| اردهن
|
قلعه‌ای بود مستحکم از اعمال ری، از ناحیۀ دماوند، به فاصلۀ سه روز راه از ری و آن به تصرف اسماعیلیان درآمد
|
| ارک کریم‌خان زند |
قلعه و ارکی که کریم‌خان زند در شیراز بنا کرد. وی اول قلعه را از گچ و آجر بنا کرده به اتمام رسانید. بعد از آن ارکی برای نشیمن و حرم‌سرای خود بساختفارسنامهٔ ناصری. ارگ سرایی است بسیار وسیع که در آن عمارات متعدد و منازل ساخته شده و حمامی نیز در آن بنا گردیده در فضایش غرس اشجار بی‌شمار شده که می‌توان آن را نیز باغی خواند و این ارگ جای محارم حکام است
|
| ارگ بخارا |
ارگ (یا قهنذز) که بنا بر افسانه‌ای سیاوش آن را بنا کرده است در شهر بخارا. وی پس از کشته شدن به دست افراسیاب در ارگ (حصار) بخارا، در قسمت شرقی، در اندرون در کاه‌فروشان (دروازۀ غوریان)، دفن شد
|
| ارم |
باغی که بنا به روایات شداد ساخته بود و مثل و مظهر سرسبزی و خرمی است
|
| اسپید مزگت |
دس پیش از اسلام. بنایی در استان گیلان، شهرستان تالش که در دورۀ اسلامی‌از آن به عنوان مسجد استفاده می‌شده است
|
| استخر پلنگان |
نام استخری نزدیک قلعه پلنگان و ترک اسطلخ در مازندران
|
| استخر |
یکی از بزرگترین شهرهای فارس در دوران قبل از اسلام و بعد از آن. قلعۀ استخر از قلاع معروف تاریخی است که در انتهای شمال غربی جلگۀ مرودشت قرار دارد
|
| استوناوند |
استناباد. استناباذ، قلعه‌ای مشهور و مستحکم در دماوند (دنباوند) از اعمال ری که فاصله آن تا ری ده فرسنگ بوده است
|
| اماکن باستانی هرسین |
قبور پیش از هخامنشی مربوط به کاسی‌ها در بخش هرسین موجود است، و اشیاء مفرغی زیاد از آنها به دست آمده؛ ویرانه هائی از عهد ساسانیان نیز در شهر هرسین وجود دارد
|
| امامزاده ابوالقاسم |
بنایی است با گنبد نظیر گنبد دانیال نبی در شوش که بلند و سفیدرنگ و مخروطی است و از روی هم قرار گرفتن چندضلعی‌هایی شکل گرفته است. اقامت یعقوب لیث در جندی‌شاپور و وجود مدفن او در آنجا سبب شده که مردم بقعه شاهزاده ابوالقاسم را آرامگاه یعقوب لیث بدانند
|
| امامزاده ابوعلی مهدی بن محمد |
این بقعه متعلق به فرزند امام جعفر صادق است از دورهٔ خوارزمشاهیان در تفرش
|
| امامزاده احمد (تفرش) |
دس سدۀ نهم. استان مرکزی، شهرستان تفرش. از نوادگان امام موسی‌کاظم(ع) است. این بنا در آبادی کوهین ایوان قرار دارد
|
| امامزاده اسحاق (ساوه) |
بنایی آجری از سدۀ ۷ق در ساوه است که ازاره‌های کاشی فیروزه‌ای دارد و حرم و مرقد آن کاشی‌کاری است
|
| امامزاده اظهر |
دس نیمۀ نخست سدۀ ۸ق/ ۱۴م. روستای درگزین، در فاصلۀ پنج کیلومتری شرق رزن و به فاصلۀ ۸۵کیلومتری شمال‌شرق همدان. برج و آرامگاه، معروف به امامزاده اظهر بن علی
|
| امامزاده بی‌بی حکیمه |
استان کهکیلویه و بویراحمد، شهرستان گچساران، ده بی‌بی‌حکیمه. این بنا احتمالاً در محل معبدی از روزگاران ایلامی ساخته شده است. در دوره ناصری بی‌بی‌حکیمه را بقعۀ امامزاده ضبط کرده است که چند خانه در کنار آن برای خدمتکاران امامزاده بنا شده است. زیارتگاه بی‌بی‌حکیمه چشمه‌ای به همین نام دارد و همه ساله زایران بسیار از دور و نزدیک به زیارت آن می‌آیند
|
| امامزاده بی‌بی هیبت |
نام زیارتگاهی منسوب به بی‌بی هیبت خواهر امام رضا که از خواهرش حضرت معصومه جدا شد و به رشت و از آنجا به باکو رفت و در دهکده شیعه‌نشین شیخ سکونت گزید و در همان‌جا وفات یافت. در دوره الجایتو کتیبه‌ای بر دیوار مسجد نصب شده بوده که حاوی مطالبی درباره مالیات اراضی بوده است. در مجموعه بی‌بی‌هیبت کتیبه‌هایی به خط عربی نصب شده است از جمله در ۹۷۷ق (زمان شاه طهماسب اول) در سال ۱۰۱۸ق (زمان شاه عباس اول) و در ۱۰۴۶ق در زمان حاجی شیخ شریف که در ۱۰۳۹ق متولی مجموعه بوده است. در سال ۱۲۹۲ق فرهادمیرزا قاجار از بی‌بی‌هیبت دیدن کرده است. اعتمادالسلطنه نیز از گورستان شیعیان بادکوبه در پیرامون مجموعه دیدن کرده است. مزار بی‌بی هیبت منسوب است به خواهر امام رضا، در شش کیلومتری جنوب غربی شهر باکو، آتشگاه روشن آن در سوراخانی (سوراخانه در حدود ۲۳ کیلومتری شمال شرقی باکو) که تا دورۀ ناصرالدین شاه فعال بود
|
| امامزاده بی‌بی |
تفرش. این امامزاده در طرخوران (ترخوران) قرار دارد
|
| امامزاده پنج‌امام |
نام زیارتگاهی است در استراباد که به امامزادۀ پنج تن نیز معروف است
|
| امامزاده جعفر (اصفهان) |
کنار خیابان هاتف اصفهان؛ مدفن امامزاده جعفر از اعقاب امام چهارم، دارای برج هشت‌ضلعی زیبای آجری با تزیینات کاشی و مقرنس و کتیبه‌های نفیس مورخ ۷۲۵ق است
|
| امامزاده جعفر (دامغان) شمال |
بنای عهد سلجوقی، داخل صحن بنای کوچکی است با کتیبه‌ای به نام شاهرخ بهادر
|
| امامزاده جعفر (ورامین) |
در آبادی امامزاده جعفر یا پیشوا، شش کیلومتری شرق ورامین. بقعهٔ مرتفع از عهد صفویه، دارای گنبد کاشی و صحن بزرگ با دو درخت کهن
|
| امامزاده چهل‌قیز |
زیارتگاه چهل‌قیز (چهل‌دختر) در حدود بیست کیلومتری شرق شهر بجنورد، در پای کوه هجان نزدیک چشمه‌ای در کنار دهکدۀ قوش‌قلعه واقع است
|
| امامزاده حسن (تهران) |
زیارتگاهی است در جنوب غربی تهران که اکنون به تهران متصل‌شده است
|
| امامزاده حسین (طبس) |
امامزادهای در حدود یک کیلومتری شمال گلشن، خراسان. مدفن فرزند امام هفتم است. بنای اصلی مورخ ۴۴۹ق و صندوق مرقد مورخ ۹۸۰ق است
|
| امامزاده حسین (قزوین) |
مدفن حسین، فرزند دو سالۀ امام رضا، در قزوین است. بنای آن مجلّل، با در و صندوق منبّت عالی و کاشی‌کاری از عهد صفوی است. ابنیه و تزیینات از زمان قاجار دارد
|
| امامزاده حسین (همدان) |
مرقد منسوب به حسین فرزند امام دهم. بنای ممتازی است از عهد (یا اوایل قاجاریه) و دارای حرم هشت‌گوش متناسب است
|
| امامزاده حسین و ابراهیم |
بنای عهد سلجوقی در شهرستان اصفهان
|
| امامزاده حمزه (بوانات) |
امامزادهای در جنوب شرقی سوریان از سال ۹۵۳ق در کنار آبادی باز
|
| امامزاده داوود |
امامزادهای است در شمال غربی تهران و راه آن از راه فرح‌زاد واقع در نُه‌هزار گزی غرب تجریش استسفرنامۀ مازندران و استرآباد
|
| امامزاده روشن |
امامزادهای در کنار جادۀ گرگان به بندر شاه، در محل انشعاب جادۀ کردکوی. مدخل گچ‌بری آن ظاهراً از قرن دهم قمری است. گنبد جدیدی روی عمارت قدیم برپا شده و داخلش گچ‌بری زیبا دارد. صندوق منبّت و دو لنگه درب نفیس آن از قرن نهم قمری می‌باشد
|
| امامزاده زید (بم) |
مقبره‌ای است منسوب به یکی از فرزندان امام چهارم که زیارتگاه مردان است
|
| امامزاده زید (تهران) |
امامزادۀ زیبایی در تهران، نزدیک چهارسو کوچک، که مدفن زید فرزند امام زین‌العابدین است.ساختمان بقعۀ فعلی و تزیینات و صحن از عهد فتحعلیشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار است. صندوق آن مورخ ۹۰۲ق می‌باشد. آرامگاه لطف‌علی‌خان زند مجاور آن است
|
| امامزاده زین‌العابدین |
بقعه‌ای از قرن ۹ق در ساری
|
| امامزاده ستّی‌فاطمه |
بقعه‌ای در شهر اصفهان، منسوب به مدفن ستی‌فاطمه، از اولاد امام هفتم. دارای ایوان و کاشی‌کاری عهد صفویه. قبور بعضی شاهزادگان صفوی مجاور آن است
|
| امامزاده سلطان محمد عابد |
امامزادۀ عهد صفوی در آبادی کاخک (گناباد). دارای گنبد و کتیبۀ کاشی مورخ ۹۶۰ق
|
| امامزاده سلطان مطهر |
امامزاده سلطان‌مطهر از آثار تاریخی مهم بومهن است
|
| امامزاده سهل بن علی |
امامزادۀ دوره صفوی در آستانه، اراک؛ دارای گنبد آجری ساده و مدور
|
| امامزاده سیداسماعیل |
مرقد منسوب به فرزند امام دهم در محلۀ سرپولک تهران. بنای کنونی از ۱۲۶۲ق (عهد قاجاریه) و در قدیمی مورخ ۸۸۶ق است
|
| امامزاده سید‌علاء‌الدین حسین |
مدفن علاءالدین منسوب به فرزند امام موسی کاظم، در شیراز(در آنجا به آستانه معروف است). بنای آن از اواخر قرن هشتم قمری و اوایل قرن نهم و نام بانی آن قتلغ‌خان است. در ۹۲۳ق به وسیلۀ سلطان خلیل ذوالقدر، حاکم(۹۱۱- ۹۲۶ق) فارس تجدید و تزیین شد. تعمیرات مداوم و تجدید گنبد در ۱۳۱۶- ۱۳۳۳ش به توسط ادارۀ اوقاف به عمل آمده است
|
| امامزاده سیدمحمد |
امامزادهای در شوشتر، خوزستان، منسوب به سیدمحمد فرزند امام هفتم. در ۱۱۱۵ق تعمیر شده است. تزیینات جدید مورخ ۱۳۴۲ق می‌باشد. اشعاری در مدح شاه سلطان‌حسین دارد
