برج آزادی

اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران
(تغییرمسیر از بنای شهیاد (برج آزادی))

برج آزادی که پیش از انقلاب ۱۳۵۷ با نام برج شهیاد شناخته می‌شد، سازه‌ای در میدان آزادی واقع در تهران، ایران است. برج آزادی اصلی‌ترین نماد تهران است.[۳] این برج در سال ۱۳۴۹ هجری خورشیدی، توسط حسین امانت،[۴] معمار ایرانی، طراحی و تحت مدیریت محمد پورفتحی ساخته شد. برج آزادی، به عنوان نماد «ایرانِ مدرن»[۵] و برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران[۶] در میانه یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران به نام میدان شهیاد سابق و آزادی کنونی طراحی و ساخته شد.

برج آزادی
برج آزادی
Map
نام‌های پیشینبرج شهیاد
اطلاعات کلی
موقعیتتهران, ایران
گشایش۲۶ مهر ۱۳۵۰
مالکبنیاد فرهنگی هنری رودکی
بلندی
سقف۴۵ متر (۱۴۸ فوت)
طراحی و ساخت
معمارحسین امانت
مهندس سازهآروپ
پیمانکار اصلیشرکت مپ
وبگاه
منابع
۲۶ اسفند ۱۳۵۳ (افتتاح ۲۴ مهر ۱۳۵۰)[۱][۲]
تصویر های اولیه ساخت برج آزادی

معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است.[۵] در فضای زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد.[۵] این بنا در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۵۳ با شمارهٔ ثبت ۱۰۰۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۷]

پیشینه ویرایش

 
نقشۀ برج شهیاد
 
برج در هنگام ساخت

در سال ۱۳۴۵ هجری خورشیدی مسابقه طرح یک نمادِ شناسایی ایران میان معماران ایرانی با عنوان مسابقه طرح ساختمان شهیاد آریامهر توسط شورای مرکزی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله گذاشته شد[۸] و در پایان طرح حسین امانت،[۹][۱۰][۱۱][۱۲] بیست و چهار ساله[۱۳] و دانش‌آموخته دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران برنده و برای ساخت برگزیده شد. عملیات ساخت برج شهیاد در یازدهم آبان ۱۳۴۸ هجری خورشیدی آغاز گردید و پس از بیست و هشت ماه کار، در ۲۴ مهرماه ۱۳۵۰ با نام برج شهیاد به بهره‌برداری رسید.[۱۴]

در جشن گشایش این برج محمدرضا پهلوی و همسرش فرح پهلوی و همچنین سه هزار مهمان داخلی و خارجی شامل روسای کشورهای خارجی، سفرای خارجی مقیم تهران، روسای دانشگاه‌های کشور، مقامات لشکری و کشوری و خبرنگاران حضور داشتند[۱۵] و از منشور حقوق بشر کوروش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی) برای نخستین بار در این مکان پرده‌برداری کردند. نگاره یادبود (برج) شهیاد آریامهر در پشت اسکناس ۲۰۰ ریالی دوران محمدرضا پهلوی بود که گروهی از روحانیان پس از چاپ این اسکناس ستاره‌های در کنار یادبود شهیاد آریامهر را به ستاره داوود که شبیه به ستاره پرچم اسراییل است نسبت دادند که در پایان سبب تغییری در ستاره پشت اسکناس شد.

در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۰ امضای یک صورت جلسه و در طی روندی اداری، مدیریت برج شهیاد به وزارت فرهنگ و هنر تحویل داده شد؛ برخلاف آن چه که در خبرها آمده یا در سایت بنیاد رودکی نوشته شده است که شاه یا همسرش در این فرایند حضور نداشته‌اند.[۱۶]

پس از انقلاب ۱۳۵۷ ویرایش

 
برج آزادی در انقلاب ۱۳۵۷

در دوران انقلاب ۱۳۵۷ اجتماعاتی در این میدان برپا می‌شد و پس از پیروزی انقلاب نیز برنامه پیشواز از سید روح‌الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام و نام آن نیز از میدان شهیاد به میدان آزادی دگرگون شد.[۱۷]

در هفته‌های پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم ایران، به ویژه در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۸ میدان آزادی محل گردهمایی‌های میلیون ها نفر از معترضان به نتایج انتخابات بوده‌است و دوباره شعارهایی بر روی پایه‌های برج درج گردید.[۱۷]

