفت صاحب‌کمال/ مقام رسولست جای علی. که به حساب حروف ابجد ۱۰۶۱ق می‌شود. بر دیوارهای مسجد تاریخ‌های ۱۱۹۰ و ۱۲۱۵ و ۱۲۴۲ق خوانده می‌شود. دیگر تاریخ‌های ثبت شده در بنا مربوط به سنگ مزارهایی است که در غرفه‌های غربی صحن قرار دارد؛ از جمله دو سنگ مزار به تاریخ‌های ۱۰۰۳ق و ۱۱۴۴ق. بانیان و سازندگان: در کتیبۀ منبر بانی مسجد و واقفِ منبرِ آن علی بن بداغ (بوداق)، فرزند قلندر، معرفی شده است. خطّاط این کتیبه محمدامین و حجّار آن میرزا محمود بوده است. سیر تحول بنا: اهالی روستای پوده ساختمان این مسجد را مربوط به دورۀ تیموریان می‌دانند؛ ولی بر اساس کتیبۀ منبر، بنای مسجد و منبر آن مربوط به نیمۀ دوم قرن یازدهم هجری قمری، مقارن دورۀ صفویان، است. با توجه به تاریخ‌های حک شده بر سنگ‌های مزار، می‌توان احتمال داد که در دورۀ صفویان، بنایی باقیمانده از دوره‌های قبل را بازسازی و مرمت کرده باشند. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد، ایوانچه‌هایی قرار دارد که بنا به قول اهالی پوده جای اقامت طلاب بوده است. وجود بخاری دیواری در این ایوانچه‌ها شاهدی بر این مدعاست. بنای مسجد در دوره‌های مختلف مرمت شده است که از آن جمله می‌توان به مرمت ایوان جنوبی و گنبدخانه در دهۀ اخیر اشاره کرد. در این تعمیرات، بام‌های جبهۀ جنوبی مسجد مجدداً آجرکاری شده است. هم اکنون دو فضای سرپوشیدۀ طرفین ایوانِ جنوبی به صورت فضای باز درآمده است و بقایای طاق‌های آنها بر دیوارها دیده می‌شود. ایوان شمالی و سردر و حجره‌های دو سری صحن به تعمیر اساسی نیاز دارد
|
| مسجد تاری‌خانه |
مشهورترین مسجد و یکی از اندک‌شمار بناهای برپای مانده از سده‌های نخستین هجری در ایران
|
| مسجد توران‌پشت |
مسجدی است در استان یزد، شهرستان تفت از سده دهم قمری
|
| مسجد جارچی |
مسجدی در شهر اصفهان که تاریخ کتیبۀ سردر آن ۱۰۱۹ق است
|
| مسجد جامع ۱ القلعه |
مسجدی است معروف به جامع‌القلعه. در حلۀ چلپی. بانی نخستین این جامع سلطان سلیمان ضبط شده ولی صواب آن است که سلطان سلیمان آن را مرمت کرده است، زیرا جامع مزبور هنگام ورود سلطان مراد به بغداد بنا شده است و در وقفنامۀ مورخ یازدهم رمضان سال ۱۰۴۸ق چنین آمده این جامع را جلال‌الدین بهاءالدین بنا کرده و موقوفاتی برای آن در وقفنامه ذکر شدهتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع ۲ القلعه |
مسجدی است معروف به جامع‌القلعه. در حلۀ چلپی، بانی نخستین این جامع سلطان سلیمان ضبط شده ولی صواب آن است که سلطان سلیمان آن را مرمت کرده است، زیرا جامع مزبور هنگام ورود سلطان مراد به بغداد بنا شده است و در وقفنامۀ مورخ یازدهم رمضان سال ۱۰۴۸ق چنین آمده این جامع را جلال‌الدین بهاءالدین بنا کرده و موقوفاتی برای آن در وقفنامه ذکر شدهتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع ابرقو |
بنای ویرانی از ادوار سلجوقی و مغول و صفویه، محراب و گچبری مورخ ۷۳۵ق و تزیینات گچبری دیگر دارد. محراب‌های مرمر آن به موزۀ ایران باستان منتقل شده است