|
| امامزاده سید‌ناصرالدین |
تهران، خیابان خیام، بالاتر از میدان محمدیه، کوچه مافی‌ها، کوچه بحرالعلومی. کتیبه‌های تاریخی بنا: قدیمی‌ترین تاریخ موجود در این بقعه ۹۹۳ق می‌باشد که در کتیبۀ چوبی ضریح آمده استآثار تاریخی طهران. کتیبۀ ایوان بنا دارای تاریخ ۱۳۱۰ق و کتیبه رواق مورخ به سال ۱۳۱۱ق استتاریخ تهران- قسمت مرکزی. بانی و سازندگان بنا: بخش‌های مختلفی از بنا به دستور منیرالسلطنه مادر کامران میرزا از دارایی محمدابراهیم‌خان وزیر نظام و به مراقبت غلامرضاخان سرهنگ ساخته شده است. معمار این بخش‌ها در کتیبۀ ایوان، استاد محمدصادق کاشانی معرفی شده استتاریخ تهران- قسمت مرکزی. بانی ضریح قدیمی بقعه، میرزا ثقفی تهران و واقف صندوق آن صفی‌الله بن رئیس حسن خوید زجری بوده‌اند که هر دو توسط استاد قطب‌الدین بن سیف طرشتی ساخته شده استآثار تاریخی طهران. کتیبه‌های رواق عموماً به خط میرزا مهدی شیرازیتاریخ تهران- قسمت مرکزی و کتیبۀ موجود بر ضریح قدیمی به خط کربلایی حیدر می‌باشدآثار تاریخی طهران. در دهۀ اخیر قسمت‌های جدیدی توسط حاج اکبر معمار و حاج مسچی احداث شده است. اطلاعات منابع مدون: در کتاب بدایع الانساب این امامزاده و نسب وی معرفی شده است. سیر تحول بنا: از تاریخ ساختمان بنای قدیمی این بقعه مطلب مستندی در دست نیست. برخی ساختمان مزبور را متعلق به قرن هشتم دانسته‌اندآثار تاریخی طهران. مؤلف کتاب تاریخ تهران در این باره می‌گوید بنای حرم اگر مربوط به قبل از صفویه نباشد از ابنیۀ اوایل صفوی استتاریخ تهران- قسمت مرکزی. تاریخ ۹۹۳ق بر ضریح قدیمی بقعه مقارن با سلطنت محمد خدابندۀ صفوی استدارالخلافۀ تهران. بخش‌های مختلفی شامل رواق، مسجد، ضریح نقره، صحن و حجرات اطراف آن، گنبد و آیینه‌کاری گنبدخانه در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به بنا افزوده شد و شاید این بقعه تنها بنای متبرک تهران است که در عهد قاجاریه کاملاً تجدید بنا نشده استتاریخ تهران- قسمت مرکزی. در زمان احداث خیابان خیام بخشی از صحن امامزاده در مسیر خیابان قرار گرفت و ویران شد که سردر صحن با چند طاق‌نما در سمت شرقی این خیابان باقی مانده استتاریخ تهران- قسمت مرکزی. براساس کتیبۀ سردر شمالی بقعه، مسجد قدیمی بنا در سال ۱۳۵۰ق برداشته و مسجد جدیدی در جای آن ساخته شد. همچنین محوطۀ صحن کوچک واقع در جبهۀ شمالی و دیوارهای جبهۀ غربی محوطه بازسازی و نوسازی گردید. در این زمان قسمت‌های دیگری شامل یک سالن اجتماعات، دفتر هیئت امنا، کفش‌کن و آبدارخانه به بنا افزوده شد و تزییناتی در داخل و خارج گنبد انجام گردید
|
| امامزاده طاهر (شهر ری) |
امامزادهای در کرانۀ شرقی صحن حضرت شاه عبدالعظیم از آثار ظل‌السلطان و مدفن طاهر نامی است که گویند نسبتش با نه واسطه به حضرت زین‌العابدین می‌رسد
|
| امامزاده طاهر (کجور) |
مزار امامزادهای است که بانی آن ملک کیومرث رستمداری بوده است
|
| امامزاده عبدالله (شوشتر) |
در واقع نام چندین امامزاده در ایران است. در شوشتر خوزستان، مقبره‌ای خوش‌منظره؛ بر بالای تپۀ جنوبی شهر شوشتر است که مدفن عبدالله، نوادۀ امام چهارم، و از قدیمی‌ترین و معتبرترین امام‌زاده‌های ایران است. بنای اصلی آن به تاریخ ۶۲۹ق بوده است؛ در زمان صفویه و پس از آن تعمیراتی در آن صورت پذیرفت
|
| امامزاده عبدالله (گرگان) |
این مقبره در کنار شهر گرگان، سر راه پهلوی‌دژ قرار دارد. بنای قدیمی در اثر زلزله و عوامل طبیعی تخریب گردید و مقبره‌ای تازه بر در آنجا ساخته‌اند در پیرامون آن آثار استرآباد قدیم موجود است، درختان و سنگ‌های مزار قدیمی در محوطۀ اطراف آن جلب نظر میکند
|
| امامزاده عقیل |
بیجار، حسن‌آباد یاسوکند. بنای این امامزاده از دوره سلجوقی است و کتیبه‌ای گچ‌بری شده به خط کوفی دارد
|
| امامزاده علاءالدین |
دهی است از دهستان بندرج بخش دودانگۀ. واقع در یازده‌هزار گزی شمال خاوری کهنه‌ده و کنار راه عمومی و مالرو تلارم به پل‌سفید. امامزادهای به نام امامزاده علی دارد
|
| امامزاده علی بن موسی کاظم |
در دهکدۀ اَزیران در شهرستان اصفهان قرار دارد
|
| امامزاده علی‌عباس |
زیارتگاهی در حدود شش فرسنگی شمال شرق نطنز که مدفن آقا علی‌عباس منسوب به فرزند امام هفتم است. این زیارتگاه مورد توجه و اعتقاد فراوان مردم کاشان و نطنز است
|
| امامزاده عمران بن علی |
مقبره‌ای از دوران صفوی، در آبادی گوگ در شش کیلومتری گلپایگان. روی در بقعۀ تاریخ ۹۸۹ق دارد
|
| امامزاده قاسم (ازنا) |
نام زیارتگاهی است در حومه شهر ازنا
|
| امامزاده قاسم (بابل) |
دارای در منبّت و صندوق منبّت از نیمۀ دوم قرن نهم قمری است
|
| امامزاده قاسم (تهران) |
بقعۀ هشت‌گوش قدیمی (احتمالاً قرن هفتم قمری) که گویا در عهد صفویه تعمیر شده است. ایوان‌ها و مدخل کنونی از دوران قاجار، فتحعلیشاه (مورخ ۱۲۲۴ق) است
|
| امامزاده قاسم (درجزین) |
امامزادهای است که در دهکده‌ای به همین نام در دهستان درجزین بخش رزن واقع است
|
| امامزاده قاسم (ساری) |
امامزادهای است در شهر ساری به مازندران و مدفن قاسم بن امام موسی‌کاظم و در نزدیکی امامزاده ملا مجدالدین است
|
| امامزاده قاسم و محمد |
نام زیارتگاهی در شهر جوشقان که تاریخ ضریح چوبی آن ۷۳۰ق است
|
| امامزاده محمد محروق |
بنایی از قرن ۱۰ق، جنوب شهر نیشابور، نزدیک آرامگاه خیام، این بنا در وسط باغ بزرگی قرار گرفته و دارای گنبد کاشی‌کاری و ایوان‌های بلند است. و در زیر گنبد قبر امامزاده محمد محروق (برادرزادۀ امام جعفرصادق) قراردارد. در مُنَبَّت (کار امامقلی نجار) آن مورخ ۹۷۸ق است
|
| امامزاده محمدطاهر |
مقبره‌ای در چهار کیلومتری جادۀ بابل شاهی. این بنا به صورت برج کثیرالاضلاعی است با گنبد هرمی‌شکل. در مقبره صندوق چوبی نفیسی بر روی مرقد سلطان محمدطاهر، فرزند امام موسی کاظم قرار دارد که مورخ ۸۷۵ق است، و تاریخ دیگری نیز از ۸۹۶ق دارد
|
| امامزاده مطهر |
بنایی هشت‌ضلعی در بومهن (سیاه‌رود). صندوق بزرگ آن به دستور ملک کیومرث به وسیلۀ استاد حسین نجار ساخته شده است. (سال ۸۴۷ق) و تاریخ درِ آن سال ۹۶۳ق است
|
| امامزاده ناصر |
در چهار کیلومتری مغرب تویسرکان قرار دارد و زیارتگاه است
|
| امامزاده هفتادودو تن |
بقعه‌ای در ساروق اراک، مشتمل است بر دو گنبد متصل به یکدیگر؛ نوشته‌های روی دیوار گنبد بزرگ‌تر مورخ۵۸۷ق و گنبد کوچک مورخ ۶۲۰ق است. قبور متعدد آن منسوب به امامزادگان از نسل امام چهارم است. پنج صندوق منبت روی قبور دارد
|
| امامزاده هفده‌تن |
بنای (امامزاده) مورخ ۱۰۳۱- ۱۰۳۲ق از عهد شاه عباس اول صفوی در گلپایگان، به فرمان امام‌قلی‌خان سردار معروف شاه عباس، ساخته شده. گنبد کاشی و کتیبه‌های معرق بسیار عالی به خط غیاث‌الدین علی جواهری دارد
|
| امامزاده یحیی (تهران) |
مدفن یحیی، فرزند امام دوم در تهران که مقبرۀ برادرش امامزاده محمد نیز در مجاورت آن است. بنای قدیم منهدم شد؛ در جای آن بنای تازه‌ساز هشت‌ضلعی به همان سبک، و مزین به آینه‌کاری و کاشی‌کاری، با گنبد دوازده‌ضلعی ساخته شد. دارای صندوق منبت مورخ ۸۹۵ق، اثر ملک‌شاه غازی است. روی در قدیمی نام قرابشاره (بانی) و دیو حسن (معمار) مذکور است
|
| امامزاده یحیی (ورامین) |
از بناهای قدیمی شهر ورامین است
|
| انوشبرد |
معنای آن قلعۀ فراموشی است. قلعۀ مستحکم قدیم در خوزستان که در عهد ساسانیان متهمین سیاسی را که خطرناک شمرده می‌شدند در آنجا حبس می‌کردند. تسمیه از آنجاست که نام زندانیان را کسی حق نداشت به زبان براند و حتی اگر کسی نام آن مکان را به زبان می‌راند حیاتش در خطر می‌افتاد
|
| ایران کناخره |
فارس. بنای معظمی که در میان شهر گور که به دستور اردشیر ساخته شده بود. و طربال نام عربی آن است
|
| ایستگاه تنگ پنج |
محلی در ۵۷۰ هزار گزی تهران میان تنگ هفت و تله‌زنگ و آنجا ایستگاه ترن است. نام ایستگاه راه‌آهن از دهستان قیلاب است که در بخش اندیمشک شهرستان دزفول واقع است و پانصد تن سکنه دارد
|
| ایستگاه طالح |
نام پیشین ایستگاه شمارۀ پانزده راه‌آهن شمال بوده است که فرهنگستان آن را به «تاله» تبدیل کرده است