بر پایه نظرسنجی‌های انجام شده، بیش‌ترِ شهروندان تهرانی، برج آزادی را به عنوان نماد شهر تهران معرفی کرده‌اند.[۱۸]

از سال ۱۳۹۲ با آشکار شدن وضعیت تخریبی نگران‌کننده برج آزادی هر یک از ارگان‌های درگیر، مسئولیت را به دیگری واگذار می‌کنند و همچنان برج آزادی در انتظار متولی است. به تازگی هم منظر بصری برج آزادی با ساختن مسجدی در نمای شمال غربی آن مخدوش شده‌است و با وجود ثبت ملی این اثر در میراث فرهنگی، هنوز حریم آن مصوب نشده‌است.[۱۹]

در آبان ماه ۱۳۹۶، در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی، این برج به عنوان نماد ایران و نماد سیاسی این کشور، به‌کار رفت که مورد نقد رسانه‌های درون ایران، قرار گرفت.[۲۰]

 
در کردن ۸ توپ برای نوروز سال ۱۴۰۰ در کنار برج توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران که نقدهای بسیاری را برانگیخت.

پس از آیین توپ در کردنِ تحویل سال ۱۴۰۰ در کنار برج آزادی، که دست کم، از دوران قاجار، به دور از بناهای تاریخی ایران، انجام می‌شده‌است، در امتداد جایی که توپ‌ها مستقر بودند، ترک‌هایی در برج، پدید آمد.[۲۱] این کار، توسط لشکر ۲۳ نیروی زمینی و دژبان کل ارتش جمهوری اسلامی با همکاری شهرداری تهران انجام شد و مدیر اجرایی برج، از آن، اظهار بی‌اطلاعی کرد.[۲۱] زهرا نژادبهرام از شورای شهر تهران، در دوم فروردین ۱۴۰۰، در واکنش به انتقادهای این رویداد، ادعا کرد که شلیک توپ کنار برج، با تأیید سازمان میراث فرهنگی ایران و فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی انجام شده‌است.[۲۲] یک نمایندهٔ مجلس ایران نیز این کار ارتش جمهوری اسلامی را «تعجب‌برانگیز» دانست.[۲۳]

در ۹ تیر ۱۴۰۲ مهدی صادقی جوان ۲۵ سالۀ کُرد اهل ایلام و زندانی سیاسی که ۲۰ مهر ۱۴۰۱ در جریان اعتراضات مردم ایلام دستگیر شده و در بهمن ۱۴۰۱ به شش ماه حبس و ۷۴ ضربه شلاق و دو سال ممنوعیت خروج از کشور محکوم شده و به تازگی از زندان آزاد شده بود، با مصرف دارو در کنار برج آزادی تهران به زندگی خود پایان داد.[۲۴]

معماری ویرایش

برج ویرایش

معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنا دربرگیرندهٔ چهار طبقه، چهار آسانسور، دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین برج شهیاد چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و دیگر فضاهای کاربردی قرار دارد. امروزه گالری و سالن نمایش در این برج وجود دارد. طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است.[۲۵] گفته می‌شود در ساخت برج شهیاد چهل و شش هزار قطعه سنگ بریده، پرداخت شده و به کار رفته‌است.

حسین امانت می‌گوید: این بنا به گذشته‌های درخشان تاریخ ایران نظر دارد؛ به دورانی که ایران در ادبیات، هنر، معماری، صنایع دستی، علوم مختلف و چیزهای دیگر سرآمد بود. من می‌خواستم جمع‌بندی خود از این‌ها را در برج شهیاد ارائه کنم تا اگر کسی از خارج وارد ایران می‌شود یا حتی مردم ایران بدانند که این اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط است.[۱۳]

«معماری ایران، بزرگ‌ترین منبع الهام من است. هر کاری می‌کنم و در هر طرح من یک علامتی از این معماری بسیار غنی که در دنیا بی‌نظیر است، پیدا می‌شود.» حسین امانت در گفت‌وگو با ایران‌وایر در ۵ آوریل ۲۰۲۱[۲۳]

