پیشینه پژوهش
پیشینه پژوهش یا مرور ادبیات تحقیق یا مرور نوشتارها(به انگلیسی: Literature review) بخش مشخصی از مقاله‌های چاپ شده در ژورنال‌های علمی است که در آن وضعیت پژوهش‌های انجام شده در یک حوزه پژوهشی ویژه ارائه می‌شود و رویکردهای به خصوصی که در آن حوزه مورد توجه قرار گرفته‌اند مرور می‌شوند. این بخش به محتوای بسیار تخصصی وارد نمی‌شود و همچون دانش به زبان ساده باعث کاهش بار نگری و تخصصی برای خواننده می‌شود.
همانند دیگر بخش‌های یک مقاله علمی، بخش پیشینه پژوهش نیز تحت بررسی همتا قرار می‌گیرد و نوشته‌های آن باید به درستی به منابع معتبر ارجاع داده شده باشند. بعضی ژورنال‌ها نیز در پایان هر دوره نوشتاری با عنوان «دوره سالانه» یا «مرور سالانه» منتشر می‌کنند که در آن به مرور مقالات چاپ شده در موضوعی به ویژه در آن ژورنال پرداخته می‌شود.
فرایند پژوهش و جایگاه مرور پیشینه در آن ویرایش
سرشت هر پژوهش آن‌چنان با اطلاعات و منابع دانش در هم آمیخته‌است که بدون توجه به اطلاعات موجود و رفتار اطلاع یابی مؤثر، نمی‌توان اطلاعات جدید و به اصطلاح دانش نو تولید کرد. هر فعالیت پژوهشی، فرایند چند مرحله‌ای دارد. توانایی شناسایی، بازیابی، مرور و تحلیل و نوشتن جایگاه مهمی در تدوین پیشینه پژوهش دارد. هر چند که گام دوم پژوهش به‌طور واضح به مرور نوشتارها و تدوین پیشینه اختصاص دارد، اما مرور پیشینه تا گام‌های پایانی پژوهش ادامه دارد و به بیان دیگر پژوهشگر باید تا پایان کار خود به‌طور دائم در تعامل با سایر پژوهش‌های مرتبط باشد. هفت گام فرایند پژوهش عبارتند از:
- یافتن زمینه و موضوع مناسب برای تحقیق (مسئله یابی)
- مطالعه و مرور پیشینه نظری و پژوهشی
- تدوین پرسش‌ها یا فرضیه‌های پژوهش
- تعیین روش تحقیق، ابزار گردآوری داده‌ها و آزمون‌های آماری
- اجرای پژوهش و گردآوری داده‌ها
- تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارائه یافته‌ها
- بحث و نتیجه‌گیری و تدوین گزارش پژوهش[۱]
مفهوم و اهمیت مرور پیشینه ویرایش
بررسی پیشینه تحقیق، مطالعه گذشته آن است و نگاهی است به آنچه دیگران در زمینه این تحقیق یا موضوعات مشابه انجام داده‌اند. در بررسی پیشینه، محقق می‌خواهد بداند دیگران در این باره چه کرده‌اند، تا کجا پیش رفته‌اند و چگونه کار کرده‌اند، تا او نیز کار خود را در راستا و ادامه تلاش‌های پیشین قرار دهد و در ضمن از روش‌ها و نتایج آن تلاش‌ها در حل مسئله خود استفاده کند. اگر دیگران مسئله ای را که محقق در صدد حل آن است پیش از او به بهترین شکل ممکن حل کرده باشند، پرداختن به چنین تحقیقی کار بیهوده و لغوی خواهد بود. اما اگر آن مسئله هنوز حل نشده یا روش قابل قبولی نداشته‌است، می‌تواند برای حل آن با روش مقبول، دست به کار شود.
تعریف مسئله به بررسی بهتر پیشینه کمک می‌کند و بررسی پیشینه نیز متقابلاً به شناخت بهتر مسئله نیز کمک می‌کند. این دو تأثیر متقابل در یکدیگر دارند. در ابتدا محقق باید با مطالعه اکتشافی، شناخت نسبی از مسئله و مفاهیم مرتبط با آن به دست آورد و سپس با بررسی پیشینه شناخت خود را کامل تر کند. چه بسا با کامل تر شدن شناخت نسبت به مسئله، بتواند منابع جدیدی برای پیشینه به دست آورد که با مطالعه آن منابع نیز می‌تواند به شناخت دقیق تر مسئله دست یابد.