|
| مسجد جامع ابهر |
مؤلف مرآت البلدان آرد: این مسجد در سنه ۸۸۸ق ساخته شده است و دو در دارد. یکی طرف مشرق و دیگری طرف مغرب. صحن آن هشت ذرع، عرض و دوازده ذرع طول دارد و حوض عمیقی دارد که مخروبه است. مقصوره و ایوان سمت جنوب مسجد واقع و دو مناره کاشی در دو گوشۀ ایوان ساخته شده و دو شبستان آن در سمت مشرق و مغرب ایوان واقع شده است. تاریخ بنا و بانی اولی مسجد در سنگ مرمری نوشته شده ولی نام بانی و تاریخ بنا محو شده است. گویند یکی از امرای صفویه آن را تعمیر کرده و عبدالله‌میرزا پسر فتح‌علی‌شاه نیز آن را تعمیر کرده است. این مسجد دو محلۀ ابهر را از هم جدا می کند و خود آن در محلۀ قدیم و مشرق قصبه واقع شده استمرآت البلدان
|
| مسجد جامع اراک |
سلطان‌آباد عراق را که مشهور به شهر نو می‌باشد سپهدار بنا کرده و مقارن ساختن شهر مسجدی در ارک بنا کرده و مسجدی دیگر ساخت که به اسم آخوند ملا محمدعلی معروف است و تاریخ بنای هر دو مسجد با تاریخ بنای شهر تفاوتی نداردمرآت البلدان
|
| مسجد جامع اردبیل |
بقایای گنبد ویران عهد مغول، بر دیوار شبستان کنونی لوحی مورخ ۸۷۸ق دارد
|
| مسجد جامع اردستان |
ممتازترین ابنیۀ عهد سلجوقی، با نوشته‌های کوفی آجری و تزیینات شیوای گچبری. بنای گنبد از قرن پنجم قمری از دوران ملک‌شاه سلجوقی، با تاریخ ایوان و چهار گنبد کوچک جنوبی و صحن و تزیینات داخلی از ۵۵۳ تا ۵۵۵ق
|
| مسجد جامع ارومیه |
کتیبه‌های تاریخ‌دار: کتیبۀ محراب نفیس گنبدخانه به تاریخ ۶۷۶ق است و بر سنگ‌نوشته‌ای در بالای درِ مسجد، تاریخ ۱۱۸۴ ثبت استسرزمین زردشت. بر پایۀ سردر، یک سنگ مزار به تاریخ ۱۱۷۱ق وجود داردآلبوم عکس جامع ارومیه. بانیان: بانی اولیۀ مسجد معلوم نیست. بر اساس کتیبۀ بالای در، حجره‌های اطراف صحن را رضاقلی خان بیگلربیگی ارومی افشار احداث کرده است. محراب گنبدخانه را نیز عبدالمؤمن بن شرفشاه، نقاش تبریزی، ساخته استسرزمین زردشت. دیگر اطلاعات مکتوب: مؤلف کتاب معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان نوشته است که از شکاف‌های محراب گنبدخانه، قسمت‌هایی از محراب گچی قدیمی‌تری دیده می‌شود و احتمال می‌رود این محراب و گنبدخانه متعلق به دورۀ سلجوقیان باشدمعماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. سیرتحول بنا: بنای مسجد شامل قسمت‌های متعددی است که در دوره‌های مختلف احداث یا بازسازی شده‌اند. به نظر می‌رسد که هستۀ اولیۀ این مجموعه، گنبدخانۀ گوشۀ جنوبی باشد که احتمالاً در دورۀ سلجوقیان ساخته شده استمعماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. در دوره‌های بعد، شبستان جبهۀ جنوب غربی به گنبدخانه افزوده و در ۱۱۸۴ق، حجره‌های اطراف صحن ساخته شده‌اند. در دهه‌های اخیر، درهای حجره‌های ضلع جنوبی را برداشته و چهار حجرۀ جلوی گنبدخانه را تخریب کرده‌اند. درهای ورودی هم حجره‌ها اُرُسی و مزیّن به شیشه‌های رنگین بوده که در تعمیر بنا، با در و پنجره‌های جدید تعویض شده است. همچنین بنای مسجد و تزیینات آن به دفعات مرمت شده است. امروزه ساختمان جبهۀ شرقی تخریب و تالار بزرگی با سقف شیروانی به جای آن احداث شده که لطمۀ فراوانی به معماری بنا وارد کرده استمسجد جامع ارومیه
