ارجان

پل ارجان

اَرجان (Arjan) نام شهر باستانی و استانی متعلق به دوره ایلامی، دوران میانی در ایران بود که در مرز خوزستان و فارس واقع شده‌بود. خرابه‌های شهر در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بهبهان در دو طرف حاشیه رود مارون اطراف قدمگاه امام رضا (ع) بهبهان واقع شده و امروزه با نام ارغون شناخته می‌شود. وسعت این محوطه باستانی حدود ۵۰۰ هکتار است. در اولین مطالعات پیرامون شهر قدیم ارجان، قدمت این شهر به دوره ساسانیان (۲۲۴–۶۵۲ میلادی) نسبت داده شده ولی در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در نزدیکی این محوطه باستانی، آثار یک آرامگاه متعلق به حدود هزاره دوم قبل از میلاد و به دوره ایلامی کشف شد که باب جدیدی در باستانشناسی این محوطه تاریخی گشود. این آرامگاه حاوی تابوتی بزرگ از جنس برنز بود. به همراه این تابوت یک حلقه طلایی، نود و هشت دکمه زرین، یک خنجر، یک میله نقره‌ای، تنگ و ساغر و سینی برنزی یک سینی برنزی با تصاویر تاریخی که به ۸۰۰ سال پیش از میلاد، ده ظرف استوانه‌ای شکل پیدا شد. حلقه طلایی قدرت در دست چپ جسد قرار داشت. در محل دسته حلقه نوشته شده‌است: کیدین ـ هوتران پسر کورلوش

بازمانده شهر باستانی ارجان

ویژگی این آرامگاه استفاده از ملاط قیر و اندود گچ به لحاظ جلوگیری از نفوذ رطوبت همجواری با رودخانهٔ مارون بوده‌است. یکی از کشفیات مهم این محوطهٔ تاریخی حلقهٔ قدرت طلایی ارجان است. شکل حلقهٔ طلایی (قدرت) ارجان تجسمی از یک لوتوس (نیلوفر آبی) است که حامل پیام‌های ذهنی و اساطیری است. این حلقهٔ طلایی ۲۳۷ گرم وزن دارد و متصل به یک دستهٔ مجوف است. قدمت این حلقه به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد. تا کنون نظیر این حلقهٔ طلایی در هیچ‌یک از حفاری‌های علمی به‌دست نیامده است.

منابع تاریخی از نام‌های رامقباد، بِرامقباد، اَبَرقباد و به از آمِدِ کَواد استفاده کرده‌اند. برخی بر این نظر هستند که قباد اول پادشاه ساسانی در یورش به امیدا در شمال بین‌النهرین هشتادهزارتن از اهالی آن را به اسارت گرفته و به اینجا آورده و ایشان را به ساخت این شهر واداشته و به مرور شهر به مرکز تولید پارچه کتان که مردم امیدا در ساخت آن ماهر بودند مبدل شده‌است.

حلقه قدرت ارجان

اصطخری در کتاب المسالک و الممالک دربارهٔ دژ ارجان می نویسد:

دژ جیس در ناحیه ارجان است. در آنجا مجوسان یادگارهای ایرانیان را نگاهداشته و در آن‌ها پژوهش می‌کنند. این دژی است بسیار استوار.

محوطهٔ باستانی ارجان در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۸۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

علل نابودی

پیشینه ارجان

ارجان از ایالات مهم دورهٔ ساسانی در منطقهٔ جنوب غربی ایران بود. رشد و شکوفایی این منطقه در دوران اسلامی بیشتر شد؛ و سلسله‌هایی همچون صفاریان، آل بویه، سلجوقیان و اتابکان در این ناحیه حکومت کردند. تا پیش از ورود اسلام ساکنان این منطقه پیرو آئین‌هایی همچون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بودند، پس از اسلام گروه‌های مختلف اسلامی در این ناحیه حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به اسماعیلیان، خوارج، فرقه‌های مختلف اهل سنت و شیعهٔ اثنی عشری اشاره کرد. سرانجام ارجان پس از سال‌ها رونق بین قرون، شش و هفت هجری متروک گشت.

عوامل اصلی نابودی ارجان

در روند متروک شدن و نابودی ارجان دو عامل عمده تأثیر داشت که به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می‌شود. از عوامل طبیعی می‌توان:زلزله‌های متعدد، قحطی و بیماری را نام برد؛ و عوامل انسانی که بسیار مهم‌تر هستند عبارت اند از: جنگ‌های متعدد بین مدعیان حکومت، وجود قلعه‌های اسماعیلی و مشکلات وابسته به آن که از جملهٔ آنان می‌توان غارت، دزدی و ناامنی را نام برد. مهاجرت‌های متعدد خارج از منطقه و تغیرات اساسی در سیستم جغرافیای سیاسی-اداری ایالت‌های فارس و خوزستان که باعث حذف نام ارجان شد اشاره کرد.

زلزله

به گفته ابن اثیر:

به سال ۴۴۴ ق خوزستان ـ ارجان و ایذج (ایذه) دچار زلزله بسیار شدیدی شد. در این زلزله افراد زیادی به زیر آوار رفتند و ابنیهٔ بسیاری تخریب و نابود شد. زلزله به‌قدری شدید بود که کوه شمالی ارجان به نام خائیز، ترک خورد و از آن ساخت‌هایی با پله‌هایی از جنس گچ بیرون آمد.

احتمالاً این زلزله از دلایل نابودی بسیاری از زیر ساخت‌های آبیاری و کشاورزی شهر ارجان بوده‌است؛ و پس از این زلزله، زمین لرزه دیگری در سال ۴۷۸ ق مجدداً ارجان و حومهٔ آن را تحت تأثیر خود قرار داد. ابن‌اثیر در این باره گفته‌است: «بسیاری از دام‌ها و انسان‌ها به زیر آوار رفتند» و گمان می‌برند که اولین صدمات جدی به پل‌های دوگانه ارجان متعلق به‌همین دوره است؛ و سال‌ها بعد این دو پل کامل ویران شده‌است. در منابع نوینی که به بررسی زلزله‌های تاریخی پرداخته این زلزله تأیید شده. بدین ترتیب این دو زلزله، افراد زیادی را به کام مرگ کشانده است. شهر را ویران و ساخت‌های زیر بنایی آن را از بین برده‌است؛ و از جمعیت و اهمیت تجاری ارجان تا حدی کاسته‌است.

پانویس

اشیاء کشف شده در مقبره کیدین هوتران

این شهر پس از سیل یا زلزله بزرگی ویران شد. ارجانی‌ها پس از اینکه خانه هایشان خراب شد، در چادرهایی که به آن بهان(در زبان محلی بهو) می گفتند رفتند. پس از مدتی، خانه‌هایی محکم را با سنگ و خشت ساختند و آن را بهبهان(در زبان محلی بهبهو) (به معنی بهتر از بهان) نامیدند.

مقبره کیدین هوتران - جنس مقبره برنز - محل کشف ارجان بهبهان

منابع

• Heinz Gaube (December 15, 1986). "ARRAJĀN". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. ۱. Bibliotheca Persica Press. Retrieved August 12, 2011.
• امبر سز، نیکولاس (۱۳۷۱). تاریخ زمین لرزه‌های ایران. تهران: اگاه.
• رایگانی، سید مهدی (۱۳۹۴). «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی». فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا. تهران. جدید (۲۸).