از دیدگاه کلی، مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش عبارت است از بررسی تحلیلی آثار صاحب نظران و پژوهشگران در یک موضوع خاص. از این رو، فعالیتی فکر (تحلیلی و انتقادی) است که طی آن پژوهشگر، متون و آثار موجود در زمینه پژوهش را شناسایی می‌کند و بر اساس یک الگوی مشخص و با در نظر داشتن هدف خاص پژوهش خود، آنها را بررسی، تحلیل و نقد می‌کند تا در راستای پژوهش خود از آنها استفاده کند. مرور نوشتارها، خلاصه پژوهش‌های پیشین نیست، بلکه مطالعه‌ای است که ضمن خلاصه کردن پژوهش‌های پیشین، آنهارا ارزیابی و ارتباط آنها را با یکدیگر و با پژوهش در دست انجام مشخص می‌کند. تحقق هدف‌های هر پژوهش به میزان زیادی به کیفیت پیشینه پژوهش، یعنی مرور تحلیلی و انتقادی آثار و پژوهش‌های موجود بستگی دارد.[۱]
اهداف (چرایی) پیشینه پژوهش ویرایش
تدوین پیشینه پژوهش در هر نوشته علمی اهدافی را دنبال می‌کند. از جمله این اهداف می‌توان موارد زیر نام برد:
- شناسایی آثار مطرح، نویسندگان و پژوهشگران معتبر و کلیدی در موضوع مورد نظر
- شناسایی نظریه‌ها، فرضیه‌ها و مباحث عمده در زمینه موضوع مورد پژوهش به عبارت دیگر، پژوهشگر باید به‌طور فشرده نشان دهد که تحولات نظری و کاربردی در حوزه یا موضوع مورد توجه وی چیست و تا کجا پیش رفته‌است.
- نشان دادن اینکه پژوهشگر تا حد ممکن همه آثار و پژوهش‌های مرتبط را مورد توجه و بررسی قرار داده‌است.
- اطمینان از اینکه کار وی تکراری نیست و تفاوت‌هایی در یک یا چند زمینه نسبت به سایر آثار مشابه دارد.
- تأکید بر اینکه کار پژوهشگر با توجه به یافته‌های سایر پژوهش‌ها انجام می‌گیرد و یافته‌های جدیدتری از آن انتظار می‌رود.
- شناسایی متغیرهای گوناگونی که در انجام پژوهش و سنجش کمی یا کیفی نقش دارند.
- نشان دادن اینکه پژوهش‌های دیگر از چه روش‌ها و چه ابزارهایی برای گردآوری و تحلیل کمی و کیفی اطلاعات استفاده کرده‌اند و تا چه میزان آن روش‌ها و ابزارها معتبر بوده و نقش آنها در پژوهش وی چیست.
- شناسایی زمینه‌های خالی تحقیق تا پژوهشگر بتواند موضوع مناسبی را برای انجام یک پژوهش بیابد.
نکته قابل توجه دیگری که بر اهمیت بخش مرور نوشتارها پیشینه پژوهش در مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های پژوهش می‌افزاید آن است که کیفیت این بخش از کار پژوهشی به منزله یک شاخص داوری برای این گونه آثار به‌شمار می‌رود. چنانچه پیشینه پژوهش از جامعیت، عمق، انسجام، دقت و تحلیل‌های قوی برخوردار باشد، خواننده یا داور قضاوت مثبتی نسبت به کل اثر خواهد داشت؛ یعنی اطمینان خواهد یافت که پژوهشگران تلاش زیادی در بررسی و استفاده درست از آثار و نوشته‌های موجود به عمل آورده‌اند. ارتباط نزدیک و معنادار مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با سایر بخش‌های یک کار پژوهشی می‌تواند بر استحکام و غنای آن بیفزاید.[۱]
ارتباط پژوهش در دست انجام با سایر پژوهش‌ها ویرایش
هر طرح پژوهش در شبکه‌ای از مطالعات هم موضوع و مرتبط قرار می‌گیرد. ترسیم این پیوندها وظیفه‌ای است که در بخش مرور پیشینه پژوهش انجام می‌شود.[۲]
یکی از هدف‌های عمده پیشینه پژوهش آن است که مشخص کند پژوهش در دست انجام، به لحاظ پشتیبانی یا مقایسه، چه ارتباطی با پژوهش‌های پیشین دارد. بدیهی است هر پژوهشی باید با توجه به پژوهش‌های پیشین طراحی و اجرا شود. این امر اهمیت زیادی در شناسایی زمینه‌ها و به اصطلاح، نقاط خالی پژوهش و همچنین در شناسایی روش‌ها و ابزارهای به کارگرفته شده، و به ویژه در مشخص کردن یافته‌ها و نتایج عمده دارد. در مجموع، باید ارتباط میان پژوهش در دست انجام با سایر پژوهش‌های مرتبط را به شکل عینی و عملی، نه تنها در بخش پیشینه پژوهش مشخص و تحلیل شود، بلکه لازم است در سرتاسر پژوهش برقرار کرد. در واقع مرور پیشینه مشخص می¬¬کند که تا حالا علم تا کجا و در چه زمینه‌هایی پیش رفته و در چه مواردی هنوز کار جدی انجام نشده‌است.