|
| ایستگاه مهرآباد |
نام ایستگاهی است میان تهران و شاه‌آباد در دههزار گزی تهران
|
| ایستگاه میان‌دره |
نام ایستگاه راه‌آهن است و آن اولین ایستگاه سمنان به دامغان در کیلومتر هجده است
|
| ایستگاه میان‌دشت |
ایستگاه راه‌آهن جنوب میان کانون و خسروی، ۸۳۲ هزار گزی تهران
|
| ایوان جنوبی تخت جمشید |
در امتداد جنوبی تالار مرکزی ایوانی است به شکل راست‌گوشه و شمارۀ ستون‌های آن هشت و در دو ردیف کار گزارده شده بوده است. ایوان نامبرده تا دو طاقچۀ شرقی و غربی آن بنا بر کتیبه‌ای که دور آنهاست از بناهای داریوش اول می‌باشد، سپس خشایارشا دو پایۀ سنگی که یکی از آنها شکسته و به زمین افتاده بر دو گوشۀ جنوب شرقی و جنوب غربی ایوان افزوده است
|
| ایوان جنوبی کاخ سه‌دروازه |
در جنوب تالار مرکزی، ایوانی است چهار گوشه و دارای دو ستون سنگی مانند ستون‌های کاخ صد ستون کمی‌کوچک‌تر بوده و اکنون پا ستون‌های آنها برجای خود باقی است. در سمت جنوب ایوان پلکان کوچک و ظریفی از سنگ سیاه وجود دارد که ظرافت حجاری آن توجه عموم جهانگردان را به خود جلب نموده است. در طرف خارج نرده‌های کنار پلکان، سربازان نیزه‌دار پارسی منقوش گردیده و در طرفین درونی این نرده‌ها، مستخدمین و غیره از پلکان بالا می‌روند. پلکان نامبرده برای نمایش صنایع دورۀ هخامنشی به تهران برده شده است
|
| ایوان دیوانخانه |
تهران. نام دیگر آن دارالاماره بوده و بیشتر محل برگزاری مراسم سلطنتی، جشنها، اعیاد و بویژه عید نوروز بوده است. صدور فرمان‌های حکومتی و پذیرفتن سفرا نیز در این محل انجام می‌شده است. مراسم جلوس دوم محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار و انتصاب میرزا تقی‌خان امیرکبیر نیز در این مکان بوده است
|
| ایوان شمالی هدیش |
دس‌هخامنشیان. تخت جمشید. (۵۶ کیلومتری شمال شرقی شیراز و شش کیلومتری استخر در جلگۀ مرودشت.). در تمام امتداد شمالی کاخ کوچک خشایارشا ایوانی ساخته شده است به شکل راست گوشه که دارای دوازده ستون در دو ردیف بوده است. در دو گوشۀ شمال شرقی و جنوب غربی این ایوان، دو پایۀ سنگی برپا است و در روی هریک کتیبه‌ای به سه زبان پارسی و عیلامی و بابلی به فرمان خشایارشا نوشته شده است
|
| ایوان طرق |
یا مصلای طرق، در سه کیلومتری جنوب غرب شهر مشهد. ایوان آجری بلند از قرن نهم قمری، با دو سنگ قبر بزرگ از قرن دهم قمری در جلو ایوان
|
| ایوان کاخ صدستون |
این ایوان که تاریخ پیدایش جدید آن مهرماه ۱۳۱۵ش بوده در امتداد شمالی کاخ نامبرده واقع و شکل راست‌گوشه را دارد. در سمت شرق و غرب این ایوان، دو بدنۀ سنگی که مرکب از سنگ‌های سیاه صیقلی موجود و روی هریک گاو بزرگی ایستاده و سر و تنۀ آن شکسته و به زمین افتاده است. ایوان شمالی نامبرده دارای شانزده ستون مانند ستون‌های خود تالار بوده است. قسمت بالای ستون‌ها مرکب بوده از سرستون و قسمت مارپیچ دوگانه و دو حیوان نشستۀ پشت به پشت داده که دارای تنۀ گاو و سر انسان با ریش دراز می‌باشد. نیمی‌از سر ستون شبیه به ستون‌های نامبرده که در کاخ سه‌دروازه به دست آمده برای نمایش آثار دوران هخامنشی به موزۀ ایران باستان در تهران برده شده است
|
| ایوان کسری |
مشهورترین بنایی که پادشاهان ساسانی ساخته‌اند. قصری است که ایرانیان آن را طاق کسری یا ایوان کسری گویند. هنوز ویرانهٔ آن در محله «اسپانبر» در مداین موجب حیرت سیاحان است. ساختمان این بنا را به خسرو اول نسبت میدهند. مجموع خرابه‌های این کاخ و متعلقات آن به عرض و طول ۳۰۰×۴۰۰ متر را پوشانیده است. در این مساحت آثار چند بنا دیده میشود. علاوه بر طاق کسری عمارتی است در فاصله صد متر در مشرق طاق و تلی که معروف به «حریم کسری» است. طاق کسری تنها قسمتی است از محل عمارت که اثر قابل توجهی از آن باقی است. تا سال ۸۸۸۱ نما و تالار بزرگ مرکزی برپا بود، اما در آن سال جناح شمالی خراب شد. و اکنون جناح جنوبی نیز در شرف انهدام است. در وسط این جلوخان دهانهٔ طاق بزرگ بیضی‌شکل نمایان است که عمق آن تا آخر بنا پیش رفته است. طاق کسری مقر معمولی شاهنشاه بود. حیرت و اعجاب بینندگان بیشتر به علت عظمت و شکوه و ضخامت اضلاع آن است مسلمانان پس از فتح تیسفون ایوان مداین (طاق کسری) را برای مسجد اختیار کردند و گویند امیرالؤمنین در همین ایوان نماز اختیار کرد
|
| آتشکده ۱ برزین |
نام آتشکده‌ای که لهراسب آن را به بلخ بنا نهاد: به گه رفتن کان ترک من اندر زین شد/ دل من زان زین آتشکده برزین شدابوشکور. یکی آذری ساخت برزین بنام/ که بد با بزرگی و با فر و کامفردوسی. بزرگان از آن کار غمگین شدند/ بر آذر پاک برزین شدندفردوسی. بگفت این و نشست آنگاه بر زین/ روان شد سوی آتشگاه برزینزراتشت بهرام
|
| آتشکده ۱ برزین |
نام آتشکده‌ای که لهراسب آن را به بلخ بنا نهاد: به گه رفتن کان ترک من اندر زین شد/ دل من زان زین آتشکده برزین شدابوشکور. یکی آذری ساخت برزین بنام/ که بد با بزرگی و با فر و کامفردوسی. بزرگان از آن کار غمگین شدند/ بر آذر پاک برزین شدندفردوسی. بگفت این و نشست آنگاه بر زین/ روان شد سوی آتشگاه برزینزراتشت بهرام
|
| آتشکده ۱ برزین |
نام آتشکده‌ای که لهراسب آن را به بلخ بنا نهاد: به گه رفتن کان ترک من اندر زین شد/ دل من زان زین آتشکده برزین شدابوشکور. یکی آذری ساخت برزین بنام/ که بد با بزرگی و با فر و کامفردوسی. بزرگان از آن کار غمگین شدند/ بر آذر پاک برزین شدندفردوسی. بگفت این و نشست آنگاه بر زین/ روان شد سوی آتشگاه برزینزراتشت بهرام
|
| آتشکده ۲ برزین |
آذربرزین‌مهر. یکی از سه آتشکده مهم عهد ساسانیان است و در ریوند خراسان و خاص کشاورزان بوده است: نبیره جهانجوی گرگین منم/ همان آتش تیز برزین منمفردوسی. به‌خاصه این دل بدبخت را بین/ که آتشگاه خردادست و برزینفخرالدین اسعد. غم در جگر زد آتش برزین مرا و من/ از آب دیده دجله به برزن برآورمخاقانی
|
| آتشکده ۲ برزین |
آذربرزین‌مهر. یکی از سه آتشکده مهم عهد ساسانیان است و در ریوند خراسان و خاص کشاورزان بوده است: نبیره جهانجوی گرگین منم/ همان آتش تیز برزین منمفردوسی. به‌خاصه این دل بدبخت را بین/ که آتشگاه خردادست و برزینفخرالدین اسعد. غم در جگر زد آتش برزین مرا و من/ از آب دیده دجله به برزن برآورمخاقانی
|
| آتشکده ۲ برزین |
آذربرزین‌مهر. یکی از سه آتشکده مهم عهد ساسانیان است و در ریوند خراسان و خاص کشاورزان بوده است: نبیره جهانجوی گرگین منم/ همان آتش تیز برزین منمفردوسی. به‌خاصه این دل بدبخت را بین/ که آتشگاه خردادست و برزینفخرالدین اسعد. غم در جگر زد آتش برزین مرا و من/ از آب دیده دجله به برزن برآورمخاقانی
|
| آتشکده آتوراناهیت |
آتشکده‌ای در استخر که اجداد خاندان ساسانی نگهبان آن بودند
|
| آتشکده آذربرزین‌مهر |
یکی از سه آتشکده مهم عهد ساسانی، محل آن در ریوند (خراسان) بوده و به کشاورزان اختصاص داشته‌است
|
| آتشکده آذرفرنبغ |
یکی از سه آتشکدۀ مهم عهد ساسانی که در کاریان (فارس) جای داشت. این آتشکده مخصوص موبدان بوده است
|
| آتشکده آذرگشنسب |
یکی از سه آتشکده مهم عهد ساسانی در شیز (آذربایجان) ـ تخت سلیمان کنونی ـ واقع بوده و به شاهان و جنگجویان اختصاص داشته‌است
|
| آتشکده آذرنوش |
در شاهنامه به شکل «نوش‌آذر» آمده و آن نام آتشکده‌ای است در بلخ که زرتشت در آنجا به دست یک تورانی کشته‌شد
|
| آتشکده باکو |
به نوشتۀ هدایت در ۱۲۸۸ق، زردشتی‌ها از هندوستان نذر کرده پیاده به زیارت آتشکدۀ باکو می‌آمدند
|
| آتشکده برزو |
آتشکدۀ عهد ساسانی در دوازده کیلومتری راهجرد اراک
|
| آتشکده رام‌برزین |
نام یکی از آتشکده‌های قدیم ایران
|
| آتشکده مهرین |
آتشکده‌ای است به قم. سورین قمی را امرکرد تا آن آتش که به قم بود بدان موضع آورد و بدان آتشکده برافروختند و آن آتش از جمله آتش مهرین بودتاریخ قم
|
| آتشکده نار کوشید |
نام آتشکده‌ای بوده است بر فراز کوه کوشید... خبر آتشکدهٔ دیگری نیز به ما رسیده است که در بالای کوه کوشید میان فارس و اصفهان منسوب به کیخسرو و به «نار کوشید» نامزد بوده است. حمدالله مستوفی قزوینی همین آتشکده را اسم برده و دیر کوشید نامیده است
