کلاغ (فیلم ۱۳۵۶)

کلاغ فیلمی به نویسندگی و کارگردانیِ بهرام بیضایی با بازیِ حسین پرورش و آنیک شفرازیان و پروانه معصومی است که – پس از کوششِ نافرجام برای ساختنِ فیلمِ حقایق درباره‌ی لیلا دختر ادریس – در سالِ ۱۳۵۶ ساخته شد. این سوّمین فیلمِ بلندِ بیضایی است.

کلاغ
پوسترِ فیلم، کارِ بهرام بیضایی و عزیز ساعتی
کارگردان	بهرام بیضائی (دستیار: واروژ کریم مسیحی)
تهیه‌کننده	بهمن فرمان‌آرا
فیلمنامه‌نویس	بهرام بیضائی
بازیگران	پروانه معصومی حسین پرورش منوچهر فرید آنیک
موسیقی	شیدا قراچه‌داغی
فیلم‌بردار	مهرداد فخیمی
تدوین‌گر	بهرام بیضائی (با همکاریِ شمیم بهار)
تاریخ‌های انتشار	۳ آبانِ ۱۳۵۷
کشور	ایران
زبان	فارسی

خلاصهٔ داستان

اصالت (حسین پرورش) در جستجوی موضوعی برای ساختنِ یک برنامهٔ تلویزیونی است که یک آگهی در روزنامهٔ عصر می‌بیند که نوشته دختر جوانی گم شده و یابنده با نشانیِ مندرج در آگهی تماس بگیرد. عکس دختر گمشده به نظرِ اصالت آشنا می‌آید، و می‌کوشد به یاد آورد که او را کجا دیده‌است. شب‌هنگام آسیه (پروانه معصومی) به دورهٔ هفتگیِ همکاران می‌رود، و موضوعِ دخترِ گمشده را به‌طورِ شوخی‌آمیز به میان می‌آورد. آسیه آموزگار مدرسهٔ کر و لال‌هاست و در منزل خاطراتِ مادرشوهرش را می‌نویسد، که از خانوادهٔ اصیل و متجدّدی بوده‌است. اصالت به نشانیِ داده شده در آگهی می‌رود و می‌فهمد که نشانی مربوط به سی سال پیش است: سنگلج. آسیه نیز به موضوعِ دخترِ گمشده علاقه نشان می‌دهد. همکارانِ اصالت موفّق می‌شوند با یک تلفنِ دروغین او را به تهیهٔ گزارشی از آلودگیِ هوا بکشانند. مادر در بازگفتنِ خاطراتش آسیه را به دوره‌ای دور می‌برد، به دیدارِ جاها و مردمی که دیگر نیستند. مادر در جوانی نامزدش را از دست داده و به ازدواجی کوتاه و بی‌عشق تن درداده، و اصالت را، که فرزندخوانده‌اش است، در شلوغیِ زمانِ جنگ در بیمارستان یافته‌است. چندی بعد مادر با شنیدنِ خبرِ دروغِ پیدا شدنِ دخترِ گمشده منقلب می‌شود، و آسیه که بو برده که همهٔ این مسائل با هم مربوط است به جستجو می‌پردازد و در اتاقِ مادر عکسِ دخترِ گمشده را می‌یابد و می‌فهمد که گمشده همانا جوانیِ مادر است.

ساخت

با کار در فیلم کلاغ پی‌بردم که یک چیزهایی را باید از نو یادبگیرم و به فکر و نگاهم باید شکل و عمق بدهم.

عزیز ساعتی، ۱۳۷۱

مردادِ ۱۳۵۵: توافق نهایی مابین تهیه‌کننده فیلم کلاغ «شرکت گسترش صنایع سینمایی ایران» و بهرام بیضایی و همچنین ادامه نگارش فیلمنامه «کلاغ» توسط بهرام بیضایی

در جریانِ فیلمبرداری سکانسِ نهایی نزاعی میانِ کارگردان و پروانه معصومی درگرفت، که با میانجی‌گریِ همکاران برطرف شد.

بازیگران

پروانه معصومی در نمایی از فیلم

---

«داستان زندگی خانم عصمت صفوی بود و فیلم‌نامه‌اش هم برای ایشان نوشته شده بود. . . . کلاغ قرار بود سپاسگزاری آقای بیضایی از این زن بزرگ سینمای ما باشد. اما متأسفانه خانم صفوی فوت کردند . . .»

