امامزاده صالح (تجریش)

امامزاده صالح نام زیارتگاهی واقع در منطقه ۱ شهرداری تهران یا همان شهرستان شمیرانات شهر تجریش است. آن‌گونه که از کتیبه بالای سردر صحن برمی‌آید و بر اساس کتب بحرالانساب و کنز الانساب، از پسران موسی کاظم و برادران امام هشتم شیعیان علی بن موسی الرضا است. بنای امامزاده از سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و به شماره ۹۰۹ ثبت گردیده‌است. تعداد زائران این امامزاده در حدود ۳۰ هزار تن در روز برآورد شده‌است.

«صالح بن موسی کاظم»
گنبد و گلدسته امامزاده صالح بن موسی کاظم
زادهٔ	متولیان امامزاده صالح ۵ ذیقعده را به مناسبت روز بزرگداشت این امامزاده تعیین کرده‌اند.
مدفن	شهرستان شمیرانات
والدین	موسی کاظم (پدر)
خویشاوندان	فرزند موسی کاظم و برادر علی بن موسی الرضا و برادر فاطمه معصومه

امامزاده صالح
نام	امامزاده صالح
کشور	ایران
استان	تهران
شهرستان	شهرستان شمیران
بخش	مرکزی شهر تجریش
اطلاعات اثر
کاربری کنونی	زیارتگاه
مالک اثر	شهرداری تهران
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۹۰۹
تاریخ ثبت ملی	۱۳۵۱/۱/۲۸
اطلاعات بازدید
وبگاه	http://www.amsaleh.com

نسب امامزاده صالح

در کتاب کنز الانساب دربارهٔ نسب امامزاده صالح آمده‌است: «امامزاده صالح فرزند امام موسی کاظم است؛ که به شهرری آمده و در روستای تجریش ایشان را به قتل رسانده‌اند.» در زیارت‌نامه وی نیز بدین موضوع اشاره شده‌است. همچنین کتیبه قدیمی ای که در گذشته بر سردر ورودی رواق نصب بوده‌است، این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد.

طبق اسناد موجود در کتب تاریخی علم انساب این امامزاده در اردبیل می‌زیسته‌است که پس از کشته‌شدن سر او از تن جدا و برای حاکم ری فرستاده می‌شود و شیعیان، سر این امامزاده را در روستایی نزدیک شهرری (تجریش امروزی) به خاک سپرده و همینک این امامزاده دارای دو زیارتگاه می‌باشد.

گفته شده‌است که فرزندان وی نیز به همراه او به ری آمده‌اند و بدین‌جهت برخی بقعه‌ها در تهران به او منسوب است.

تاریخچه بقعه

بنای بقعه اصلی شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قطور است و فضای درونی آن تقریباً ۵٫۶ متر مربع مساحت دارد. وضع طاق‌نماها و معماری ساختمان و پوشش آن از معماری بناهای سدهٔ هفتم و هشتم است. بنا به شواهد در امامزاده صالح کتیبه‌ای به سال ۷۰۰ ق وجود داشته که ظاهراً در تعمیرات و تغییر مدخل بنا از میان رفته‌است که بنا بر آن هم‌زمان با پادشاهی غازان خان بوده‌است.

در داخل حریم وسیع امامزاده صالح، صندوقی چوبین وجود دارد که احتمالاً به دوران اواخر صفوی یا افشار تعلق دارد و ضریح ممتاز نقره‌ای آن که اضلاع شرقی و شمال شرقی و غربی آن دارای محفظه مشبک مزین به نقره و ضلع جنوبی آن مشبک چوبی است از وقفیات میرزا سعیدخان، وزیر امور خارجه اواخر قاجار است. در توسعه اول در حدود ۱۲۰۰ ق مسجد، حسینیه و حمام در صحن شمالی و در زمین‌هایی که توسط شجاع السلطنه، پسر ششم فتح‌علی‌شاه وقف امامزاده شد ساخته شده‌است.

ایوان ورودی و رواق در سمت شمال حرم واقع است و بالای حرم در رواق، لوح مستطیل خشتی کاشی‌کاری شده‌است که تاریخ ۱۲۱۰ هجری قمری را بر خود دارد و نام فتح‌علی‌شاه بر آن حک شده‌است. هلاکو میرزا فرزند فتح‌علی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ ق، بانی بازسازی و آذین‌کاری آن بوده‌است. وی گنبد را با کاشی پوشاند و در ورودی را از غرب به شمال که حیاط موقوفه پدرش بود بازگرداند. کتیبه‌ای بدین مضمون در بالای ورودی حرم نصب شد که اکنون موجود نیست:

ادخلوها بسلام آمنین

ایران که نظیر روضهٔ رضوان شد		از فتح‌علی‌شاه شه دوران شد
هر جا ز ملک‌زاده‌ای آمد آباد		این روضه چو جنت از هلاکوخان شد

معیر الممالک ساعتی را وقف حرم کرد که بر روی برجی نصب شده بود و توسط حسین‌قلی‌خان قاجار، برادر فتح‌علی‌شاه قالی به اندازه صحن تهیه و وقف گردید. این دو بیت از صبای کاشانی روی این قالی بافته شده‌است:

