ارجان

اَرجان (Arjan)، معرب ارگان/آریاگان، نام شهر باستانی و مرکز ایالت ارجان (شامل شهرستان بهبهان و استان کهگلویه و بویراحمد کنونی) متعلق به دوره ایلامی، دوران میانی در ایران بود که در مرز خوزستان و فارس واقع شده‌بود. خرابه‌های شهر در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بهبهان در دو طرف حاشیه رود مارون اطراف قدمگاه امام رضا بهبهان واقع شده است. وسعت این محوطه باستانی حدود ۵۰۰ هکتار است. در اولین مطالعات پیرامون شهر قدیم ارجان، قدمت این شهر به دوره ساسانیان (۲۲۴–۶۵۲ میلادی) نسبت داده شده ولی در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در نزدیکی این محوطه باستانی، آثار یک آرامگاه متعلق به حدود هزاره دوم قبل از میلاد و به دوره ایلامی کشف شد که باب جدیدی در باستانشناسی این محوطه تاریخی گشود. این آرامگاه حاوی تابوتی بزرگ از جنس برنز بود. به همراه این تابوت یک حلقه طلایی، نود و هشت دکمه زرین، ده ظرف استوانه‌ای، یک خنجر، یک میله نقره‌ای، تنگ و ساغر و سینی برنزی با تصاویر تاریخی پیدا شدند که به ۸۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردند.

حلقه قدرت کیدین هوتران ارجان

پل ارجان

راه باستانی سنگفرش شده، ارجان بهبهان

راه کوهستانی سنگفرش شده، ارجان بهبهان

نقش‌های سینی ارجان شامل یك گل رز شانزده‌پر در مركز سینی، سپس یك ردیف شیر، و پنج ردیف نقوش متنوع مربوط به مراسم مختلف در بقیه فضا كنده شده و فاصله بین این نقوش را چند ردیف گیس بافت پر كرده است. بر اساس نقوش این سینی، ظاهرا یكی از فرمانروایان ایلامی برای مدتی به یكی از مناطق كوهستانی برای شكار عزیمت كرده، و در غیاب وی در محل حكومت شورش به وجود آمده است. شاه به محل حكومت برمیگردد و شورش را سركوب می‌كند. سردسته شكارچیان نیز در یكی از نگاره‌ها، حیوانات شكار شده را به پیش شاه میبرد و شاه طی مراسمی جشن میگیرد. همچنین، قدیمی‌ترین تصویر از یک چنگ‌نواز یا به قولی لیرنواز ایرانی در میان گروه نوازندگان در این سینی به چشم می‌خورد. در لبه‌ی پشت جام نیز كتیبه ای میخی به خط ایلامی نقش بسته است.

یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی، حلقه قدرت زرینی است که در دست چپ متوفی قرار داده شده است. این حلقه دارای دسته استوانه ای هلالی شکل تو خالی است که دو انتهای آن به دو صفحه بیضی شکل ختم می شود. قسمت داخلی این صفحه ها به طور قرینه با نقش دو شیر بالدار که در دو طرف درخت مقدس ایستاده اند تزیین شده است. دور تا دور نقوش نقش گیس باف دیده می شود. در زیر پای شیرها سه ردیف نقش به صورت طاق هلالی شکل کنده شده و بر روی دسته، شیارهایی ایجاد شده که انتهای آنها به یک گل دوازده پر در قسمت بیرونیِ دو صفحه، ختم می شود. این حلقه دارای کتیبه ای به خط میخی عیلامی در قسمت دسته است که ترجمه آن کیدین هوتران پسر کورولوش است.

بازمانده شهر باستانی ارجان

ویژگی این آرامگاه استفاده از ملاط قیر و اندود گچ به لحاظ جلوگیری از نفوذ رطوبت همجواری با رودخانه مارون بوده‌است. یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی حلقه قدرت طلایی ارجان است. شکل حلقه طلائی (قدرت) ارجان تجسمی از یک لوتوس (نیلوفر آبی) است که حامل پیامهای ذهنی و اساطیری است. این حلقه طلائی ۲۳۷ گرم وزن دارد و متصل به یک دسته مجوف است. قدمت این حلقه قرن هشتم قبل از میلاد است. تا کنون نظیر این حلقه طلائی در هیچ‌یک از حفاریهای علمی بدست نیامده است.

