ابن سیرین

ابوبکر محمد بن سیرین (۳۳ ق. در بصره - ۹ شوال ۱۱۰ ق. بصره) از نامدارترین خواب‌گزاران مسلمان در سده‌های میانه بود.

ابن سیرین ابوبکر محمد بن سیرین بصری
اطلاعات شخصی
زاده	۳۳ ق. بصره
درگذشته	۱۱۰ ق. بصره
مذهب	اسلام، اهل سنت
اشتغال	نویسنده، محدث، فقیه، مفسر، تعبیر خواب
مرتبه
استادان	انس بن مالک، زید بن ثابت، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عباس
شاگردان قتاده بن دعامه، یونس بن عبید، خالد الحذاء، هشام بن حسان، مهدی بن میمون، دخترش حفصه

زندگینامه مختصر

محمد بن سیرین مشهور به ابن سیرین (متولد 33ق در مدینه، درگذشتۀ 110ق در بصره) عالمی از طبقۀ تابعین، پدران علم فقه و از پیش‌گامان تصوف. پدر او سیرین بردۀ آزادشدۀ انس بن مالک بود و این‌گونه، به هم‌راه برخی دیگر از موالی انس بن مالک هم‌چون حسن بصری (درگذشتۀ 110ق) نزد انس بن مالک رشد کرد و افزون بر استماع خاطرات انس از محمد پیامبر اسلام، به مشارکت‌جویی در حلقۀ درس دیگر عالمان عصر خویش خاصه صحابه‌ی پیامبر توجه نشان داد.

ابن سیرین در اعصار بعدی به خطا به تعبیر خواب شناخته شد و سبب این شهرت، اثری است که در سده‌های متأخر اسلامی به او منتسب گردیده است. ناصر گذشته، محقق معاصر، کوشیده است در ضمن مقالۀ خود تحت عنوان «ابن سیرین»‌ در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نشان دهد چنین انتسابی قابل‌دفاع نیست. به هر سال، شکی نیست که در سده‌های متأخرتر اسلامی، ابن‌سیرین در جامعه‌ی اسلامی به تعبیر خواب شهرت بسیار داشت و در بارۀ رجوع گستردۀ مردم برای تعبیر خواب به او داستانهایی نقل شده‌است. نیز، در برخی از این داستان‌ها سبب آگاه‌شدگی او از علم تعبیر خواب، موهبت الهی به او به خاطر پاکدامنی او و فرار از گناه زنا یاد شده است.

ابن سیرین در سال ۱۱۰ و با فاصلۀ اندکی از درگذشت حسن بصری درگذشت. شیوۀ سلوک اخلاقی او با حسن بصری تمایزاتی داشت؛ به‌طوری که ضرب‌المثل «جالس الحَسَنَ او ابنَ سیرین» (یا با حسن بصری معاشرت نما یا با ابن سیرین) رواج یافت. برای نمونه، حسن بصری در اخلاق به زهد و کثرت حزن شناخته می‌شد؛ اما ابن سیرین شادی و امیدواری به رحمت خدا را ترویج می‌کرد. در تعالیم فقهی و رویکرد حدیثی نیز با هم‌دیگر اختلافاتی داشتند. برای نمونه، ابن‌سیرین به این معروف بود که از مروجان تأکید بر پای‌بندی به نقل عین عبارت حدیث است؛ اما حسن بصری معتقد بود اگر معنای حدیث رسانده شود، تغییر الفاظ اشکالی ایجاد نمی‌کند. به هر حال، ابن‌سیرین در ادوار بعد هم‌چون یکی از آباء تصوف و از بزرگان تابعین بصره شناخته شد.

پیشه‌ی او فروش روغن بود. یک بار که روغن خریده بود و به سبب سهوی در ذخائر وی موش راه پیدا کرده بود، همه‌ی روغن‌های خود را که نجس شده بود به‌دور ریخت و چون از پس پرداخت دیون خود برنیامد به زندان افتاد. در همین ایام پدر معنوی او انس بن مالک هم از دنیا رفت و چون انس وصیت کرده بود که ابن‌سیرین او را غسل دهد، به زحمت و با رای‌زنی بسیار توانستند او را برای چند روز از حبس خارج کنند تا در تجهیز جنازۀ انس ایفاء نقش کند.

ابن سیرین پس از طی مقدمات علوم، به سفر روی آورد و در شهرهای مختلف سرزمین عربستان همچون مکه، کوفه و همچنین در تیسفون به گردآوری حدیث پرداخت. وی همچنین در مدت چهار سال اقامتش در دمشق به بازرگانی اشتغال داشت. در صحاح ششگانه اهل سنت از ابن سیرین به عنوان فقیهی صاحب رای یاد شده. او همچنین در میان رجالیون از افراد ثقه است. از ابن سیرین دست‌نوشته‌هایی به جای مانده است که از میان آن‌ها می‌توان به الحیوان جاحظ اشاره کرد.

بررسی صحت انتساب کتاب تعبیر خواب مشهور به ابن‌سیرین

افزون بر مطالعۀ ناصر گذشته که پیش از این یاد شد، حسن انصاری مقاله‌ای مختصر و مفید دارد دربارهٔ ابوسعد خرگوشی نیشابوری صوفی شافعی اشعری مسلک (د ۴۰۶ یا ۴۰۷ ق) دارند با عنوان صوفی خواب‌گزار و کتاب ابن سیرین. ایشان در آن مقاله از کتاب مهمی به نام البشارة و النذارة فی تعبیر الرویا یاد می‌کنند. این کتاب دارای ۵۹ باب است و تا زمان نگارش مقاله ایشان هنوز به چاپ نرسیده بود. خرگوشی در این کتاب مکرر از کتاب ابن سیرین بهره برده است و در عمده موارد سندی برای تعابیر خوابهایی که یاد کرده ارائه نمی‌کند. در بررسی نسبت این دو به این نتیجه رسیده‌اند:

«من به دلیل اینکه عکس کاملی از دست کم یکی از نسخه‌های کتاب خرگوشی در اختیار ندارم، نمی‌توانم ابعاد نسبت میان دو متن یاد شده را در اینجا بیان کنم اما بی تردید متنی که به ابن سیرین منسوب است تنها تحریری است از کتاب ابوسعد خرگوشی که دقیقاً روشن نیست چگونه و چه زمان بر اساس کتاب ابوسعد فراهم آمده است. در واقع کتاب تفسیر الاحلام ابن سیرین که مکرر به چاپ رسیده تنها نسخه‌ای است انکی متفاوت با کتاب خرگوشی.»

منابع

• سارتن، جرج. مقدمه بر تاریخ علم. ترجمهٔ غلامحسین صدری افشار. انتشارات علمی و فرهنگی.