زهی حسین‌قلی‌خان که قالی‌ای گسترد		بر این رواق معلی ز همت عالی
نوشت کِلک صبا از برای تاریخش		که وقف مرقد صالح شده همین قالی

گنبد کاشی‌کاری‌شده بقعه در سال ۱۳۳۸ در آخرین سال عمر حسن فداکار با هزینه شخصی تعمیر و کاشی‌کاری مجدد شد. محوطه امامزاده صالح پیش از تغییر فضای خیابانی تجریش، محوطه‌ای کاملاً محصورشده همچون دیگر زیارتگاه‌های ایران بوده‌است؛ ولی امروزه از حصار دیوارها خارج شده‌است.

از سال ۱۳۵۴ تاکنون توسعه مرمت بنا در مراحل مختلفی توسط خیرین از جمله نقی فکری و اداره اوقاف انجام گرفته‌است.

در طبقه زیرین حرم سرداب است که سنگ قبر اصلی در آنجاست و تابه‌حال کسی اجازه ورود به آنجا را نداشته‌است.

طرح توسعه حال حاضر

طرح توسعه حرم با توجه به افزایش زائران از سال ۱۳۷۴ شروع شده و با خرید خانه‌ها و واحدهای تجاری اطراف جهت توسعه ادامه دارد. طبق طرح جامعی که برای این امامزاده در نظر گرفته شده، قرار است در سه مرحله، ۱۶ هزار متر مربع به فضای زیارتگاه اضافه شود.

چنار کهن‌سال

یکی از معروف‌ترین چنارهای کهن‌سال ایران که قدمت دست‌کم هشتصدساله داشته‌است در محوطه این امامزاده واقع شده بود که در آثار جهان‌گردان خارجی نیز بدان اشاره شده‌است. ژان دیولافوا دربارهٔ آن می‌نویسد :

محیط آن تقریبآ به ۱۵ متر می‌رسد، هریک از شاخه‌های آن مانند تنه درخت کهن‌سالی بر فراز بنای مسجد و اطراف آن سر به آسمان کشیده‌است. این درخت عده کثیری را در سایه خود پناه می‌دهد. مؤمنین در زیر آن نماز می‌خوانند. مکتب‌دار کودکان را در آنجا جمع کرده و درس می‌دهد. قهوه‌چی سماور و استکان و لوازم خود را درون حفره پایه درخت جای داده‌است.

سر هنری رالینسون نیز نوشته‌است در تجریش چنار بزرگی را اندازه گرفته که در ارتفاع پنج‌پایی، محیطش ۱۰۸ پا بوده‌است. این چنار در سال ۱۳۷۹ بریده شد. یاکوب ادوارد پولاک نیز در نوشته‌های خود بدین درخت اشاره کرده‌است.

در مجله American Breeders Magazine شماره ۶ چاپ ۱۹۱۵ نیز بدین چنار و امامزاده صالح اشاره شده‌است.

در سال ۱۳۶۳ ش بر اثر نشست و ریزش مجرای قنات یادشده برپایی درخت چنار به مخاطره افتاد این سند دربارهٔ چنین وضعیتی است (گزارش سازمان ملی حفاظت دربارهٔ چنار امامزاده صالح «جمهوری اسلامی ایران ۱۰۷۱/۱_۲۳/۷/۶۳ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران / دفتر فنی تهران / ریاست محترم سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران

احتراماً پاسخ نامه شماره ۴۳۶۴/۱۴_۹/۶۳ در مورد چنار قدیمی امامزاده صالح تجریش توسط آقای حاج کریمی –معمار دفتر فنی –از چنار مزبور بازدید به عمل آمد. گزارش آن بشرح زیر به استحضار می‌رسد: ظاهراً علت نشست، ریزش مجرای قناتی است که سابقاً از این محل عبور می‌نموده که برای رفع خطر پیشنهاد می‌گردد ابتدا درخت به‌طور کامل به نحوی که صدمه‌ای به آن وارد نشود مهار گشته، سپس خاکبرداری در محل فرونشسته برای مجرای قنات انجام شود و مجرا با سنگ و آجر و سیمان پی بندی و محکم گردد. هزینه مورد نیاز ۶۰۰۰۰ ریال برآورد.»

تنه این درخت به میزانی بوده‌است که پاره دوزی در آن دکه داشته، اما با وجود تلاش‌های صورت گرفته خشک شده و بقایای آن در سال‌های دهه هفتاد با مجوز میراث فرهنگی قطع شد.

کتاب‌شناسی

در آثار جهانگردان داخلی و خارجی از جمله دیالافوا به امامزاده صالح اشاره شده‌است و چند کتاب نیز پیرامون این امامزاده نگاشته شده.