به نظر برخی مورخان از جمله آرتور کریستنسن (۱۹۲۵، ص۷)، بعدها قباد یکم پادشاه ساسانی در یورش به امیدا در شمال بین‌النهرین (منطقه کُردنشین دیاربکر در کشور ترکیه کنونی)، هشتاد هزار تن از اهالی آن را به اسارت گرفته و به ارگان آورده، و این منطقه به مرکز تولید پارچه کتان که مردم امیدا در ساخت آن ماهر بودند، مبدل شده است. منابع تاریخی از نام‌های دیگری چون رامقباد، بِرامقباد، اَبَرقباد و به از آمِدِ کَواد برای ارجان استفاده کرده‌اند، که بخش دوم مشترک در همه‌ی آن‌ها به نام پادشاه قباد یکم ساسانی اشاره دارد..

اصطخری در کتاب المسالک و الممالک دربارهٔ دژ ارجان می نویسد:

دژ جیس در ناحیه ارجان است. در آنجا مجوسان یادگارهای ایرانیان را نگاهداشته و در آن‌ها پژوهش می‌کنند. این دژی است بسیار استوار.

محوطه باستانی ارجان در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۲۸۸ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایرانبه ثبت رسیده است.

علل نابودی

پیشینه ارجان

ارجان از ایالات مهم دوره ساسانی در منطقه جنوب غربی ایران بود. رشد و شکوفایی این منطقه در دوران اسلامی بیشتر شد؛ و سلسله‌هایی همچون صفاریان، آل بویه، سلجوقیان و اتابکان در این ناحیه حکومت کردند. تا پیش از ورود اسلام ساکنان این منطقه پیرو آئین‌هایی همچون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بودند، پس از اسلام گروه‌های مختلف اسلامی در این ناحیه حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به اسماعیلیان، خوارج، فرقه‌های مختلف اهل سنت و شیعهٔ اثنی عشری اشاره کرد. سرانجام ارجان پس از سال‌ها رونق بین قرون، شش و هفت هجری متروک گشت.

اشیاء کشف شده در مقبره کیدین هوتران

مقبره کیدین هوتران - جنس مقبره برنز - محل کشف ارجان بهبهان

عوامل اصلی نابودی ارجان

در روند متروک شدن و نابودی ارجان دو عامل عمده تأثیر داشت که به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می‌شود. از عوامل طبیعی می‌توان:زلزله‌های متعدد، قحطی و بیماری را نام برد؛ و عوامل انسانی که بسیار مهم‌تر هستند عبارت اند از: جنگ‌های متعدد بین مدعیان حکومت، وجود قلعه‌های اسماعیلی و مشکلات وابسته به آن که از جملهٔ آنان می‌توان غارت، دزدی و ناامنی را نام برد. مهاجرت‌های متعدد خارج از منطقه و تغیرات اساسی در سیستم جغرافیای سیاسی-اداری ایالت‌های فارس و خوزستان که باعث حذف نام ارجان شد اشاره کرد.

زلزله

به گفته ابن اثیر:

به سال ۴۴۴ ق خوزستان - ارجان و ایذج (ایذه) دچار زلزله بسیار شدیدی شد. در این زلزله افراد زیادی به زیر آوار رفتند و ابنیه بسیاری تخریب و نابود شد. زلزله به قدری شدید بود که کوه شمالی ارجان به نام خائیز، ترک خورد و از آن ساخت‌هایی با پله‌هایی از جنس گچ بیرون آمد.

احتمالاً این زلزله از دلایل نابودی بسیاری از زیر ساخت‌های آبیاری و کشاورزی شهر ارجان بوده‌است؛ و پس از این زلزله زمین لرزه دیگری در سال ۴۷۸ ق مجدداً ارجان و حومه آن را تحت تأثیر خود قرار داد. ابن اثیر در این باره گفته‌است: «بسیاری از دام‌ها و انسان‌ها به زیر آوار رفتند» و گمان می‌برند که اولین صدمات جدی به پل‌های دوگانه ارجان متعلق به همین دوره است؛ و سالها بعد این دو پل کامل ویران شده‌است. در منابع نوینی که به بررسی زلزله‌های تاریخی پرداخته این زلزله تأیید شده. بدین ترتیب این دو زلزله افراد زیادی را به کام مرگ کشانده. شهر را ویران و ساخت‌های زیر بنایی آن را از بین برده‌است؛ و از جمعیت و اهمیت تجاری ارجان تا حدی کاسته‌است.

منابع

• Heinz Gaube (December 15, 1986). "ARRAJĀN". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. ۱. Bibliotheca Persica Press. Retrieved August 12, 2011.
• امبر سز، نیکولاس (۱۳۷۱). تاریخ زمین لرزه‌های ایران. تهران: اگاه.
• رایگانی، سید مهدی (۱۳۹۴). «واکاوی عوامل مؤثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی». فصلنامه علمی _ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا. تهران. جدید (۲۸).