|
| آتشکده |
آتشگاه♦ در آیین زردشتی، جایی که آتش مقدس را نگهداری کنند. شکل بنای آتشکده‌ها در هر جا یکسان بوده. آتشدان در وسط معبد قرار داشته و پیوسته آتش مقدس در آن می‌سوخته. معمولاً در آتشکده هشت درگاه و چند اتاق هشت‌گوشه داشته. به تدریج در شریعت زرتشت مقرر شد که آفتاب بر آتش نتابد و بنا بر این اتاقی مطلقاً تاریک در وسط بنا می‌ساختند که آتشدان در آن قرار داشت. تعداد آتشکده‌ها بسیار بود ولی در عهد ساسانیان آذرگشسب، آذر برزین، و آذر فرنبغ مهم‌تر بودند
|
| آذرآیین |
نام آتشکدۀ چهارم از هفت آتشکدۀ ایرانیان که به شماره هفت سیاره کرده بودند و بخوری که متعلق به آن کوکب بوده در آن می‌سوخته‌اند. و آن را آذر آبتین نیز ضبط کرده‌اند
|
| بابل‌کنار |
دهستان (جمعیت ۰۰۲,۲۱)، بخش حومۀ شهرستان شاهی، استان دوم (مازندران) دارای شانزده آبادی. رود بابل مشروبش می‌سازد. محصول عمده‌اش نیشکر است
|
| باب‌هوتک |
دهی از دهستان دشت‌خاک بخش زرند شهرستان کرمان در ۴۵هزار گزی شمال زرند و دههزار گزی خاور راه فرعی راور به زرند. کوهستانی و سردسیر. سکنۀ آن دویست تن. آب آن از قنات و محصول آن غلات و حبوبات است. شغل اهالی زراعت است و راه مالرو داردفرهنگ جغرافیایی ایران
|
| باتوم |
باطوم یا باتومی، شهری بندری در گرجستان و مرکز جمهوری خود مختار آجارستان. این بندر در کرانۀ جنوب شرقی دریای سیاه و پانزده کیلومتری شمال مرز ترکیه در ۴۱ درجه و ۳۸ دقیقۀ عرض شمالی و درجه و ۳۸ دقیقۀ طول شرقی واقع شده است
|
| بارو قزل‌آلان |
دس قرن ۶م. باروی، دیوار، بارویی است در گرگان که اسکندر مقدونی به منظور دفاع از گرگان و ده‌های اطراف آن در مقابل حملات اقوام وحشی مشرق بنا کرد و انوشیروان آن را تعمیر کرد
|
| بازار انارفروشان |
دس صفویان. نام خانی در بازار اصفهان
|
| بازار بین‌الحرمین |
دس قاجاریان. به دلیل نزدیکی مسجد جامع به مسجد امام، فاصلۀ آن بین دو را که بازار است بین‌الحرمین گویند
|
| بازار جورین |
مافروخی در محاسن اصفهان به بازار «جورین» در دروازۀ «جور» اصفهان اشاره کرده و می‌نویسد: هنگام نوروز به مدت دو ماه در آن، مراسم باشکوهی برپا می‌شده است
|
| بازار چهل‌ستون |
قدیمی‌ترین راستۀ بازار تهران است مربوط به دورهٔ دورۀ فتحعلیشاه
|
| بازار حاجی قنبر |
بازار حاجی قنبر در بخش شرقی میدان میرچقماق است که قدیمی‌ترین بازار یزد و از قرن نهم قمری و از بناهای نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است که از سوی جهانشاه قراقویونلو (۸۴۱- ۸۷۲ق) حاکم یزد بود
|
| بازار خان (تفت) |
نام بازاری است در شهر تفت متعلق سدۀ دهم هجری است
|
| بازار خان (یزد) |
از میان راسته‌های بازار یزد در درجۀ اول بازار خان اهمیّت دارد که از ساخته‌های محمدخان والی، حاکم یزد در قرن سیزده قمری است و بیشتر مغازه‌های آن در روزگار ما بزّازی و پارچه‌فروشی است. مجموعۀ خان شامل میدان، مدرسه و قیصریه را محمدتقی‌خان با طراحی هماهنگ به وجود آورده است
|
| بازار عاشقان |
بازاری در بلخ که به دست سلطان محمود ساخته شد و بعدها در حمله چغری‌تگین ویران شد
|
| بازار عقارالتتشی |
بازاری است نزدیک مدرسۀ نظامیه بغداد منسوب به خمارتگین، یکی از غلامان تاج الدوله تتش بن ارسلان بن داود بن سلجوق استمعجم البلدان
|
| بازار قازان |
ابن بطوطه در ۷۳۱ق از بازار قازان چنین می‌نویسد: «از دروازۀ بغداد به شهر تبریز وارد شدیم و به بازار بزرگی که بازار قازان (غازان) نامیده می‌شد رسیدیم. و آن از بهترین بازارهایی بود که من در همۀ شهرهای دنیا دیده‌ام. هریک از اصناف و پیشه‌وران در این بازار محل مخصوص دارند»
|
| بازار کاشیگری (یزد) |
دس قرن نهم تا سیزدهم قمری. بازار کاشیگری (در مجموعۀ بازار یزد) مجموعه‌ای از کارگاه‌های کوچک آهنگری و تهیۀ ابزارهای سادۀ کشاورزی و لوازم مورد نیاز روستاییان است
|
| بازار کوره‌سر |
در این بازار که در دوازده فرسنگی مراغه به سمت اردبیل قرار داشت قلعه محکمی قرار داشت و مبادلات دامی در آن انجام می‌گرفت و در آن صد هزار تا یک میلیون رأس گوسفند خرید و فروش می‌شد
|
| بازار مظفریه |
بازاری در اصفهانمحاسن اصفهان
|
| بازار وکیل (شیراز) |
این بازار بخشی از مجموعۀ وسیعی بوده است که با انتخاب شیراز به پایتختی، به فرمان کریم‌خان زند میان سال‌های ۱۱۸۳- ۱۱۸۷ق در محوطۀ وسیعی میان ارگ و اندرونی، با همکاری گروهی از معماران و صنعتگران و استادان معروف آن روزگار ساخته شد. گفته‌اند که کریم‌خان با مشاهدۀ بازار قیصریۀ لار دستور ساختن این بازار را داده است. شکل بازار، چلیپایی و مرکب از چهار راسته است. شاخۀ اصلی مرکب از دو راستۀ شمالی و جنوبی، نزدیک به پانصد متر بوده است. پهنای راسته‌های بازار وکیل از پهنای سایر بازارهای ایران بیشتر است. بازار وکیل، پنج کاروان‌سرای به نسبت وسیع و پیوسته به راسته‌ها دارد
|
| بازار یزد |
مجموعۀ تاریخی بازارهای یزد از میراث‌های معماری و شهرسازی ایران با اصول حاکم بر معماری کویری است که به سبب اهمیّت در فهرست آثار ملّی و تاریخی به ثبت رسیده و آثاری از قرن نهم (روزگار جهانشاه قراقویونلو) تا قرن سیزدهم (دورۀ قاجار) را در بر می‌گیرد. این مجموعه از لحاظ پراکنش شهری از دو بخش متمایز تشکیل شده است: یکی بخش درون حصار شهر قدیم و دیگری در بیرون از این حصار (برج و باروی شهر). بخش نخست از گوشۀ شرقی مسجد جامع تا محلۀ دارالشفا امتداد یافته است. مهّم‌ترین عناصر داخل بازارچۀ فهّادان در محلۀ قدیمی یوزداران و بازار چهارسوق است. بازارچه‌های: کوشک نو، شاه ابوالقاسم (شهاب‌الدین قاسم طراز)، رباطک، دروازهٔ شاهی، و بازار نو نیز در این بخش جای دارند. بخش بیرون از حصار شهر کهنه، عمدتاً شامل مجموعۀ بازارها، و میدان خان و از لحاظ اقتصادی فعال‌ترین بخش بازار است. این بخش بر اثر خیابان‌کشی‌های دورۀ پهلوی، به‌خصوص خیابان قیام (سابقاً شاه) در محور شرقی غربی دو پاره شد و با از دست دادن ساختار و نظام فضایی اصلی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است. بخش شمالی شامل دو محور بازار خان (یکی در جهت قبله و دیگری عمود بر آن)، بازار زرگری، بازار افشار، بازار دروازهٔ مهریز، باراز صدری، سرای وکیل، سرای شیرازی، سرای والی، سرای افشار، بازار دَقّاقی، سرای غلام‌علی خراسانی، چهارسوق بازار خان، سرای پنجه‌علی، سرای تهرانی، بازار لبِ خندق، تیمچهٔ میرافضلی، تیمچهٔ افشار، سرای حاج عبدالحمید و سرای خانِ کهنه است. مسجد بیاق‌خان، مدرسهٔ عبدالرّحیم‌خان حسینیهٔ شاهزاده فاضل و آب‌انبار دروازهٔ مهریز در همین بخش جای دارند. بخش جنوبی، میدان خان، بازار قیصریه، بازار پنجه‌علی، بازار مسگری، بازار زیرمنار میدان، بازار چیت‌سازی، بازار کاشیگری، بازار مسجد ملا اسماعیل، سرای شیرازی، سرای سادات، بازار تبریزیان، باراز علاقبندی، (دالان) تیمچهٔ حاجی علی‌اکبر ریسمانی، بازار جعفرخان، بازار سرّاج‌ها، بازارچهٔ دوگانه مشیر، بازار محمدعلی‌خان، سرای اعراب، سرای شیرازی، بازارچهٔ لَرْد باجْوردی، بازارچهٔ کوچهٔ میرقطب را در بر می‌گیرد. مدارس: خان، شفیعیه و مصّلی، و مساجد: میدان خان، ملّا اسماعیل و ریگ و حمام‌های: میدان خان و منیر و آب‌انبارهای خواجه و میدان خان و لردهای: تازیان، کوچهٔ میرقطب، و باجْوردی و کاروان‌سراهای: ده‌بالایی‌ها، کوچهٔ میرقطب، طرزجانی‌ها، مُشیر، بُنْدَرآبادی‌ها، و حسینیهٔ کوچه میرقطب نیز در این بخش قرار دارند. از میان راسته‌های بازار یزد در درجهٔ اوّل بازارخان اهمیّت دارد که از ساخته‌های محمدخان والی، حاکم یزد در قرن سیزدهم استافشار و بیشتر مغازه‌های آن در روزگار ما بزّازی و پارچه‌فروشی است. مجموعهٔ خان شامل میدان، مدرسه و قیصریه را محمد تقی‌خان (متوفی ۱۲۱۳ق) با طرحی هماهنگ به وجود آورده است. قیصریه در فاصلهٔ میان میدان و مدرسهٔ خان واقع گردیده که مشتمل بر ۲۲ دکان و دو درب بزرگِ نفیسِ قدیمیِ آلت‌بندی شده است. این بازار از نظر معماری و طرّاحی، فضا از انتظام خاصی برخوردار و از فضاهای مشابه در بازار یزد متمایز است. بازار علاقبندی که از تناسبات کوچکتری برخوردار است مانند قیصریه