محوطه اریسمان

اریسمان در منطقه کویری امامزاده آقاعلی عباس در شهرستان نطنز، در کنار جاده ترانزیت تهران-جنوب واقع شده‌است و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۳۴۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اریسمان
نام	اریسمان
کشور	ایران
استان	استان اصفهان
شهرستان	نطنز ۳۳°۳۹′۰″ شمالی ۵۱°۵۸′۴۸″ شرقی
بخش	امامزاده آقاعلی عباس
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر	ایرسمان
کاربری	محوطه
دیرینگی	۶۰۰۰ سال
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۲۳۴۳
تاریخ ثبت ملی	۲۹ تیر ۱۳۷۸

اریسمان، به عنوان اولین منطقه تاریخی ذوب فلز و یکی از قدیمی‌ترین شهرهای صنعتی تمدن بشری در 15 کیلومتری شهر نطنز در استان اصفهان واقع شده‌است.

روستای تاریخی اریسمان از توابع شهرستان نطنز می‌باشد و با جمعیتی حدود ۲۰۰۰ نفر در فاصله ۱۷ کیلومتری نطنز و ۱۶۰ کیلومتری مرکز استان اصفهان واقع شده‌است.

در سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۲ نخستین پروژه بین رشته‌ای تاریخ ایران و پروژه بین‌المللی بعد از انقلاب اسلامی در محوطه باستانی اریسمان به انجام رسیده‌است.

این محوطه به عنوان وسیع‌ترین و قدیمی‌ترین محوطه متالیک پیش از تاریخ ایران توسط محققان داخلی و خارجی به جهانیان شناسانده شد. همچنین در حین کاوش‌های محوطه بالا سری روستای اریسمان، معماری هزاره سوم و چهارم، آثار هنری زیادی کشف شده‌است که شامل استحصال طلا و نقره بوده‌است.

تمدن اریسمان

کشف شهرک صنعتی ذوب فلز و سفالینه‌های برنگاریده (منقوش) در چند کیلومتری اریسمان، حضور ایران را در گردونه تمدن تاریخی، نقش می‌زند.

دکتر چگینی، بنا بر یک توافق‌نامه(۱۳۷۰ـ ایران و دانشگاه ماینز آلمان) دربارهٔ پیشینه کانی و فلزکاری در ایران، به پژوهش پرداخت. او در سه فصل کاوش خود در چهار نقطه اریسمان، قالب‌ها و قطعات ذوب فلز ارزشمندی به دست آورد. صنعتی که در گذشته، با آغاز دوره آهن و ورود گروه‌های نوآور آریایی به پشته و فلات ایران، پیشرفت کرد و به آفرینش باشکوه‌هایی همچون «زیگورات چغازنبیل»(۱۲۵۰ پیش از زادروز مسیح) و «نیایشگاه باباجان» انجامید.

اکنون اشیاء باستانی موسوم به اریسمان در تنها موزه تخصصی باستان‌شناسی استان اصفهان که در نطنز است نگهداری می‌شود. این موزه در بافت تاریخی مرکزی شهر نطنز و در کنار مسجد جمعه و بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی قرار دارد.

قلمرو باستانی موسوم به اریسمان، به سه بخش اریسمان یک، دو و سه نام‌گذاری شده‌است. بیشتر آثار موجود، هم‌افق با دوره‌های سوم و چهارم است. تمدن زندگی در محوطه موسوم به اریسمان، به آغاز هزاره چهارم تا میانه هزاره سوم پیش از زادروز مسیح بازمی‌گردد.

با کندکاوی (حفاری) در جوار روستای اریسمان، همزمان با کشف کوره ذوب مس (هزاره سوم پیش از زادروز مسیح)، نشانه‌هایی از معماری هزاره سوم و چهارم و نیز آثار هنری زیادی یافت شد؛ از شمار: طلا و نقره به روش غال‌گذاری. مانده‌ها (بقایا) ی کوره‌های فلزکاری اریسمان نشان می‌دهد که یک شهرک صنعتی با مدیریت پیشرفته در زمان خود بود و فعالیت‌های صنعتی‌اش بر دیرک (حول محور) فلز و ذوب فلز می‌چرخید. دربارهٔ روش کار، می‌توان گفت که پس از نخستین فرایند ذوب در یک کوره، صنعتگران بخشی از جلوی دیواره آن را می‌شکستند و سرباره (مدل) به دست‌آمده را بیرون می‌کشیدند؛ سپس روی کوره پیشین، کوره نویی برای ذوب بعدی می‌ساختند. در این روند ساخت و تخریب، چه بسا جهت کوره‌ها دگردیس می‌شد.

ژاله مقیم‌نژاد دربارهٔ کانی فلز اریسمان می‌گوید: «هنوز دودلی‌های بسیاری در این‌باره که فلزات مورد نیاز صنعتگران از کجا می‌رسید، وجود دارد. برخی دیدگاه‌های باستان‌شناسانه، از انارک و نخلک در نزدیکی کاشان نام می‌برد و برخی دیگر، از فلزهای موجود در کوه‌های کرکس نطنز.

نتایج تحقیق صورت گرفته گواه آن است که، پس از گذشت ۶ سال از پایان طرح (طرح جهانی بین رشته‌ای ۱۳۸۲ ایران و آلمان)، برخی از این آثار در حال نابودی است. سبب آن را نیز نبود تعهد به حفظ آثار، روش نادرست حفاظتی در هنگام کاوش می‌دانند. آنان همچنین می‌گویند، کوره ذوب مس هزاره سوم ـکه نشان از فناوری و نماد پیشگامی در صنعت در پیش از تاریخ ایران به شمار می‌آید ـ آسیب دیده است و در آینده نه چندان دور، همه دستاوردهای پژوهش‌های برآمده از اجرای این طرح جهانی از بین خواهد رفت.

جستارهای وابسته

• فهرست آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری