الله‌یار صالح

اللّهیار صالح (۱۲۷۵ آران و بیدگل - ۱۲ فروردین ۱۳۶۰) وزیر، سفیر، نماینده مردم کاشان در مجلس شورای ملی و سیاست‌مدار ایرانی و از رهبران جبهه ملی ایران و حزب ایران بود.

اللهیار صالح
سفیر ایران در آمریکا
مشغول به کار ۲۷ شهریور ۱۳۳۱ – ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	محمد مصدق
پس از	نصرالله انتظام
پیش از	غلام‌عباس آرام
نماینده مجلس شورای ملی دوره‌های شانزدهم و بیستم
مشغول به کار ۲ اسفند ۱۳۳۹ – ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰
حوزه انتخاباتی	کاشان و نطنز
اکثریت	۲۵٬۰۷۸ (۹۹٫۸٪)
مشغول به کار ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ – ۲۹ بهمن ۱۳۳۰ همکار محمدکاظم صالح شیبانی
حوزه انتخاباتی	کاشان و نطنز
اکثریت	۱۵٬۱۷۱ (۹۴٫۷٪)
وزیر کشور
مشغول به کار خرداد ۱۳۳۱ – تیر ۱۳۳۱
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	محمد مصدق
پس از	محمدابراهیم امیرتیمور کلالی
پیش از	غلامحسین صدیقی
مشغول به کار ۴ دی ۱۳۲۴ – ۲۸ بهمن ۱۳۲۴
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	ابراهیم حکیمی
پس از	خلیل فهیمی
پیش از	احمد قوام
وزیر مشاور
مشغول به کار ۱۵ آبان ۱۳۲۴ – ۴ دی ۱۳۲۴
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	ابراهیم حکیمی
وزیر دادگستری
مشغول به کار ۱۲ مرداد ۱۳۲۵ – ۲۴ مهر ۱۳۲۵
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	احمد قوام
پس از	انوشیروان سپهبدی
پیش از	علی‌اکبر موسوی‌زاده
مشغول به کار ۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۴ – ۱۳ خرداد ۱۳۲۴
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	ابراهیم حکیمی
پس از	حسنعلی کمال هدایت
پیش از	مصطفی عدل
مشغول به کار ۱۱ شهریور ۱۳۲۳ – ۱۸ آبان ۱۳۲۳
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	محمد ساعد مراغه‌ای
پس از	اسدالله ممقانی
پیش از	مصطفی عدل
وزیر دارایی
مشغول به کار ۶ بهمن ۱۳۲۱ – ۱ اردیبهشت ۱۳۲۲
در زمانِ	محمدرضا پهلوی
نخست‌وزیر	احمد قوام علی سهیلی
پس از	سید باقر کاظمی
پیش از	مرتضی‌قلی بیات
اطلاعات شخصی
زاده	صالح آرانی ۲۷ اردیبهشت ۱۲۷۶ آران و بیدگل، ایران
درگذشت	۱۲ فروردین ۱۳۶۰ (۸۴ سال) تهران، ایران
ملیت	ایرانی
حزب سیاسی	حزب ایران جبهه ملی ایران
خویشاوندان	علی‌پاشا (برادر) جهانشاه (برادر)
محل تحصیل	کالج آمریکایی‌ها

اللّهیار صالح در ۲۷ اردیبهشت ۱۲۷۶ در آران و بیدگل به دنیا آمد. پدرش میرزا حسن خان مبصرالممالک نایب الحکومه آران، بیدگل و نوش آباد بود. پس از اتمام تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل به کالج آمریکایی‌ها (دبیرستان البرز) رفت. وی سال‌های آخر عمر را به دور از فعالیت جدی سیاسی سپری کرد و در سال ۱۳۶۰ در ایران درگذشت.

دوران رضا پهلوی

او در جوانی مترجم سفارت آمریکا در تهران بود. در این منصب با احمدشاه ملاقات نمود و نقش کوچکی در تصویب نشدن قرارداد ۱۹۱۹ ایفا کرد. داور او را به عدلیه و سپس مالیه برد.