با دو در بسته می‌شده و از معدود بازارهای دو اشکوبهٔ یزد است. با خیابان‌کشی‌های جدید بخشی از بازار محمدعلی‌خان، بازار پنجه‌علی و تمام اروسی‌دوزها از بین رفته است. در بخش شرقی میدان میرچقماق که خود اثری از قرن نهم و یادگاری از دوران حکومت امیر چقماق شامی است که از سوی شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شده بود، بازاری کهنسال به نام بازار حاجی قنبر وجود دارد که قدیمی‌ترین بازار یزد و از قرن نهم هجری و از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است که از سوی جهانشاه قراقویونلو (۸۴۱ـ۸۷۲ق) حاکم یزد بود. در قرن سیزدهم بر سر در این بازار، تکیهٔ زیبای بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده میشود، رو به غرب احداث شده است که عمدهٔ تزئینات آن کاشی معقّلی است. این بنای عظیم و فخیم که نزد مردم به تکیهٔ امیرچقماق شهرت دارد، از دید مفسران معرّف شهر یزد استافشار. میدان حسینیهٔ امیر چقماق در گوشهٔ شرقی مجموعهٔ بازارهای یزد، با عناصر متشکلهٔ پیرامون آن شامل سه آب‌انبار، مسجد امیر چقماق، حمام، کاروان‌سرا، کارگاه‌های بازاری و مقبره، از عمده‌ترین فضاهای شهری شهرِِ یزد محسوب میشود. این میدان به لحاظ اهمیّت فضایِ شهری، با میدان نقش جهان در اصفهان و میدان گنج‌علی‌خان در کرمان قابل مقایسه است. نخل چوبی گوشهٔ جنوبی میدان از عناصر متحرّک میدان حسینیّه است که به مناسبت بزرگداشت شهادت امام حسین علیه‌السّلام بعد از ظهر عاشورا به دوش مردم دورادور حسینیّه گردانده میشود. دیگر راسته بازارهای یزد عبارتند از بازارپنجه‌علی، بازار افشار، بازار جعفرخان، بازار صدری، بازار دروازهٔ مهریز، بازار لبِ خندق، بازار چیت‌سازی و بازار علاقبندی که فعالیت عمدهٔ تجاری آنها در زمینهٔ منسوجات است. با اینکه فروش فرش و زیلو از دیگر فعالیت‌های عمدهٔ تولیدی و اقتصادی بازار یزد است. اما این صنف، بازاری خاص خود ندارد و دکان‌های آن در بازارها پراکنده هستند. تنها بازارهای صنفی یزد راسته‌های مسگری، زرگری و آهنگری است. بازار اخیر با نام بازار کاشیگری مجموعه‌ای از کارگاه‌های کوچک آهنگری و تهیهٔ ابزارهای سادهٔ کشاورزی و لوازم مورد نیاز روستاییان است. سراها و تیمچه‌ها یعنی فضاهای تاجرنشین و عمده فروشی یزد، معمولاً در کنار میدان‌ها و لَرْدهای قرار دارند. سراها دارای صحن وسیع می‌باشند که ورود چهارپایان به داخل آن ممکن و استفاده از حیاط به عنوان بارانداز، میسّر بوده است. سراها بیشتر دو طبقه هستند. از طبقهٔ زیر سراها بیشتر به صورت انبار محلی استفاده میشود و تجارتخانه در اشکوب دوم جای دارند. از خصوصیات سراهای یزد این است که صحن و حیاط آن معمولاً به ارتفاع یک طبقه از ساختمان اطراف خود گودتر است و این امر احتمالاً به دو علت بوده است: یکی امکان دسترسی آسان‌تر به آب قنات که در یزد امری حیاتی بوده و دیگری استفاده از خاک حاصل از گودبرداری برای احداث بنا و حذف زحمت حمل آن از جای دیگر. شاید مناسب‌تر بودن فضای زیرزمین برای حفظ کالاهای انبار شده و به‌خصوص مواد غذایی نیز در انتخاب این شیوه عمل بی‌تأثیر نبوده است. فایدهٔ دیگر نیز این است که این اختلاف سطح، ارتفاع سقف حجره‌ها را با طاق و تویزه راسته بازار مجاور که یک طبقه است برابر میکند که از نظر پایداری مجموعهٔ بازار، مؤثر است. سرای سادات، سرای تهرانی، سرای افشار، سرای حاج عبدالحمید، سرای پنجه‌علی، سرای علی‌آقا، سرایِ خانِ‌کهنه، و سرای غلام‌علی خراسانی، سرای شیرازی، سرای خواجه، سرای والی، سرای وکیل، سرای گلشن و سرای اعراب از این گونه‌اند. تیمچه‌های معمولاً در کنار سراها قرار دارند و فضای سرپوشیدهٔ کوچکتری هستند که تجارتخانه بوده‌اند. چند نمونه تیمچهٔ بدون سقف نیز مانند تیمچهٔ وکیل، تیمچهٔ خجسته، تیمچهٔ سادات در بازار یزد وجود دارد. تیمچهٔ تهرانی از نظر طراحی و تزیینات سقف و تیمچهٔ میدان خان، (محل سابق بانک شاهنشاهی)، از لحاظ طاق و تویزهٔ آجری و کاربندیِ نورگیر وسط آن و نیز، تزیینات ورودی در مجموعهٔ بازار بی‌نظیر است. چهارسوق بازار خان که در محل تلاقی دو محور این بازار واقع است یکی از انواع زیبای چهارسوق در بازارهای ایران است. سقف این چهارسو با کاربندی نفیس آجری و در سه مرحله بر روی هم اجرا شده است. این چهار سوق از نظر مهندسی ساخت یکی از کم‌نظیرترین سازه‌های معماری سنتی یزد است که تشریح ویژگی‌های آن مجال وسیعی می‌خواهد. کاربندی‌های دیگری که در بازار یزد اجرا شده ولی از نظر معماری اهمیّت کمتری دارند عبارتند از: کاربندی قیصریه با اندودگچی، کاربندی آجری جلوی مدرسهٔ خان، سر در مدرسهٔ شفیعیه در میدان خان، کاربندی آجری نورگیر بازار افشار، کاربندی آجری مسجد و مدرسهٔ ملّا اسماعیل و کاربندی تیمچهٔ سرای علی‌آقا. در مجموعۀ بازار یزد چهار گونه فضای باز وجود دارد: میدان، لَرد، حسینیه، مصلّی. کاربرد این فضاها برحسب موقعیّت استقرار، تجاری، خدماتی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی یا تلفیقی از آنها بوده است. میدان خان محل خرید نیازهای روزمرّهٔ مردم و در عین حال محل تعزیرات حکومتی نیز بوده است. در اطراف این میدان مسجد، مدرسهٔ علمیّه، آب‌انبار دودهانه، ورودی قیصریّه و چند بازار، تیمچه (بانک شاهنشاهی اسبق) و مغازه‌ها وجود دارند که از راه سه رواق دورادور میدان به هم ارتباط پیدا می‌کنند. میدان یا حسینّیهٔ امیر چقماق، حسینیّهٔ بعثت (میدان شاه سابق)، حسینیّهٔ شاهزاده فاضل و مصّلای صفدرخان از دیگر فضاهای باز شهریِ بازارها هستند که بعضی از آنها مانند صحن مصّلای میرُک بیک (معروف به مصلّی صفدرخان) در دل مجموعهٔ بازار مرکز گردهمایی‌های مهم اجتماعی، سیاسی، مذهبی و برگزاری مراسم بزرگ مذهبی مانند نمازهای عیدین است. یکی از فضاهای باز بازار یزد که از وجوه تمایز این مجموعه از دیگر بازارهاست نوعی میدان کوچک به نام لَرْدْ است که بیشتر کاربرد خدماتی داشته و دارد ولی در گذشته به صورت بارانداز از آن استفاده می‌شده است. لردها در حد فاصل بین بازار و بافت مسکونی شهر واقع‌اند و نوعی فضای مبدِّل در شهرسازی سنتی یزد به شمار می‌آیند. در کنار لردها روغنگری، کاروان‌سرا، بازارچه، مسجد و بعصاً حسینیه قرار دارد. لردهای مهم عبارتند از: لرد باجْوردی، لرد حمّالون، لرد کوچه میر قطب، لرد تازیان، لرد کیوان و لرد آسیاب. مساجد و مدارس علمیّه از عناصر تفکیک‌ناپذیر مجموعهٔ بازار یزد هستند که خود در میان شهرهای ایران به «دارالعباده» شهرت دارد. مسجد جامع در کنار بازار چهارسوق و بازار شاهی و مدرسهٔ علمیّه امام خمینی در داخل برج و باروی قدیم شهر قرار دارند. مسجد جامع نو یا امیر چقماق؛ مسجد مدرسهٔ مصلّی معروف به (مصلّای صفدرخان)؛ مسجد بیاق‌خان؛ مسجد مدرسهٔ ملا اسماعیل؛ مسجد ریگ، مسجد ساباط، مسجد حاجی حسین پوستینی، مسجد شاه طهماسب، مسجد پوست‌فروشان، مسجد بازار حاجی قنبر، مدرسهٔ علمیّهٔ‌خان، مدرسهٔ علمیّه شفیعیّه و مدرسهٔ عبدالرحیم‌خان از اجزاء مجموعه بازار یزد هستند. این مدارس همگی به‌جز مدرسهٔٔ شفیعیّه، در دو طبقه طراحی و ساخته شده‌اند. مسجد ملّا اسماعیل به عنوان بزرگترین مسجد شهر پس از انقلاب اسلامی همواره محل برگزاری نماز جمعه بوده است. از کاروان‌سراهای یزد که در محلّات، چسبیده به بازار قرار دارند، تعدادی باقی و برقرارند و بعضاً بکلی ویران شده‌اند. کاروان‌سرای پسته در محلهٔ لبِ خندق، کاروان‌سرای ده‌بالایی‌ها، کاروان‌سرای ملاحسینی نزدیک لَرْد باجوردی، کاروان‌سرای طزرجانی‌ها، کاروان‌سرای امیرچقماق، کاروان‌سرای گودالُک، کاروان‌سرای مشیر، کاروان‌سرای بُنْدَرآبادی‌ها، کاروان‌سرای غلام‌علی خراسانی (معروف به غلام‌علی سیاه)، کاروان‌سرای ابوالقاسم، کاروان‌سرای شعبان، کاروان‌سرای سیدحیدری، کاروان‌سرای ناجی، کاروان‌سرای رسولی، کاروان‌سرای پاپُلی، کاروان‌سرای ثوابیّه، کاروان‌سرای ابوالمعالی (معروف به بولْمیری)، کاروان‌سرای درِ سیّد، کاروان‌سرای بافقی‌ها، کاروان‌سرای گودال مصلّی هنور باقی هستند. کاروان‌سرای کوچهٔ میرقطب و کوشک‌نو همراه شهرسازی جدید تخریب شده و از میان‌رفته‌اند .