در این بنا، خطوط موازی و کشیده پایه‌ها یادآور سبک معماری هخامنشی، قوس اصلیِ میان برج، نمادی از طاق کسری که مربوط به دوره ساسانی ست و قوس بالایی آن که یک قوس شکسته‌است، از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ایران الهام گرفته‌است. رسمی سازیهایی که بین این دو قوس را پر می‌کنند، بسیار ایرانی است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌ام. در واقع تکنیکِ گنبدسازی در ایران بسیار جالب است و شما در هر مسجدی، چیز تازه‌ای می‌بینید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعدهٔ مربع بنا، وارد دایره گنبد شده‌اند و این کار را با کمک رسمی‌بندی‌ها و مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبا انجام داده‌اند. در برج شهیاد هم همین کار انجام شده‌است. هندسهٔ بنا یک هندسهٔ مربع مستطیل است که از روی چهارپایهٔ خود می‌چرخد، شانزده ضلعی می‌شود و در آخر به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. این گنبد «تنها از داخل برج قابل مشاهده‌است.»[۱۳]

 
گنبد برج
 
از زاویه پایین

«دو طبقهٔ داخل برج، یکی بالای قوسِ طاق اصلی و دیگری زیر گنبد است که با آسانسور قابل دسترسی‌است. طبقهٔ بالا به عنوان نمایشگاه طراحی و با گنبدی از بتن سفید پوشیده شده‌است. در این گنبد، مُقرنس ایرانی به شیوهٔ تازه‌ای اجرا شده و ارتفاع آن از بام شهیاد بیرون زده، دیده می‌شود و با کاشیهای فیروزه‌ای و معرق ایرانی پوشیده شده‌است. مصرف بتن سفید در این قسمت و در سالن پذیرایی آن، در آن زمان کار نویی در ایران بود.»[۱۳]

این بنا سنگ‌هایی دارد که در قسمت پایین برج ۳٫۲ متر طول و ۱٫۶ متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشان است. این سنگ‌ها با بتن و آهن ضدزنگ به هم چسبیده‌اند و پشت آن‌ها نیز سطح خشنی وجود دارد تا روی آن نلغزند؛ و هر سنگ کنار سنگ دیگر، با یک ماده قابل انعطاف و شبیه به لاستیک با نام درزگیر انعطاف پذیر، بندکشی شده‌است. استفاده از موادی غیر از این باعث شکسته‌شدن سنگ‌ها می‌شود؛ زیرا «در گرمای تابستان و سرمای زمستان سنگ‌ها و بتن زیر آن‌ها دائماً در حال منبسط و منقبض شدن هستند.»[۱۳]

فضای درونی برج ویرایش

 
زیرزمین برج
 
نمای داخلی

نقش‌های داخلی برج، تلفیقی از سنت و مدرنیسم است به خصوص سقف طبقه دوم. در ورودی برج، هریک از لنگه‌های سنگی درها، حدود ۵/۳ تن وزن دارد. جنس این سنگ‌ها از گرانیت است. برج ۲ آسانسور دارد که از دیواره‌های برج بالا می‌روند. آسانسور اول دو طبقه را طی می‌کند و به سقف سیمانی می‌رسد سپس از آسانسور دوم استفاده می‌شود. هیچ‌یک از سقف‌ها بسته نیستند و همه آن‌ها به فضای بالاتر راه می‌یابند.[۲۶]

میدان ویرایش

 
میدان شهیاد در سال ۱۳۵۰

به گفته حسین امانت: «نقوشی که در میدان هست و باغچه‌ها و گل‌کاری‌ها را شکل می‌دهد، از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان الهام گرفته شده؛ منتها هندسه دایره گنبد تبدیل به بیضی شده‌است. روابط لگاریتمی جالبی در هندسه و ابعاد گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هست که دانش عمیق ریاضی معماران ایران در دوره‌های گذشته را نشان می‌دهد.»[۱۳]

«طرح آب‌نما و فواره‌ها هم ملهم از باغ‌های ایرانی است. همین‌طور شیب میدان با دقت و به منظور خاصی طراحی شده، حد ارتفاع برج آزادی ۴۵ متر است؛ چون نزدیک فرودگاه مهرآباد قرار گرفته و نمی‌شود بلندتر از این ساخت؛ ولی من می‌خواستم وقتی به بنا نزدیک می‌شوید به طرف بالا بروید، در حالی که بالا بردن بنا ممکن نبود. ما برای این که مشکل ارتفاع را حل کنیم، یک سرازیری در میدان به‌وجود آوردیم؛ یعنی شما از طرف فرودگاه که وارد میدان می‌شوید به شکل سرازیر به برج نزدیک می‌شوید و می‌رسید به آن آب‌نمای دایره شکل و وقتی به بنا نزدیک می‌شوید، دوباره بالا می‌آیید. زمین زیر برج کاملاً صاف است. این صافی و آن شیب میدان وقتی به هم می‌رسند، خط‌های قوسی جالبی را ایجاد می‌کنند.»[۱۳]