وزارت عدلیه و مالیه

در وزارت مالیه به ریاست کل انحصارات دخانیات منصوب شد و از آنجا به ریاست کل گمرک انتقال یافت. هم‌زمان در موارد مرتبط نیز طرف مشورت داور، که در دو کابینه فروغی و جم وزیر مالیه بود. پس از خودکشی داور، از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۹ شمسی در همه کابینه‌های تشکیل دهنده به اللّهیار صالح در وزارت مالیه مناصب متعددی واگذار شد. پس از منصوب‌شدن رضا قلی‌خان امیرخسروی به «وزارت مالیه» بار دیگر معاونت آن به صالح رسید. امیرخسروی تأکید رضاشاه بر وزرات مالیه را به اطلاع صالح رساند که شاه هر پیشامدی در وزرات دارایی را از چشم ما خواهند دید. اللّهیار صالح تا اواسط بهمن ۱۳۱۹ در این سمت باقی ماند؛ اما به دلیل اختلاف میان رضاشاه، وزیر کشور و صالح بر سر چگونگی تنظیم بودجه کشور او از معاونت کناره‌گیری کرد.

صالح بعد از کناره‌گیری از کار مدتی را در تهران، خرمشهر و کاشان گذراند؛ اما تمایل رضا شاه برای برقراری ارتباط با آمریکا باعث شد که دوباره صالح به کار فرا خوانده شود و این مأموریت به صالح داده شد که به آمریکا برود و طرح قراداد تجاری اقتصادی ایران و آمریکا را تنظیم کند؛ اما با ورود متفقین به ایران و سقوط رضاشاه باعث شد که دوره سفارت صالح کوتاه شود و به تهران فراخوانده شود.

دوران محمدرضا پهلوی

صالح در بازگشت به تهران با محمدرضا شاه ملاقات کرد در این دیدار شاه تأکید کرد که پدرش سفارش کرده که او از راهنمایی صالح استفاده کند. در ابتدا صالح به ریاست بانک رهنی ایران رسید و در هنگام تصدی این پست به هندوستان سفر کرد. در کابینه دوم ساعد و کابینه ابراهیم حکیمی وزارت دادگستری را عهده‌دار بود، در این دوران هیاتی سه نفره برای رسیدگی به وضعیت قضات دادگستری تشکیل داد.

فعالیت‌های حزبی

جلسه کمیسیون نفت-
اللّهیار صالح در میانه عکس

صالح ابتدا در کسوت عضوی ساده به حزب ایران پیوست و بعدها رهبری این حزب را در دست گرفت. در ۱۳۲۴ حزب ایران در یک اشتباه سیاسی به رهبری وی با حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان ائتلاف کرد؛ ولی به زودی به این اشتباه پی برد. حزب ایران به رهبری او در سال ۱۳۲۸ با ائتلاف با احزاب آزادی مردم ایران (نهضت سوسیالیست‌های خداپرست، پان‌ایرانیسم، زحمتکشان ایران و چند سازمان ملی)، جبهه ملی ایران را به رهبری محمد مصدق تشکیل دادند.

در ۱۳۳۵ به عنوان رهبر حزب ایران با انتشار اعلامیه‌ای از دکترین ترومن حمایت کرد. در ۱۳۳۹ در انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی از کاشان انتخاب شد. این دوره مجلس دیری نپایید و شاه مجلس را منحل کرد. هم‌زمان با آن صالح به کمک دیگران فعالیت در جبهه ملی دوم را آغاز کرد.

اولین تجربه صالح در کسوت وزارت به کابینه احمد قوام و وزارت دارایی وی مربوط می‌شود. او در این سمت چند برخورد جزئی با قوام داشت که مهم‌ترین آن‌ها به مخالفت صالح با اعزام علی امینی به آمریکا مربوط می‌شود. بعدها در کابینه علی سهیلی با همین سمت و در کابینه‌های ساعد مراغه‌ای و ابراهیم حکیمی با سمت وزیر دادگستری به کار مشغول شد. مدتی نیز وزارت کشور در کابینه مصدق را بر عهده داشت.