|
| بازار |
دهاتی از حومه شیراز که در میانۀ جنوب و مشرق شیراز است. همه را شیب بازار گویند برای اینکه وقتی امیر عضدالدولۀ دیلمی شهری دیگر مشتمل بر چندین بازار در خارج شیراز بساخت و از آن روز تا کنون که اثری از آن شهر باقی نمانده دهات جانب زیر آن شهر را شیب بازار گویندفارسنامه
|
| بازارچه بلند |
در اصفهان، بازار عهد شاه سلطان‌حسین صفوی که با مدرسه چهارباغ و کاروان‌سرای متصل به آن در یک زمان و متصل به آنها در سراسر جبهۀ شمالی دو بنای تاریخی مزبور ساخته شده‌است. سی سال پیش بر اثر تصرف غیرقانونی افراد متجاوز لطمات و خرابی‌های زیاد به آن وارد آمد و قسمت شرقی آن از میان رفت. در سال ۱۳۱۴ش مجدداً موقوفۀ مدرسۀ چهارباغ شد. در سال ۱۳۳۷ش برای احداث مهمانخانۀ بزرگ از طرف شرکت سهامی بیمۀ ایران اختصاص یافت و با حفظ وضع تاریخی به احداث و تجدید و تغییر ابنیه پرداختند
|
| بازارچه قهوهٔ کاشی‌ها |
دس صفویان. نام یکی از بازارچه‌های بازار بزرگ اصفهان است
|
| بازارچه |
کوچه♦ گذرگاه یا محوطه‌ای معمولاً سرپوشیده که چند مغازه در آن وجود دارد♦ بازار کوچک
|
| باغ احمدسیاه |
نام یکی از باغ‌های اصفهان. یکی از چهار باغ معروف اصفهان که مساحت هرکدام کمتر از یک‌هزار جریب نبوده است: و بر دروازۀ هرکدام کاخی بلند برآورده‌اند... و آن باغ‌ها عبارت است از باغ فلاسان، باغ احمدسیاه، باغ کاران، باغ بکرروضات الجنات
|
| باغ امیرشاهی |
نام باغی است در یزد. این باغ را صاحب سعیدخواجه امیرشاه که اباً عن جد از بزرگان این دیار بوده‌اند استحداث‌کرد و عمارات و خانه و درگاه بر بالای آن ساز داد. چون امیرزاده اسکندر به یزد آمد آن باغ را به سلطان شاه‌چهره بخشید
|
| باغ اوجان |
محلی به تبریز. چمن‌اوجان معروف است. طوی عام فرمودن پادشاه اسلام در اردوی زرین به موضع باغ‌اوجان و ختم‌کردن قرآن در آنجا و بذل عام فرمودنناظم‌الاطباء
|
| باغ اورته |
ظهیرالدین بابر با این که مقر حکومتش در هند بود، به کابل و بالاحصار (قلعه) دلبستگی ویژه‌ای داشت و به آبادکردن آن علاقه‌مند بود. او دو باغ به نام‌های باغ اورته و باغ مهتاب در آنجا احداث کرد
|
| باغ بکر |
باغی به اصفهان و یکی از چهار باغ معروفی که در محاسن اصفهان ذکر آن آمده‌است: باغ بکر همچون دختر بکر آراسته به زر و زیور... کنارش هم نرگس و ارغوان...ترجمۀ محاسن اصفهان
|
| باغ بلبل |
باغی است در صفاهانآنندراج. باغی به مساحت هشتاد و پنج‌هزار گز مربع که در مشرق چهارباغ قدیم اصفهان بوده و هشت‌بهشت نیز خوانده می‌شدهگزارش‌های باستان‌شناسان. شاردن در سیاحت‌نامۀ خود از این باغ نام برده است
|
| باغ بهارستان |
باغی بوده است در تهران متعلق به میرزاحسین‌خان سپهسالار که قمرالسلطنه عمه ناصرالدین‌شاه و متعلقۀ سپهسالار در آن می‌زیست. بعداً قسمتی از باغ تبدیل به عمارت مجلس شورای ملی شد.اطلاعات ماهانه
|
| باغ بیرام‌آباد |
باغی در حومۀ کرمان منسوب به گنج‌علی‌خان حاکم صفوی کرمان. این باغ اکنون از موقوفات گنج‌علی‌خان است. در افواه هست که شاه عباس در سفر کرمان به این باغ هم رفته است
|
| باغ بیگلربیگی |
باغی است به شیراز از بناهای میرزامحمدخان بیگلربیگی فرزند حاجی قوام‌الملک میرزا علی‌اکبر شیرازی که در حدود سال ۱۲۶۰ق بنا شده استفارسنامه ناصری
|
| باغ پیروزی |
دس ۳۸۹-۴۲۱ق. باغ پیروزی از جمله باغ‌هایی است که در تاریخ بیهقی بدان‌ها اشاره شده است و محمود غزنوی به آن علاقه داشت. او دستور داده بود که وی را در آن باغ به خاک سپارند. باغ پیروزی کلاً از میان رفته است ولی قبر محمود غزنوی که در دهکدۀ کوچکی به نام روضۀ سلطان، در حدود سه کیلومتری شمال شهر کنونی غزنه، برجاست محل آن را مشخص میکند
|
| باغ تخت (اصفهان) |
یکی از باغ‌های مشهور اصفهان در عصر صفوی که چهل‌هزار گز مربع وسعت داشته استگزارش‌های باستانشناسی
|
| باغ تخت (شیراز) |
کهن‌ترین نمونه باغ‌های شیب‌دار صفه‌دار و سکوبندی شده، باغ تخت شیراز است که ظاهراً متعلق به قرن پنجم است
|
| باغ جنت (شیراز) |
باغی است به شیراز از بناهای حاج میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک و آن را حدود سال ۱۲۶۰ق ساخته استفارسنامه ناصری
|
| باغ جنت (قزوین) |
باغی بوده است به قزوین که آن را سعادت‌آباد نیز خوانده‌اند. سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانی در سال ۱۰۲۶ق به ایران آمد در باغ جنت به حضور شاه عباس بار یافت
|
| باغ جهان‌آرا |
باغی بوده است به هرات به عهد تیموریان و صفویان در آن باغ از محمد همایون پادشاه گورکانی هنگام پناهندگی پذیرایی شده استعالم‌آرای عباسی
|
| باغ چهل‌ستون |
باغی است در اصفهان که هر ضلع آن حدود ۲۵۰ گز طول دارد و مساحت آن ۶۷هزار گز است. کاخ معروف چهل‌ستون در داخل آن است. اشعار کتیبه‌ای که اخیراً به دست آمده حکایت از احداث باغ در زمان شاه عباس دوم صفوی دارد. در زمان شاه سلطان‌حسین بعد از حریق کاخ، تعمیراتی اساسی در آن به عمل آمد. در داخل تالار کاخ که فعلاً موزۀ باستانشناسی اصفهان است، شش تابلو بزرگ از وقایع تاریخ ایران منقوش‌است. که صحنۀ جنگ معروف چالدران، تصویر شاه اسماعیل اول، پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون پادشاه پناهنده هندوستان و جنگ هرات و صحنه جنگ کرنال با تصویر نادرشاه در آن به‌نظر می‌رسداطلاعات ماهانه
|
| باغ حاجبی |
باغی بوده است به یزد: امیر یودر متوجه یزد شد و چون به یزد آمد در باغ حاجبی که اکنون مقابر مسلمین است نزول کرد و آن باغی مشجر بود در میان باغ کوشکی بود معمور. آن باغ حاجب عزالدین لنگر ساخت و به باغ حاجبی مشهور شد
|
| باغ حاجی |
باغی بوده است به اصفهان که ساختمان مسجدی به همین نام در حدود سال ۳۳۰۱ق در آنجا انجام گرفته استآثار ایران. کتیبهٔ ذیل از زمان شاه عباس اول بر آن مسجد خوانده میشود: فی ایام خلافة السلطان الاکرم و الخاقان الاعدل الاعظم مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الصفوی بهادرخان خلدالله ظله بتوفیقات ملک سبحانی بنا کرد این مسجد از توفیق آثار خواجه روح الله ابن نورالله فراهانی در سنه ٔ هزارو سی و سه ، کتبه محمد منیر بن اخیآثار ایران
|
| باغ حوض |
دس قاجاریان. باغی است به شیراز از بناهای میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک میانۀ راه دروازۀ کازرون و باغ بهجت‌آبادفارسنامه ناصری
|
| باغ خرمک |
باغی بوده است به نیشابور که در زمان غزنویان از آن نام برده شده است: من فردا به شهر خواهم آمد و به باغ خرمک نزول کرد، تا دانسته آیدتاریخ بیهقی
|
| باغ خوبانه |
باغی در هشت فرسخی تبریز که به نجمیه نیز اشتهار یافته استحبیب السیر
|
| باغ خونی |
باغی مشهور در مشهد که دیرزمانی قنسول‌خانۀ دولت اتحاد جماهیر شوروی بود. در زمان مرحوم کلنل محمدتقی‌خان، عارف قزوینی در آنجا منزل‌کرد
|
| باغ دولاب |
باغی به یزد که از آب نعیم‌آباد مشروب می‌شده استتاریخ جعفری یزد
|
| باغ دولت‌آباد بادگیر |
بنای بادگیر در باغ دولت‌آباد در یزد، جالب‌ترین ساختمان مجموعه، کوشکی است با طرح هشت‌وجهی، مرکب از تالار و صفه و منظر. حوض یکپارچۀ مرمرینی هم در وسط و زیر بادگیر قرار دارد. بادگیر هشت‌وجهی این باغ، به ارتفاع ۳۴ متر، بلندترین بادگیر ایران بوده و در حدود شصت سال پیش، قسمت روزن به بالای آن را خراب کرده‌اند و اکنون ۲۲ متر آن باقی است. پوشش ازاره داخل و خارج و کف بنا از مرمر مراغه بوده است. پوششی از سیمگل و دَم‌گیری‌های زیبای گچی دور قاب‌ها و قوس‌ها و طاق‌نماها و دو لبۀ جرزها به نمای خارجی بنا زیبایی نظرگیری می‌بخشد
|
| باغ دولت‌آباد |
نام باغی به حدود یزد، شجاع‌السلطنه (پسر فتحعلیشاه قاجار) با سواران جرار خراسانی به ظاهر یزد رسید در باغ دولت‌آباد نزول‌کردتاریخ کرمان
|
| باغ دیوانخانه |
باغی است در قسمت سردسیر تفت از سده یازده قمری
|
| باغ رستم |
نام باغی در دو فرسنگی اصفهان که در عهد شاهرخ بن تیمور آبادان بوده است. خواندمیر گوید: چون حضرت خاقان سعید (شاهرخ) یورش اصفهان را پیشنهاد خاطر ساخت، پس از قطع منازل باغ رستم که در دو فرسخی آن بلده است از یمن قدم پادشاه عالم رشک‌افزایْ گلستان ارم گردیدحبیب السیر
|
| باغ زرشک |
باغی بوده است به اصفهان واقع در حوالی کلیسای ارامنه، شاه عباس بزرگ دستورداد در پشت آن در زمینی که به جهت کلیسا قرار داده بود برای ارامنه کلیسایی عالی طرح نمایند (شعبان ۱۰۲۳ق)
|
| باغ ساباط |
باغی بوده است به یزد که سلطان جهانگیر مظفری در عمارت آن کوشیده است. باغی بزرگ است و معمور و عماراتی بسیار دارد از قدیم و جدید و خانه و طنبی بوسعیدی و با بادگیر قدیم است... و در آستانه باغ، سلطان جهانگیر بن شاه‌یحیی طنبی عالی ساخت.. در میان باغ دریاچه‌ای عالی و قصری در میان (دریاچه) ساخت و زورق بر روی آن انداختهتاریخ جعفری یزد
|
| باغ شمال |
باغی است به تبریز که از عهد آق‌قویونلو در تاریخ از آن نام برده شده است. رجوع به تاریخ کرمان و همچنین از سعدی تا جامی شود. ظاهراً عباس‌میرزا در آن تعمیراتی کرده بود، دو باغ در دارالسلطنه ساخت یکی موسوم به باغ شمال یکی به باغ صفاتاریخ نو جهانگیرمیرزا
|