انواع مرور نوشتار و پیشینه پژوهش ویرایش
با توجه به گستردگی هدف‌های پیشینه پژوهش، انواع مختلفی را می‌توان برای آن برشمرد. از جمله:
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد توصیفی ویرایش
از این رویکرد برای شناسایی و توصیف آنچه که در رابطه با موضوع مورد نظر نگاشته یا تحقیق شده‌است می‌توان استفاده کرد. در این حالت، پس از یک مقدمه کوتاه، کافی است هر یک از متون یا پژوهش‌های مرتبط را به صورت جداگانه و براساس یک روش مشخص (مثلاً به ترتیب زمانی، یعنی سال انتشار متون بررسی شده) توصیف کرد. توصیف پژوهش‌ها شامل زمینه موضوعی، روش تحقیق و یافته‌های مربوط می‌باشد.
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد تحلیلی ویرایش
مرور تحلیلی با دیدگاه عملی تر و روشمندتر به بررسی متون و پژوهش‌های مورد نظر می‌پردازد. هدف این رویکرد شناسایی دقیق تر پژوهش‌های موجود و آگاهی از برخی جنبه‌های آن به منظور استفاده در پژوهش در دست انجام است. در این رویکرد نه تنها موضوع، روش پژوهش و یافته‌ها بررسی می‌شود، بلکه جزئیات بیشتری از متن (مثلاً هدف، جامعه تحقیق، حجم نمونه، روش تحقیق، آزمون‌های آماری و یافته‌های تحقیق) و نیز ارتباط آن با سایر آثار و پژوهش در دست انجام تجزیه و تحلیل می‌شود. علت «روشمند» خواندن این نوع مرور آن است که براساس نظم خاصی (بجز نظم تاریخی) تحلیل‌ها ارائه می‌شود. در این رویکرد، پژوهش‌های مورد بررسی از دیدگاه‌های مختلف مقایسه می‌شوند و وجوه تشابه و تمایز آنها مشخص می‌شود.
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد انتقادی ویرایش
این رویکرد در واقع مکمل رویکرد تحلیلی است که در آن، افزون بر تحلیل نوشتارها و پژوهش‌های موجود، لازم است به چند جنبه دیگر نیز توجه کرد. با توجه به هدف پژوهش در دست انجام، نقاط قوت و ضعف هر یک از آثار بررسی شده را از نظر روش تحقیق، جامعه مورد مطالعه، ابزار گردآوری اطلاعات و روایی و پایایی آن، روش‌های آماری مورد استفاده و استنباط‌ها و استدلال‌های ارائه شده در مورد یافته‌ها و نتایج باید مشخص کرد.
سایر انواع مرور پیشینه ویرایش
علاوه بر موارد ذکر شده، برخی از انواع مرور پیشینه‌ها با هدف خاصی نگاشته می‌شوند. مانند مرورهایی که در قالب یک مقاله بلند و به سفارش سردبیر برخی مجله‌ها منتشر می‌شوند. این نوع مقاله‌ها که توسط صاحب‌نظراان هر حوزه موضوعی نوشته می‌شوند، آثار و پژوهش‌های انتشار یافته در طول یک سال یا یک دوره مشخص را همراه با روند تحولات عمده بررسی و نقد می‌کنند.[۱]
بر اساس جامعیت و سطح تحلیل، مرور نوشتارها را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:[۲]
| مرور نوشتارهای تحلیلی و جامع (مناسب رساله‌های دکتری) | مرور نوشتارهای تحلیلی و گزیده (مناسب مقاله‌های علمی- پژوهشی) |
| مرور نوشتارهای توصیفی و جامع (مناسب کتاب‌شناسی‌ها و مقاله‌نامهها) | مرور نوشتارهای توصیفی و گزیده (مناسب مقاله‌های علمی- ترویجی) |
شناسایی منابع جهت تدوین پیشینه پژوهش ویرایش
منابع مقدماتی ویرایش
این منابع برای به دست آوردن یک تصویر کلی و نسبتاً جامع از حوزه مورد بررسی استفاده می‌شوند. از جمله این منابع می‌توان به دایرةالمعارفها و فرهنگ‌های تشریحی و کتاب‌های پایه اشاره کرد.