همکاری با مصدق

صالح در سال ۱۳۲۸ به جبهه ملی پیوست و در انتخابات مجلس شانزدهم از طرف مردم کاشان به نمایندگی انتخاب شد و از جمله یاران و همکاران نزدیک مصدق شد. صالح در خاطراتش می‌نویسید: «در دوران دو ساله نمایندگی بیشتر اوقات اینجانب در راه ملی شدن صنایع نفت و استیفای حقوق ازدست‌رفته ایران و اداره‌نمودن کمیسیون مختلط نفت که ریاست آن به اینجانب تفویض شده بود، مصروف گردید.»

همین‌طور وی در سال ۱۳۳۰ در کابینه مصدق وزیر کشور شد و انتخابات دوره هفدهم را برگزار کرد. در شهریور ۱۳۳۱ از طرف دکتر مصدق به عنوان سفیر به آمریکا رفت تا مناسبات دو کشور را بهبود بخشد و مانع از جانبداری آمریکا از انگلستان در مناقشه نفت گردد.

صالح در این دوران تلاش کرد شرکت‌های نفتی بی‌طرفی را به خرید نفت ایران متقاعد کند. در روزهای آخر کابینه مصدق او تلاش کرد که مقامات آمریکا را از فکر اقدام علیه دولت ایران منصرف کند، او در بخشی از گزارش خود به نخست‌وزیر آورده بود:

بعد از عدم موافقت دولت ایران با آخرین پیشنهاد دولت انگلستان رؤسای درجه اول آمریکا ظاهراً از خود یک نوع حالت خشم و عصبانیت نسبت به ایران ابراز می‌دارند و به جای این که با دلسوزی و همدردی مشکلات ما را در نظر بگیرند و راه چاره‌ای برای آن بیندیشند از یک طرف رویه بی‌اعتنایی پیش گرفته و از طرف دیگر هر وقت فرصتی به دست می‌آید به بهانه‌ای اظهارات غیردوستانه نسب به ایران می‌نمایند.

صالح چند روز پس از کودتای ۲۸ مرداد از مقام سفارت استعفا داد و از قبول شغل در کابینه کودتا خودداری کرد. صالح بعد از کودتای ۲۸ مرداد چند سالی در انزوا بود.

پس از کودتا

در دوره بیستم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۳۹ با عضویت در «جبهه ملی دوم» از طرف مردم کاشان به نمایندگی انتخاب شد. صالح در این مجلس فعالیت زیادی در انتقاد از سیاست‌های شاه داشت تا مجلس در سال ۱۳۴۰ منحل شد و اللّهیار صالح همراه با چند تن از سران جبهه ملی مانند: کریم سنجابی، داریوش فروهر، شاپور بختیار، ادیب برومند، مهندس بازرگان زندانی شد.

محمدرضا شاه پس از انتصاب اسدالله علم به نخست‌وزیری با تسلط بر ارتش و ساواک و نیروهای انتظامی در صدد برآمد اصلاحات مورد نظراش را پیاده کند. شاه که به عمق نارضایتی‌های مردم آگاه بود در صدد برآمد از نفوذ جبهه ملی در جامعه استفاده کند و با واگذاری مناصب و پست‌هایی به چند تن از رهبران جبهه با آن‌ها معامله نماید برای این منظور علم را مأمور کرد با اللّهیار صالح تماس بگیرد و دربارهٔ پیشنهادش با او مذاکره کند. این مذاکرات در سه نوبت در منازل علم و صالح صورت گرفت؛ ولی چون شاه با پیشنهاد جبهه ملی در خصوص اکتفا به سلطنت و عدم دخالت در حکومت و اجرای قانون اساسی موافقت نکرد مذاکرات بدون نتیجه پایان پذیرفت.

دهه چهل

در دیماه ۱۳۴۱ هم‌زمان با رفراندوم شش ماده‌ای موسوم به «انقلاب سفید» نخستین کنگره «جبهه ملی ایران» با شرکت نمایندگان منتخب احزاب و سازمان‌های سیاسی تشکیل دهنده «جبهه ملی» تشکیل شد و با پیام مصدق گشایش یافت. در این کنگره اللّهیار صالح به عنوان رئیس هیئت اجرایی جبهه ملی گزارش مفصلی از اوضاع نابسامان کشور که در نتیجه دخالت‌ها و اعمال بی‌رویه شاه به وجود آمده بود تقدیم کرد و سپس به ریاست کنگره انتخاب شد. صالح در اردیبهشت ۱۳۴۳ به دلیل اختلاف با نظرات دکتر مصدق دربارهٔ شیوه کار و تغییر اساس‌نامه جبهه استعفا داد و از این تاریخ به بعد از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرد.

در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، به همت افتخارالاسلام آرانی، علی تشکری آرانی و اللّهیار صالح، کتابخانه آستان امامزاده محمد هلال بن علی تأسیس شد.

صالح از اعضای انجمن آثار ملی بود.

انقلاب ۱۳۵۷

اللّهیار صالح در همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی در ایران به همراه داریوش فروهر حاضر شد و به برقراری نظام جمهوری اسلامی در ایران رأی داد. وی در برابر دوربین تلویزیون گفت:

خوشحالم که پیش از مرگ به جمهوری اسلامی رای می‌دهم.

وصیت نامه

اللّهیار خان صالح در حدود یکسال قبل از مرگ، وصیت‌نامه‌ای نوشت. در متن این وصیت‌نامه آمده‌است:

وصیت نامهٔ اینجانب اللهیار فرزند حسن نام‌خانوادگی صالح دارای شناسنامه شماره ۲۲۱۵۸

انا لله وانا الیه راجعون

بازماندگان عزیز عمر من به حساب قمری از ۸۴ سال گذشته‌است. دو سه مطلب را به عنوان وصیت از شما تقاضا دارم:

۱) از دعوت اشخاص برای تشییع جنازه خودداری و جسد مرا به اسرع اوقات در نزدیکترین گورستان عمومی، زیر آسمان باز بدون اتاق و سرپوش دفن کنید.

۲) از تشکیل مجلس ختم و هفت و غیره بکلی صرف نظر کنید و پولی که مطابق معمول به مصرف این کارها می‌رسد به هیئت امنای امامزاده محمد هلال بدهید که برای کتابخانهٔ آنجا صرف شود. رابط من با کتابخانه در این تاریخ آقای علی رجبی آرانی دفتردار اسناد رسمی شماره ۱۶ کاشان میدان کمال الملک می‌باشد که تلفن آن ۰۲۵۲۱–۲۳۹۱ است والسلام علیکم ورحمه‌الله وبرکاته

اللهیار صالح جمعه ۱۸ جمادی‌الاولی ۱۴۰۰

۱۵ فروردین ۱۳۵۹

منابع

• نگاهی به زندگی اللهیار خان صالح

پانویس

موقعیت شغلی
پیشین: ؟	رئیس بانک رهنی ایران ۱۳۲۰ – ۱۳۲۱	پسین: ؟
مناصب سیاسی
پیشین: سید باقر کاظمی	وزیر دارایی ۱۳۲۱ – ۱۳۲۲	پسین: مرتضی‌قلی بیات
پیشین: اسدالله ممقانی	وزیر دادگستری ۱۳۲۳ ۱۳۲۴ ۱۳۲۵	پسین: مصطفی عدل
پیشین: حسنعلی کمال هدایت
پیشین: انوشیروان سپهبدی		پسین: علی‌اکبر موسوی‌زاده
پیشین: خلیل فهیمی	وزیر کشور ۱۳۲۴ ۱۳۳۱	پسین: احمد قوام
پیشین: محمدابراهیم امیرتیمور کلالی		پسین: غلامحسین صدیقی
مناصب احزاب سیاسی
پیشین: احمد زیرک‌زاده	دبیرکل حزب ایران ؟۱۳۲۳ – ؟	پسین: ابوالفضل قاسمی
پیشین: محمد مصدق	رهبر جبهه ملی ایران ۱۳۳۹ – ۱۳۴۳	بدون متصدی تصدی بعدی توسط: کریم سنجابی
کرسی پارلمانی
عنوان جدید	رئیس کمیسیون مخصوص نفت ۱۳۲۹ – ۱۳۳۰	انحلال کمیسیون
مناصب دیپلماتیک
پیشین: نصرالله انتظام	سفیر ایران در آمریکا ۱۳۳۱ – ۱۳۳۲	پسین: غلام‌عباس آرام