| باغ صفائیه |
باغ و تکیه‌ای است جنب کوه طبرک در شهر ری و مقبرۀ حاج میرزا صفا ملقب به قنبرعلی‌شاه در آنجاست
|
| باغ طغاشاهی |
باغی بوده است به یزد: قریب باغ مهتر است و از استحداث اتابک طغانشاه است و شاه یحیی ساباطی عالی و مسجدی بر در آن ساخته و در آن ساباط دایم آب تفت جاری‌است و در برابر آن باغ وردانروز استتاریخ یزد
|
| باغ عباس‌آباد (اصفهان) |
باغی در اصفهان از محدثات شاه عباس بزرگ: در انتهای خیابان بزرگ جهت خاص پادشاهی طرح انداخته به باغ عباس‌آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص میان گشاده، که در هنگام طغیان آب در کل یک چشمه به نظر می‌آید، قرار دادند که بر زاینده‌رود بسته شد و هر دو خیابان به یکدیگر اتصال یابد
|
| باغ عباس‌آباد (قندهار) |
باغی در شمال شهر قندهار که متعلق به علی‌مردان‌خان حاکم زمان صفوی قندهار بوده استتاریخ کرمان
|
| باغ عباس‌آباد (کاشان) |
باغی مابین نطنز و کاشان از محدثات شاه عباس اولعالم‌آرای عباسی
|
| باغ عبدالعزیز |
محله‌ای از محلات اصفهان که سابقاً خارج از باروی شهر اصفهان بوده استمحاسن اصفهان
|
| باغ عدنانی |
باغ عدنانی هرات هم به جهت کوشکی که به فرمان مسعود غزنوی در آن ساخته بودند مشهور است
|
| باغ عزآباد |
باغی بوده است به یزد که از بناهای عزالدین لنگراتابک که از آب نعیم‌آباد مشروب می‌شد: باغ نیکو مشهور به باغ عزآباد بساخت و عدل و داد کرد و در سال ۶۰۴ق وفات‌یافتتاریخ جعفری یزد
|
| باغ عشرت‌آباد |
از باغ‌های مشهور اطراف شهر تهران در طرف شمال، که فعلاً سربازخانه دولتی استمرآت البلدان
|
| باغ عمرو لیث |
باغی بوده است بر یک فرسنگی نیشابور؛ چون خبر به امیر محمود (بن سبکتکین) رسید، از شهر رفت و به باغ عمرولیث فرود آمدتاریخ بیهقی
|
| باغ فلاسان |
یکی از باغات چهارگانۀ معروف اصفهان بوده است و در ترجمۀ محاسن اصفهان توصیف آن آمده: باغ فلاسان که قصر مشید او پای رفعت مزید بر فرق فرقدان می‌نهد و به دست ارتفاع گوشمال کیوان می‌دهدمحاسن اصفهان
|
| باغ قتلغ |
محلی مشهور بوده است به شیراز که مزار متبرک سیدحسین بن موسی بن جعفرالصادق در آنجا بوده است، گویند قتلغ یکی از امرای فارس در این محل باغ و بستان‌های پردرخت داشت. او شبی از شب‌های جمعه نوری دید که از تپه‌های باغ ساطع میشود به امیر گفت و امیر امر به بنای بارگاهی در این محل نمودشد الازار
|
| باغ قوشخانه |
باغ قوشخانه در محلۀ طوقچی که مرکز تربیت قوش‌های شکاری و محل استقبال شاه صفوی از مهمان‌های خود بوده است
|
| باغ کاج |
از باغ‌های عصر صفوی متصل به ضلع شرقی باغ چهل‌ستون اصفهان که فعلاً محل ادارۀ ژاندارمری اصفهان است. این باغ در قدیم سی‌هزار گز وسعت داشتهگزارش‌های باستانشناسی
|
| باغ کاران |
باغی بود در اصفهان بر لب زاینده‌رود، مشهور به خوبی و زیبایی. اکنون نیز بقایای آن پیداست: گرچه صد رود است در چشمم مدام/ زنده‌رود و باغِ کاران یاد بادحافظ
|
| باغ کریم‌خانی |
باغی مربوط به دورۀ زندیه در شیراز که عمارت کلاه‌فرنگی (موزهٔ پارس) در وسط آن قرار دارد
|
| باغ کمال |
باغی بوده است به یزد منسوب به کمال کاشی. مزار سادات عریضی مشهور به قل هوالله احد به خارج یزد متقارب باغ کمال کاشی است. آن باغ را محمد بن مظفر بخرید و وقف مقابر مسلمانان کرد. در باغ کمال مدفن ابدالان و خاک خفتگان بسیار است مثل بابا ناصر، کاکا محمد، دولت مجنونهتاریخ جعفری یزد
|
| باغ گلشن (تهران) |
دس ۱۲۸۱ق. باغی بوده است در تهران در محلۀ توپخانۀ قدیم در داخل ارگ تهران با استخر آبی تعبیه شداطلاعات ماهانه
|
| باغ لالا |
باغی بوده است به یزد. باغ لالا مستحدثات لالاصواب یکی از پیشکاران اتابکان یزد بوده است و تقریباً یک باغ ملی محدودی محسوب می‌شده استتاریخ یزد
|
| باغ لایستان |
باغی و آبادی‌ای بوده است به یزد که از آب نعیم‌آباد مشروب می‌شده. این باغ را شاه یحیی مظفری ساخته است. این نام به صورت لاسدان و لاستان نیز آمده‌استتاریخ جعفری یزد
|
| باغ محمدآباد |
باغی بوده است به محمدآباد نزدیک شادیاخ نیشابور: بوالمظفر برغشی آن ساعت از باغ محمدآباد می‌آمدتاریخ بیهقی
|
| باغ محمودی |
نام باغی به غزنین که در زمان سلاطین غزنوی محل نشاط و شراب آنان بوده استتاریخ بیهقی
|
| باغ مشیر |
باغی بوده است به بردسیر کرمان در سمط العلی از آن باغ نام برده استتاریخ کرمان
|
| باغ ملی (تهران) |
نام باغی در محل قدیم میدان مشق در مرکز تهران تأسیس یافت و گردشگاه عمومی بود. اما در سال‌های اخیر آن را برای ایجاد ساختمان‌های شهربانی کل کشور و وزارت امورخارجه و موزۀ ایران باستان و چند ساختمان دیگر تقسیم کردند و از صورت باغ خارج ساختند. هنوز سردر باغ مذکور که شبانگاهان در آن نقاره می‌کوفتند باقی مانده است
|
| باغ مهتاب |
ظهیرالدین بابر با اینکه مقر حکومتش در هند بود، به کابل و بالاحصار (قلعه) دلبستگی ویژه‌ای داشت و به آبادکردن آن علاقه‌مند بود. او دو باغ به نام‌های باغ اورته و باغ مهتاب در آنجا احداث کرد
|
| باغ مهترعلی‌شاه |
باغی بوده است به یزد: باغی به غایت وسیع که دو نهر آب در آن جاری‌است. با درگاه عالی و طبنی بر بالای آن و درمیان باغ صفه و پیشگاه و موضعی وسیع
|
| باغ مهر |
از آثار دورۀ صفوی در شهر اسپاهان است
|
| باغ مولایی |
باغی بوده است به خارج یزد: آن باغ نیکو بود، مولانا شمس‌الدین ابی‌بکر رضی آن را وقف کرد بر مومنین و مومنات، و بسیاری مردمان صالح و زاهد آنجا مدفونند
|
| باغ میدان |
باغی بوده است به شیراز: مدفن شیخ غازی بن عبدالله در رباط او در باغچه‌ای که مشهور است به سه‌شنبه نزد باغ میدان استحاشیۀ شدّ الازار
|
| باغ ناصری |
باغی به کرمان که در سال ۱۲۷۱ق محمدحسن‌خان حاکم کرمان در سمت دروازۀ ارگ آن را احداث کردتاریخ کرمان
|
| باغ نسترن |
یکی از باغ‌های مغرب چهارباغ اصفهان که مادی نیاصرم از میان آن می‌گذشته استگزارش‌های باستانشناسی
|
| باغ نصریه |
باغی است به تبریز از مستحدثات ابوالنصر حسن‌بیک بن علی‌بیک سرسلسلۀ آق‌قویونلو. حسن‌بیک در شب عید فطر سنهٔ ۸۸۲ق در تبریز وفات یافته و در باغ نصریه که از منشآت او بود مدفون‌شدتاریخ کرمان در باغ نصریه که از مستحدثات اوست مدفون شدجهان‌آرای قزوینی
|
| باغ نظامیه (تهران) |
باغ و عمارت سابق، در ضلع جنوبی میدان بهارستان کنونی، که به دستور میرزا آقاخان نوری، برای فرزندش نظام‌الملک، در کنار تهران قدیم احداث شد (حـدود ۱۲۷۰ یا ۱۲۷۱ق). ابوالحسن‌خان نقاش‌باشی (صنیع‌الملک) حـدود دو سال برای تالار پذیرایی آن هفت پردۀ نقاشی از صف سلام ناصرالدین‌شاه شامل ۸۴ صورت از شاهزادگان، درباریان، رجال، سفرا، و غیره کشید. بعد از قاجار، در قسمتی از باغ و عمارت نظامیه چندی کافه، و رستورانی به نام لقانطه دایر بود. بعد از خرابی نظامیه، پرده‌های مذکور را موزۀ ایران باستان خریداری کرد و اکنون در آنجا محفوظ است
|
| باغ نظر (اصفهان) |
باغی است در صفاهان که دریاچه‌ای کلان دارد.دیده از سیل سرشکم رشک صد دریاچه شد/ تا برخسار تو ای باغ نظر افتاده استمحسن تأثیر
|
| باغ نظر (قندهار) |
باغی در قندهار که متعلق به علی‌مردان‌خان پسر گنج‌علی‌خان حاکم زمان صفوی این شهر بوده است و مجمع التواریخ از آن نام برده است
|
| باغ نظر (کازرون) |
باغی بوده است در کازرون و ظاهراً منسوب به میرزا حسین‌قلی میربها فرمانفرما است
|
| باغ نظر (کرمان) |
باغی در کرمان. باغی به کرمان که نظرعلی‌خان زند حاکم زمان زندیه در کرمان بنا کرد و به روایت ناسخ‌التواریخ در زمان شجاع‌السلطنه (دورۀ قاجاری) مرکز حکومت شهر بوده است
|
| باغ نظرگاه |
از باغ‌ها و قصور دلگشای سلطنتی هرات است. حضرت اعلی (سلطان حسین بایقرا) به باغ نظرگاه نزول اجلال فرموده بعد از هفته‌ای از باغ نظرگاه به مرغزار بشرتو و نواحی پل سالار نهضت فرمودروضات الجنات. خاقان منصور (سلطان حسین بایقرا) به طرف دارالسلطنهٔ هرات نهضت فرمود و به تاریخ یازدهم ذی‌الحجهٔ مذکور به باغ نظرگاه نزول فرمودحبیب السیر
|
| باغ نقش جهان |
شاه اسماعیل اوّل صفوی در محل فعلی میدان بزرگ اصفهان باغ وسیعی به نام نقش جهان احداث کرد. در زمان شاه عباس اوّل قسمت‌هایی از این باغ به میدان نقش جهان تبدیل شد
|
| باغ نو |
دهی است از دهستان کاریزنوی بالاجام بخش تربت جام شهرستان مشهد که در پنج‌هزار گزی شمال باختر تربت جام بر سر راه مالروی عمومی تربت جام به فریمان واقع است. ناحیه‌ای است کوهستانی و دارای ۸۴۱ تن سکنه. آب آنجا از قنات تأمین میشود. محصول عمدۀ آن غلات و پنبه و شغل مردمش زراعت و مال‌داری و راهش مالرو استفرهنگ جغرافیایی ایران
|
| باغ نوروزی |
باغ نوروزی به فرمان الغ بیگ در شهر هرات ساخته شد
|
| باغ هزارجریب |
از جالب‌ترین نمونه‌های باغ‌های شیب‌دارِ صفه‌دار، و سکوبندی شده باغ هزار جریب اصفهان است. ژوزف گولو در قرن یازده، تصویر یکی از خیابان‌های اصلی آن را با چشم‌اندازی زیبا به دست داده و شاردن آن را باغی با ۹۰۶۱ کیلومتر وسعت معرفی میکند که دوازده صفه داشته است. این باغ «عباس‌آباد» هم نام گرفته است چرا که شخص پادشاه ترجیح می‌داد بیشتر اوقات خود را در آن باغ و قصرهای آن بگذراند.