پروانه معصومی، ۲۰۰۵ میلادی

بازیگر	گوینده	نقش
پروانه معصومی	ژاله کاظمی	آسیه
حسین پرورش	ناصر طهماسب	اصالت
آنیک شفرازیان	فهیمه راستکار	مادر اصالت
منوچهر فرید	حسین عرفانی	آقای دبیری
جمشید لایق	عزت‌الله مقبلی	آقای ابتکار
محمّد مطیع	منوچهر والی‌زاده	آقای دیم‌کار
شهرام گلچین	آرشاک قوکاسیان	کارگردان
میراحمد ایروانلو	محمّدباقر توکّلی	کلنل
آقاجان رفیعی	بدری نوراللهی	دکتر
سامی تحصّنی	محمّدباقر توکّلی	پدر آسیه
فرّخ‌لقا هوشمند	بدری نوراللهی	مادر آسیه
یاسمن مسعودی	مهوش افشاری	خدمتکار
ملیحه نظری	بدری نوراللهی	مهمان
گلچهره سجّادیه
ولی گودرزی
ماگروهی پطروسیان
واچیک مانگاساریان

نمایش

تهیه‌کننده کلاغ را به جشنوارهٔ جهانیِ فیلمِ تهران برد. بیضایی هم از این کار حمایت کرد: «اینکه هیچ کاری نکنیم که کاری کرده باشیم در زندگی هیچ جا به نتیجه نرسیده. اینکه هیچ کاری نکنیم که مبادا دستمان آلوده شود در هیچ جای دنیا نتیجه‌ای نداشت.» ولی نه جایزه‌ای به فیلم رسید و نه نمایشِ عمومیِ خوبی داشت: آتش‌سوزیِ سینماها در جریانِ انقلابِ ۱۳۵۷ مانعِ نمایشش شد. ولی پس از انقلاب در تلویزیون نشانش دادند.

دربارهٔ فیلم

مقالهٔ محمّد ابراهیمیان دربارهٔ کلاغ در روزنامهٔ اطّلاعاتِ ۵ آذرِ ۱۳۵۶

خاطره شیبانی بر این باور بوده‌است که مسألهٔ بنیادین در فیلم‌های بیضایی این است که آدمی جهان را چگونه می‌بیند؛ و بدین ترتیب بیضایی را پیشگامِ برتری دادن به درونیّات قهرمان در سینمای ایران می‌داند. وی توضیح می‌دهد که روی همین اصل دوربینِ بیضایی به زاویهٔ دیدِ آسیه، قهرمانِ فیلم، نزدیک می‌شود.

در فرهنگِ عامّه

سالِ ۱۳۹۵ دامون نوردین ترانه‌ای به نامِ «رگبار» خوانده که در آن به فیلم‌های بیضایی، از جمله کلاغ و شخصیتِ آسیه، اشاره می‌شود.

جستارهای وابسته

• کلاغ (فیلم ۱۹۴۳)
• چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم

پانویس

منابع

• جعفری لاهیجانی، مجید (۱۳۸۸). هنر در گرماگرم انقلاب: ۱۳۵۹ − ۱۳۵۷: سینما و تلویزیون. ج. ۱. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و معارف. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۳۱-۱۸۱-۸.
• خرسند، بیژن (۱۳۵۹). نگاهی به سینمای سیاسی. تهران: کتاب آزاد.
• ساعتی، عزیز؛ طوسی، جواد (بهمن ۱۳۷۱). «عکسهایی که جان می‌گیرند». فیلم (۱۳۷): ۱۵۵–۱۵۸.
• شاه‌سیاه، عبدالله (۱۳۸۰). الله‌وردی، امیرهوشنگ، ویراستار. خیره به فانوس خیال: جستاری در نمادها و اسطوره‌های چهار فیلم بهرام بیضایی. اصفهان: انتشارات نقش خوشید. شابک ۹۶۴-۶۹۴۱-۳۴-۶.
• علیرضائی، وحید (۱۴۰۲). فرهنگ سینمای فارسی: ۱۳۰۹−۱۳۵۷. ج. ۲. تهران: عنوان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۷۵۰۱-۳۴-۶.
• فرمان‌آرا، بهمن؛ آزرم، محسن (۱۳۹۹). هفتادوپنج سالِ اول. تهران: نشر چشمه. شابک ۹۷۸-۶۲۲-۹۷۰۳۸۱-۶.
• طلاجوی، سعید (۲۰۱۲ میلادی). «خانه، خانواده و شهر: روایت تجدد در کلاغ و شاید وقتی دیگر بهرام بیضایی». ایران‌نامه (۱): ۱۴۲–۱۶۱.
• مستغاثی، سعید (۱۳۸۱). سینمای ایران؛ روزگار نو. تهران: انتشارات الست فردا. شابک ۹۶۴-۷۱۷۰-۱۷-۳.
• مهرابی، مسعود, ویراستار (۱۳۹۳). صدوپنج سال اعلان و پوستر فیلم در ایران. تهران: چاپ و نشر نظر. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۵۲-۰۴۶-۴.
• نیک پندار (۱۹۹۷). مروری کوتاه بر تاریخ سینمای ایران از آغاز تا سال ۱۳۵۷. سوئد: گویا. شابک ۹۱-۹۷۰۰۴-۳-۸.

• Sheibani, Khatereh (2011). "The Outcry of The Crow: Localizing Modernity in Iran". Canadian Journal of Film Studies (2): 95−110.

پیوند به بیرون

• کلاغ در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها (IMDb)
• کلاغ در بانک جامع اطلاعات سينماى ايران