اخسیکت

اَخسیکَت (نام‌های دیگر: اخسی، اخشی، خشیکت، اخسیکنت) از شهرهای فرارود در سرزمین فرغانه بوده‌است که در دوره‌های گوناگون و از آن شمار در سدهٔ ۸ ه‍.ق مرکز این بخش بوده‌است. ویرانه‌های این شهر اکنون در ولایت فرغانه در ازبکستان قرار دارد.

نمایی از ویرانه‌های شهر اَخسیکَت در کشور ازبکستان - ۲۰۲۲

مکان جغرافیایی

اخسیکت شهری در ۷۱ درجه و ۲۷ دقیقهٔ طول خاوری و ۴۰ درجه و ۵۳ دقیقهٔ عرض شمالی بوده که شهرهایی مانند قبا، خجند، اوزگند و خوقند در پیرامون آن قرار داشته‌اند. این شهر در کوه‌پایه و بر کرانهٔ سیردریا نهاده بوده‌است.

اخسیکت هوایی خوش داشته و پیرامونش جنگل‌هایی بوده که در آن‌ها آهوی سفید، مرغ دشتی و خرگوش یافت می‌شده و همچنین در نزدیکی این شهر، معادن سیم و زر بوده‌است.

تاریخ

گویا در سدهٔ ۶ پ.م فرغانه از سرزمین‌های ایران بود و فرمانروایان آن از شاهان دودمان هخامنشی فرمانبرداری می‌کردند.

صالح بن مسلم با همراهی نصربن سیار شهرهای فرغانه و از آن شمار اخسیکت را گشود. در روزگاران سامانیان اخسیکت از شهرهای مهم فرغانه بود و در شمار شهرهایی بود که سامانیان در آن سکه ضرب می‌کردند. یکی از قراخانیان، با نام طغان‌خان، گویا چندی اخسیکت را در تصرف داشته و در سال‌های ۴۱۷ ه‍.ق و ۴۱۸ ه‍.ق، در آنجا به نام او سکه می‌زدند و همچنین بر روی سکه‌هایی که در ۴۲۰ ه‍.ق در اخسیکت ضرب شده‌است، دیده می‌شود.

گویا این شهر در ابتدای سدهٔ ۷ ه‍.ق، با جنگ‌های سلطان محمد خوارزم‌شاه و یورش‌های بعدی مغولان رو به ویرانی نهاد.

در قرن هفدهم میلادی، اخسیکت در حال سقوط بود. آنچه از شهر مانده بود، در زمین‌لرزه‌ای بزرگ در سال ۱۶۲۰ ویران گشت و مردم آن شهر، در شهر نمنگان مستقر شدند.

ریشهٔ نام

اخسیکت نامی است با ریشهٔ سغدی که در فرهنگ سغدی به شهر سبز همسان شده‌است. برخی پژوهشگران، این واژه را دارای دو بخش اخشی و کت دانسته‌اند و گفته‌اند که بخش نخست واژه‌ای سغدی که از اخشید به معنای سرور گرفته شده‌است و خود ریشه‌ای اوستایی از واژهٔ خشته به معنای توانا دارد و بخش دوم نیز در زبان سغدی، به معنای امیرنشین یا شاه‌نشین می‌دهد.

چهره‌های نام‌دار

• ابو رشاد احمد بن محمد اخسیکتی، ملقب به ذوالفضایل: محدث و ادیب
• ابوالوفا حسام‌الدین محمد بن محمد، نام‌دار به ابن ابی المناقب: فقیه حنفی و اصولی
• اثیرالدین اخسیکتی: شاعر فارسی‌گوی

منابع

• انوشه، حسن(به سرپرستی) (۱۳۸۰)، دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شابک ۹۶۴-۴۲۲-۴۱۷-۵