|
| باغ هفت‌حوض |
باغی در تهران که میرزا حسین‌خان صدر اصفهانی وزیر اعظم فتحعلیشاه در محلی که فعلاً بازار گلوبندک است ساختاطلاعات ماهانه
|
| باغ هلالی |
باغی بوده است در کرمان در جامع التواریخ حسنی از این باغ نام برده شده و گوید که دولت‌شاه (حاکم شاه شجاع در کرمان) در باغ هلالی، در پای غار مجرمان (؟) مواضعه کرد...
|
| باغ وردانروز |
باغی بوده است به یزد: در برابر آن باغ (باغ طغاشاهی)، باغ وردانروز است که اتابک وردانروز بن عزالدین لنگر ساخته و بسیار چمن‌های گل دارد.. و در اندرون آب تفت جاری است تاریخ جعفری یزد
|
| باغ‌تپه |
دس صفویان. از آثار تاریخی بهشهر در مشرق چهل‌ستون که آثاری از آن به جای نمانده است
|
| باغچه ملا (اصفهان) |
از آثار دورۀ صفوی در شهر اسپاهان است
|
| بانک شاهی (یزد) |
میدان خان. بنای بانک شاهی یزد نمونه‌ای است از استفاده از طرح‌های سنّتی برای کارکردهای جدید. طرح کمابیش از نوع ترکیب تیمچه و سرای قاجاری است که اثر سلایق بیگانه فقط در برخی از تزیینات آن به چشم می‌خورد. در این مجموعه، دو بخش عمده قابل تشخیص است: بخش نخست، تیمچه‌ای کشیده، که می‌توان آن را ترکیبی از تیمچه‌ای کوچک و دو دالان تلقی کرد یا همچون چارسویی در میان بازاری کوتاه شمرد؛ بخش دوم، سرایی در شمال تیمچه. طرح کاملاً نظر به درون دارد و آنچه بیش از هر چیز جلب توجه میکند هندسه سالم و اشکالِ خالص و کامل آن است. تیمچه خود سه قسمت دارد: فضای میانی با قاعده هشت‌ونیم‌هشت و دو دالان در شرق و غرب آن، که همه ارتفاعی در حد یک طبقه، اما نابرابر دارند. برخلافِ معمول، در اطرافِ فضای میانی، حجره‌ای ننشسته و این فضا صرفاً مَفصل و رابطِ قسمت‌های مختلف و نیز مرکز تعریف‌کننده و وحدت‌دهنده مجموعه است. شیوه استقرار در هندسه کلی طرح، تناسب اندازه‌ها، رسمی‌بندی بسیار زیبا و پخته، که تویزه‌های آن با کاشی اخرایی مشخص شده، استفاده از آجر روشن یزدیـ همه فضایی زیبا و سلیس و استوار پدید آورده است. این سلاست و استواری در رأسِ طاق به اوج می‌رسد: شمسه دوازده‌پر حاصل از رسمی‌بندی، که نورگیری دوازده‌گوش را دربر می‌گیرد، و روزنی وسیع، که به سوی آسمان آبی یزد دهان گشوده و گفتگوی آسمانه و آسمان را به کمال رسانده است. تفاوت شکلِ کشیده دالان‌ها با شکل بدون جهت و ایستای هشتی با کمتر شدن ارتفاع دالان تکمیل شده است. ضرباهنگ ثابت طاق‌ها و قوس‌ها در دو دالان، که شبیه ضرباهنگ یکنواخت فضای بازار است، چون به هشتی می‌رسد تحولی اساسی می‌یابد ـ تحولی که حجم و نور و رنگ در آن دخیل است. یک‌دستی نمای آجری دالان‌ها و هشتی به ادراک بهتر این تفاوت‌ها کمک میکند و در عین حال، طرح را موقرتر می‌نماید. چنانکه گفتیم، حجره‌ها را، که معمولاً در اطرافِ فضای میانی تیمچه می‌نشینند، در اینجا به دالان‌ها رانده و با نظم تمام، در طرفین آنها نشانده‌اند. دو لایه شدنِ فضای انتهای دالان شرقی موجب شده است که طولِ آن از طول دالان غربی کمتر شود. هر دهانه یا چشمه دالان، همچون بازار، طاق و روزنی مستقل دارد و با قوسی از چشمه مجاور جدا شده است. اگر سرا را نقطه نهایی طرح تلقی کنیم، هشتی میانه تیمچه و فضاهای قبل و بعد از آن در حکم مقدمه سراست. در مسیر ورود به مجموعه، در پی سَردَر ساده بنا، دالان کوتاهی واقع شده است که دو سه‌دری در طرفینِ آن نشسته‌اند. پس از آن، هشتی تیمچه قرار گرفته است که در ضلع شمالی، از طریق راهروی باریک، به سرا می‌پیوندد. بدین ترتیب، با توالی و ترادف فضاهای باز و بسته مواجهیم و مجموعه هشتی و فضاهای پیش و پس از آن در حدّ فاصل فضای باز خارج از مجموعه و فضای باز میانه سرا واقع شده است. سرا نیز در نهایتِ صلابت و سلاست و سادگی است: حیاطی چون حیاط خانه‌ها به ارتفاع یک طبقه، با یک یا دو اتاق در هر ضلع. مهم‌ترین جبهه حیاط جبهه شمالی است. در این سمت، پنج‌دری‌ای هست که درهای آن مطابق سلیقه قاجاری قوس‌های نیم‌دایره دارد و در قوس جناغی بزرگی که تمام سطح دیوار را احاطه کرده محاط شده است. اتاق‌های طرفینِ شرقی و غربی سه‌دری و با همان ترکیب است. دهانه دالان ورودی در ضلعِ جنوبی حیاط ارتفاعی بیشتر و قوسی کمانی دارد و در طرفین آن، دو حجره کوچک واقع شده است. طاق همه این اتاق‌ها آهنگ است. در سه کنج از کنج‌های حیاط، حجره‌هایی با طاق چهار‌تَرک قرار گرفته و در رأسِ هر طاق، روزنی هست که کمبود نورگیری این حجره‌ها از حیاط را جبران میکند. در کنج دیگر حیاط، حجره‌ای کوچک و نیز راهروی واقع است که به آبریزگاه منتهی میشود. نمای حیاط تماماً از آجر است. در جبهه شمالی، روزن بیضی‌شکل و آجرکاری خاص پیرامون آن و گلدانی‌های طرفینش در واقع نشان آشکار سلیقه‌های بیگانه بر چهره بناست. این سلیقه در تقسیمات و کارهای چوبی درها و پنجره‌ها و ترکیب در و پنجره در کنج‌های حیاط نیز مشهود است. حیاط حوض سنگی زیبایی با باغچه‌هایی در چهار طرف دارد که در زمانِ حیاتِ مجموعه، این فضای صمیمی و دل‌نشین را از طراوت و سبزی می‌آکنده است
|
| بتان |
نام دروازه‌ای به سیستان. این نام در اصل نسخۀ خطی بنان بوده و بعد تصحیح شده است
|
| بت‌خانه مارش |
نام یکی از بت‌خانه‌های قدیم است که در سه‌فرسنگی اصفهان بر سر کوهی ساخته بودند و آن ازجمله هفت بت‌خانه است که به نام سبعه‌سیاره کرده بودند و گشتاسب بت‌های آن بت‌خانه را برطرف کرد و آتشکده ساخت
|
| بت‌خانه مینودز |
عبادتگاهی در کوه آتشگاه به زمان طهورث که در آنجا بتان نهاده بودندی بسیار چنانکه از جمله شهرهای مشرق آنجا آمدندی به حج کردن تا روزگار گشتاسف و اسفندیار به فرمان پدر آن را از بتان خالی کرد و آتشگاه کرد و هم بر آن بماند تا شاه اسکندر آن را خراب کرد و چنان آورده‌اند که طهورث آنجا نهاده است
|
|
|