|
| مسجد جامع اشترجان |
مسجدی مورخ ۵۱۷ق، از عهد مغول، در ده اشترجان، بخش لنجان، اصفهان دارای تزیینات و کتیبه‌های متعدد کاشی‌کاری و گچبری است. آثاری از عهد سلجوقی در سردر شمالی موجود است
|
| مسجد جامع اصفهان |
بنای معظم تاریخ که حقاً موزۀ معماری اسلامی به شمار می رود. آثاری از قرن دوم قمری در آن باقی است، ولی قسمت عمدۀ آن از زمان ملک‌شاه (قرن پنجم قمری) است. تزیینات و تعمیرات مختلف از قرن هفتم قمری تا دوران قاجاریه در آن به عمل آمده است
|
| مسجد جامع افوشته |
نطنز. دارای درب‌های منبت عتیقه حاوی اشعار فارسی و نوشته‌های تاریخی. بر یکی از درهای آن تاریخ ۸۳۱ق مرقوم است
|
| مسجد جامع العاقولی |
مسجدی است در بغداد که ظاهراً از بناهای ۷۹۷ق است و در اول به صورت مدرسه بوده سپس به شکل جامع درآمده استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع الکاظمیه |
مسجدی است در مرقد کاظمین، و تاریخ بنا جامع به طور تحقیق معلوم نیست، لیکن اصل مرقد را شاه اسماعیل صفوی بنا کرده و جامع آن در ایام سلطان سلیمان و سلطان سلیم پایان یافته است. منارۀ این جامع در تاریخ ۹۷۸ق تمام شده و ماده تاریخ آن را به ترکی چنین گفته اند «اولادی بوجانفزا مناره تمام»تاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع النعمانی |
مسجدی است در بغداد واقع در شارع الگیلانی. گویا این مسجد را عالم مشهور حسام‌الدین النعمانی متوفی به سال ۷۸۳ق بنا کرده است، یا شخص خیرخواه دیگری بنا کرده و به نام این عالم نامیده است، و این مسجد غیر از مسجد جامع النعمانیه است که در قرن دوازدهم قمری بنا شده استتاریخ العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع امیرآباد |
نام مسجدی است در شهر بناب که دارای کتیبه‌ای به تاریخ ۹۵۱ق از دوره صفویه است
|
| مسجد جامع آصفیه |
مسجدی است در بغداد. این بنا را در اصل محمد چلبی به سال ۱۰۱۷ق برای دراویش مولویه برپا کرد و آن را مولوی‌خانه و قلندر‌خانه می‌گفتند. بعدها داودپاشا آن را به صورت مسجد جامع در‌آورد و دو مدرسه بر آن افزود و موقوفاتی نیز برای آن تعیین کردتاریخ‌العراق بین احتلالین
|
| مسجد جامع بابل |
بنای مسجد جامع بابل را به مازیار بن قارن (سال ۱۶۰ قمری) نسبت داده‌اند که تاریخ ساختمان و نام بانی آن درست نیست. این مسجد در دوران فتح‌علی‌شاه بر اثر زلزله خراب شد و به فرمان او در ۱۲۲۵ق به مباشرت میرزا محمد شفیع صدر اعظم که اصلاً از مردم بندپی بود دوباره ساخته شد. تاریخ کتیبه‌های آن همه از دوران قاجاریه است. بر اساس کتاب تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران در ۱۲۲۰ زمین‌لرزه سختی مسجد جامع بابل را ویران کرد
|
| مسجد جامع بجستان |
استان خراسان، شهر بجستان. این مسجد جامع از ۸۲۸ق دوره شاهرخ تیموری است
|
|
|