• جغرافیای تاریخی شمیران؛ نوشته منوچهر ستوده، موسسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی «قسمتی از کتاب در بارهٔ تجریش و جغرافیای تاریخی آن و قسمتی در مورد امامزاده صالح دارد»
• بقاع متبرکه استان تهران؛ نوشته محمد جعفر سروقدی
• آشنایی باسلاله پاکان «امامزاده صالح و امامزاده قاسم؛ نوشته سید احمد موسوی؛ انتشارات تورنگ «اطلاعات چندانی ندارد»

دایرة المعارف امامزادگان تهران، به کوشش جمعی از مؤلفان، بنیاد ایرانشناسی، جغرافیای تاریخی تهران. جعفر شهری. مرکز نشر دانشگاهی.

دو کتاب نیز خود آستان در چند سال آخر تألیف کرده: ۱-مفاتیح السعاده، به نشر انتشارات آستان قدس رضوی ۲-شرح حال و زیارت نامه صالح بن موسی کاظم، شکور لطفی، انتشارات زرین و سیمین

کتاب‌های الانساب شیعه

کتاب ناسخ التواریخ جلد ۷–۸ در شرح حال موسی کاظم و علی بن موسی الرضا

افراد و اشخاص مرتبط

مدفونان سرشناس

آستان امامزاده صالح در دورهٔ قاجار یک قبرستان بوده‌است. برخی چهره‌های برجسته ایران بنا به وصیت در محوطه دفن شده‌اند. بنا به کتاب جغرافیای تاریخی شمیران تا سال ۱۳۷۱، ۵۰ تن از مشاهیر در این صحن مدفون هستند؛ که مدفونین در حیاط و صحن اصلی در دورهٔ بازسازی امامزاده از بین رفته‌اند و اکنون امامزاده تنها یک قبرستان در زیرزمین آستان با نام رواق معصومیه دارد، پیکر نه تن از جان باختگان سرنگونی پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین در صحن مدفونند.

• حسین قنبری قائم
• محمدولی خان تنکابنی
• ساعدالدوله پسر محمدولی‌خان تنکابنی
• خسروخان (سردار) مشهدسری کرد تبار-تاجر و نایب الحکومه مشهدسر

• محمدتقی‌خان بیاتی سربندی دربند بزرگ خاندان طایفه بیاتی‌ها (خان دربند) تقی خان چهل بز کاشانک تهران

• سید محمد تدین
• میرزا ابوالقاسم آهی
• حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک)
• میرزا مجید خان آهی
• حاج صدرالسلطنه نوری
• تقی خواجه نوری (امیر نصرت) شهردار تهران. حاکم خراسان. بنیان‌گذار ثبت احوال
• حاجی محمدجواد گنجه‌ای
• طاهره صفارزاده
• مجید شهریاری
• محسن فخری‌زاده
• سید رضی موسوی
• یوسف وقار، شاعر دوران قاجار
• مهندس معصومه قوی، متخصص مخابرات و شبکه های کامپیوتری، مسافر پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
• دکتر مهدیه قوی، دانشجوی پزشکی، مسافر پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
• دکتر محمدحسین اسدی لاری، دانشجوی پزشکی، پی اچ دی، دانشگاه تورنتو، مسافر پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین
• زینب اسدی لاری، دانشجوی لیسانس بیولوژی، دانشگاه تورنتو، مسافر پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین

واعظان و امامان جماعت

محمود طالقانی هفته‌ای یکبار در مسجد وعظ داشته‌است. شاه آبادی، سید محمدرضا عالمی، سرابی و سید ضیاء، حاج سید جوادی قزوینی از دیگر امامان جماعت این بقعه بوده‌اند. همچنین در سال ۱۳۹۳ از مجتبی یزدانی به جهت مشارکت در ساخت بقعه تجلیل شد.

خادمان و متولیان

از ۳۰ مهر ۱۳۸۹ تا مرداد ۱۳۹۹ عبدالعلی گواهی از سوی سازمان اوقاف متولی امامزاده بود.

از مرداد ۱۳۹۹ احسان بی‌آزار تهرانی مسئولیت تولیت این مکان را بر عهده دارد.

روز بزرگداشت

متولیان امامزاده صالح، ۵ ذیقعده را به مناسبت روز بزرگداشت این امامزاده تعیین و مراسم بزرگداشت امامزاده هر ساله در ۵ ذیقعده در آستان با عرض ارادت به آستان امامزاده برگزار می‌شود.

فیلم مستند صالح شمیران توسط مستندساز ایرانی، بابک مینایی، دربارهٔ تاریخچه و نقش این مکان زیارتی بر مردم تهران و خاطرات و آداب مردم این منطقه دربارهٔ این امامزاده کارگردانی شده‌است.

نگارخانه

• 
• 
  مردم تهران در امامزاده صالح تجریش دوران قاجار
• 
  امامزاده صالح و درخت چنار آن در دوره پهلوی
• 
  گنبد امامزاده صالح
• 
  گلدسته امامزاده صالح
• 
  درب ورودی امامزاده صالح
• 
  درب ورودی و مناره‌های امامزاده صالح
• 
  حرم امامزاده صالح
• 
  محوطه اصلی امامزاده صالح

منابع

• پورتال جامع امام زادگان شهر تهران
• مجله ایران

پیوند به بیرون

• وبگاه رسمی