پایگاه‌های اطلاعاتی ویرایش
در پایگاه‌های اطلاعاتی ابتدا باید منابعی را بازیابی کرد که خود دارای بخش مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش باشند. برای جستجوی این متون عبارت «پیشینه پژوهش» یا «Literature review» را با کلیدواژه موضوع مورد نظر ترکیب کرد.
فهرست کتابخانه‌ها ویرایش
در فهرست کتابخانه‌ها می‌توان از طریق نام نویسندگان، مترجمان، عنوان و موضوع جستجو کرد و به مدارک مورد نظر خود دسترسی پیدا کرد.
موتورهای کاوش اینترنت ویرایش
موتورهای جستجو از منابعی است که استفاده از آنها روزبه‌روز در حال افزایش است و نقش مهمی در بازیابی منابع دارند. با استفاده از عملگرهای مشخصی مثل عملگرهای بولین می‌توان بازیابی اطلاعات را به صورت دقیق-تر و بهینه انجام داد.
دروازه‌های اطلاعاتی ویرایش
دروازه‌های اطلاعاتی(به انگلیسی: Internet gateways) در واقع سایت‌هایی که منابع اینترنتی موجود در یک زمینه خاص را شناسایی کرده و به شکل سازمان یافته معرفی می‌کند.
سایت انجمن‌های علمی و مراکز پژوهشی ویرایش
انجمن‌های علمی از دیرباز جزو مهم‌ترین نهادهای تولید دانش بوده‌اند و سایتشان حاوی منابع علمی و پژوهشی معتبری است. مثال: سایت انجمن روان‌شناسی آمریکا یا انجمن کتابداران آمریکا
شناسایی منابع پژوهشی مرتبط ویرایش
این نوع منابع در واقع منابع اصلی برای نگارش پیشینه پژوهش‌اند و شامل موارد زیر هستند:
- پایان‌نامه‌ها
- گزارش پژوهشی
- مقاله‌های مبتنی بر پژوهش
- مقاله‌های مروری
- مقالات همایش¬ها
- مقاله‌های توصیفی و تحلیلی
- کتاب‌ها
- کتاب‌های مروری
- منابع مرجع
- روزنامه¬ها
- انتشارات دولتی
ساختار و محتوای مرور پیشینه ویرایش
ساختار پیشینه چارچوبی است که بخش‌ها و اجزای پیشینه پژوهش در آن ارائه می‌شود. پیشینه پژوهش باید در قالب یک ساختار متناسب با محتوای پایان‌نامه یا طرح پژوهشی ارائه شود تا پژوهشگر بتواند حاصل کار خود را به درستی در آن ساختار بیان کند. به‌طور معمول در یک پایان‌نامه یا گزارش پژوهشی، ساختار پیشینه به صورت زیر است:[۱]
مقدمه (درآمد) ویرایش
پیش از ورود به بررسی و نقد متون مرور شده، لازم است هدف، چارچوب، دامنه کار و رویکرد را در یک مقدمه کوتاه بیان کرد. این مقدمه باید تصویر کلی از موضوع پژوهش، اهمیت آن، و سپس وضعیت کلی نوشتارها و پژوهش‌های انجام شده در آن موضوع را در حد یک یا دو بند (پاراگراف) ارائه کند. ابتدا بهتر است یک یا دو جمله دربارهٔ موضوع مورد بررسی بیان شود. سپس، یک یا دو جمله دربارهٔ جایگاه و اهمیت موضوع مربوط ارائه گردد و آنگاه چند جمله دربارهٔ وضعیت موجود مطالعات و پژوهش‌های مرتبط با موضوع آورده شود.