ساخت و نگهداری ویرایش

حسین امانت در فروردین ۱۴۰۰ از بی‌توجهی شدید به این بنا گفت و اعلام داشت که «از این بنا برای تبلیغات و موارد مختلف استفاده می‌کنند ولی هیچ‌کس دنبال نگهداری‌اش نیست. اشکالات پر شماری نیز در عدم رسیدگی به بنا هست که نشان‌گر بی‌توجهی کسانی است که مسئول نگهداری این ساختمان‌اند».[۲۳] همچنین وی از سوراخ‌کاری‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ در برج، انتقاد کرد و آنان را باعث آسیب به ساختار بنا، دانست. او از افزودن آگراف و لوله‌های سیم‌کشی با مته‌کاری در برج، در دوران پس از انقلاب ۱۳۵۷ نیز آگاهی داد. همچنین در مورد مشکلات وابسته به آب‌یاری اطراف برج، وی اعلام داشت که قیرگونی زیرساختی سازه، در هنگام کارهای عمرانی پس از انقلاب در محیط، آسیب دیده‌است و باعث از بین رفتن ایمنی در برابر آب شده‌است. به شکل کلی، امانت از بسیاری از پروژه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ در برج آزادی، انتقاد کرده‌است.[۲۳]

 
از بین رفتن کاشی‌های بیرونی ساختمان
 
تخریب دیواره‌های داخلی برج توسط شهروندان

برخی از انتقادهای امانت، توسط رسانه‌های دیگر، تأیید شده‌اند. همانند مشکل ایمنی برابر آب؛ به گزارش رادیو فردا در سال ۱۴۰۰، در این دوره، انتقادهای بسیاری از روش نگهداری این سازه، وجود داشته‌است. همانند روش آبیاری چمن پیرامون سازه و میدان که با رسیدگی نشدن به نفوذ آب به درون سازه، بخش‌هایی از آن را دچار نم‌زدگی، شوره و ریزش کرد.[۲۷]

امکانات ویرایش

در بخش زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد از جمله موزه ای با امکانات بسیار پیشرفته و بخش‌های متنوع سمعی و بصری در عمق ۱۵ متری ضلع شمال برج آزادی با عنوان موزه ششم بهمن (روز همه پرسی انقلاب سفید) در سال ۱۳۵۳ افتتاح شد و دولت می‌خواست با ساخت این موزه، به زعم خود، دستاوردهای ناشی از انقلاب سفید را معرفی کند.[۲۸]

در فرهنگ ویرایش

تصویر برج شهیاد در پشت واپسین نسخهٔ اسکناس ۲۰۰ ریالی زمان محمدرضا شاه پهلوی با نوشته شهیاد آریامهر

نماد تهران و ایران مدرن ویرایش

«برج آزادی» یا «برج شهیاد»، در سال ۱۳۴۹ به عنوان نماد «ایران مدرن» ساخته شد.[۲۷] در طول دهه‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷، از سوی نظام جمهوری اسلامی تلاش‌هایی شد که این بنا، از ذهن همگان به عنوان نماد تهران از دوران پهلوی، پاک شود و بناهای دیگری همانند برج میلاد، جای آن را بگیرند.[۲۱] با این حال، در واپسین سال‌های دههٔ ۱۳۹۰، بر پایهٔ نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، بیشتر مردم تهران، این برج را نماد تهران، دانسته‌اند.[۲۹] بنا بر گزارشی در سال ۲۰۲۱ م، این برج، هنوز از مهم‌ترین نمادهای بازشناسی کشور ایران و کلان‌شهر تهران در سطح بین‌المللی به‌شمار رفته‌است.[۲۲]