بدنه اصلی ویرایش
در این قسمت به سازمان یا نظم ارائه محتوا و نیز چگونگی ارائه آن اشاره می‌شود. ساختار پیشینه بر مبنای روال زمانی یا دسته‌بندی مکانی یا ساختار موضوعی صورت می¬¬گیرد. پس از مقدمه مورد نظر، لازم است آثار مرور شده را به مقوله‌ها و دسته‌های مناسبی که با پژوهش در دست انجام مناسبت دارد تفکیک کرد. پیشرفت مباحث باید از یک رویکرد کلی به سوی بحث‌های تخصصی حرکت کند. در ابتدای هر بحث تخصصی نیز می‌توان یک جمله مقدماتی مبنی بر معرفی موضوع مورد بحث و اهمیت آن اضافه کرد. در این جمله حتی می‌توان به کیفیت و کمیت پژوهش‌های انجام شده نیز اشاره کرد. تنوع ساختار و تنظیم محتوا در مرور پیشینه بستگی به نوع و هدف پژوهش دارد. محتوای پیشینه می‌تواند براساس مفاهیم و متغیرهای مطرح در پژوهش‌های پیشین و دیدگاه‌های نظری در مورد آنها تنظیم شود. لازم است در هر مقوله تخصصی، منابع مرور شده را به ترتیب سال انتشار آنها دنبال یکدیگر آورد.
مرور پیشینه از نظر مکانی به دو دسته تقسیم می‌شود:[۳]
- پیشینه در داخل کشور
- پیشینه در خارج کشور
استنتاج پایانی از مرور نوشتارها ویرایش
در پایان لازم است یک استنتاج کلی از مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش ارائه داد؛ بدین مفهوم که وضعیت کلی پژوهش‌های مورد بحث و یافته‌های مهم آنها را در یک یا دو بند بیان کرد. چنانچه مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش برای یک کار جدی مانند پایان‌نامه یا طرح پژوهشی انجام شود، استنتاج نهایی باید با توجه به هدف مورد نظر و شناسایی زمینه‌های مناسب برای طرح سؤال‌ها یا فرضیه‌ها، متغیرهای دخیل در پژوهش، روش‌های به کار رفته، آزمون‌های آماری، یافته‌ها و نیز پیشنهادهای صاحب نظران برای انجام پژوهش‌های بیشتر صورت گیرد.
زبان و سبک نگارش مرور پیشینه ویرایش
در جوامع علمی و دانشگاهی که بخش اعظم ارتباطات به‌واسطه منابع مکتوب صورت می‌گیرد و به عبارت دیگر، تبادل دانش و تولید علم به شکل نوشتاری انجام می‌شود، زبان و شیوه بیان مفاهیم تأثیر زیادی در انتقال و بهره‌گیری از منابع نوشتاری دارد.[۱]
به منظور نشان دادن "تشابه" دو یا چند پژوهش مشابه می‌توان از واژه هاو عبارت‌هایی مانند موارد زیر استفاده کرد:
همچون…، مانند…، در همان راستا…،
برای بیان تفاوت پژوهش‌ها با یکدیگر می‌توان از عبارت‌های گوناگونی، بسته به قصد پژوهشگر، استفاده کرد. برای مثال، عبارت‌هایی چون: "در مقایسه با…"، "در مقابل،..."، "هر چند که…،"، "در عین حال…"، "برخلاف…" و مانند آنها را می‌توان در جای مناسب به کار برد.
در عین حال، چنانچه یک یا چند مورد از پژوهش‌ها در یک زمینه خاص نسبت به سایر پژوهش‌ها برجسته تر است و یافته‌های مهم‌تری دارد، لازم است آن(ها) را به‌طور جداگانه و با ذکر بر جستگی مربوط منعکس ساخت. برای مثال می‌توان از عبارت "یکی از مهم‌ترین…" استفاده کرد.
در پیشینه پژوهش تا حد ممکن باید از به کار بردن شیوه نقل قول مستقیم پرهیز کرد. به جای این کار، لازم است از شیوه غیرمستقیم و به روشی تحلیلی به انعکاس محتوای پژوهش‌های مورد نظر پرداخت. در این حالت لازم است از فعل‌ها و عبارت‌هایی استفاده کرد که بیان‌کننده برداشت پژوهشگر از متن مربوط باشد. برخی از این فعل‌ها عبارتند از: "براین نکته تاکید دارد…"، "اعتقاد دارد که…"، "ادعا کرده‌است که…"، "دریافت که…"، "بیان می‌دارد که…" و مانند آنها.