اطلاعات آماری فنی و تخصصی پروژه ویرایش

اطلاعات فنی برج آزادی
نام برج آزادی
نام قبلی برج شهیاد
آدرس تهران، میدان آزادی
معمار حسین امانت
معماران همکار روح‌الله نیک خصال، منوچهر ایرانپور
سرپرست ارشد کارگاه ایرج حقیقی
محاسبات فنی شرکت بریتانیایی آروپ (Ove Arup)
پیمانکار شرکت "مپ" با مدیریت محمد پورفتحی
تاریخ فراخوان عمومی مسابقه شهریور ۱۳۴۵
تاریخ دفن لوح یادبود ۱۱ آبان ۱۳۴۶ (در محدوده پایه شمال غربی برج)
تاریخ شروع ساخت برج اردیبهشت ۱۳۴۸
تاریخ اتمام ساخت برج مهر ۱۳۵۰
تاریخ افتتاح برج شنبه، ۲۴ مهر ۱۳۵۰
مدت زمان اجرا ۲۸ ماه
شروع ساخت موزه ششم بهمن ۱۳۵۳
خاتمه ساخت موزه ششم بهمن ۱۳۵۵
مساحت زمین ۶۸۰۰۰ مترمربع
ابعاد و شکل زمین بیضی (قطر بزرگ به طول ۳۸۰ متر در راستای محور شرق-غرب
و قطر کوچک به طول ۲۱۰ متر در امتداد شمال-جنوب)
طول ۶۳ متر
ارتفاع ۴۵ متر
نوع موزه، بنای یادبود
مصالح نما سنگ مرمر
آثار ملی ایران تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۰۸ ثبت ملی شده‌است.

منابع ویرایش

  1. «یک اشتباه تاریخی دربارهٔ برج آزادی». دریافت‌شده در ۶ فوریه ۲۰۱۸.
  2. روزنامه اطلاعات مورخ ۱۵ مهر ۱۳۵۰
  3. نگاهی به نماد شهری و جایگاه آن‌ها در شهرنشینی بایگانی‌شده در ۲۵ فوریه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine - خورشیدچهر، حسن ظهوری (گفتگو با ناصر فکوهی)
  4. «گفتگو با حسین امانت، و حسن جم سوار طراح بنام ایرانی ساکن ایتالیا. میدان و برج آزادی تهران». بی‌بی‌سی فارسی.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ «سقف برج آزادی تهران آسیب دیده‌است». بی‌بی‌سی فارسی.
  6. «نماد ایرانِ مدرن چگونه در غرب تهران خانه کرد؟».
  7. «سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری». سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ ژوئن ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۱-۰۵-۱۹.
  8. ««یک اشتباه تاریخی برای برج آزادی»». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۵.
  9. Bahá'í community of Canada, Hossein Amanat (به انگلیسی), archived from the original on 27 October 2004, retrieved 29 April 2007Retrieved on 2007-04-29.
  10. Azadi Tower at Structurae.de
  11. Experts propose program to save Azadi Tower[پیوند مرده] at Mehr New (خبرگزاری مهر)
  12. Azadi Tower Completed (Iranian History 1972 AD) بایگانی‌شده در ۲ ژانویه ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine at fouman.com
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ ۱۳٫۳ ۱۳٫۴ ۱۳٫۵ ۱۳٫۶ گفتگو با حسین امانت، طراح میدان و برج آزادی تهران بی‌بی‌سی
  14. http://tarikhirani.ir/fa/news/6178/یک-اشتباه-تاریخی-درباره-برج-آزادی
  15. ««یک اشتباه تاریخی برای برج آزادی»». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۵.
  16. ««یک اشتباه تاریخی برای برج آزادی»». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۵.
  17. ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ "BBC فارسی - ایران - 'برج آزادی پس از۲۰ سال شسته می‌شود'". bbc.co.uk. Retrieved 1 September 2015.
  18. نظرسنجی تلفنی از مردم تهران درباره نمادهای هویتی شهر تهران بایگانی‌شده در ۲۹ ژوئن ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine- مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای همشهری
  19. نقش میدان در فضای شهری؛ از آگورا تا آزادی بی‌بی‌سی فارسی، ۱۳ شهریور ۱۳۹۳
  20. «برج آزادی؛ نماد تهران است و شهری یا نماد ایران و سیاسی؟». www.asriran.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
  21. ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ لندن، کیهان (۲۰۲۱-۰۳-۲۸). «تخریب «شهیاد» پس از شلیک توپ‌های ارتش؛ مدیر اجرایی برج «آزادی»: با ما هماهنگ نشد، بی‌خبر بودیم!». KayhanLondon کیهان لندن. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
  22. ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ «ترک‌های جدید در برج آزادی پس از شلیک توپ تحویل سال نو | نماد بازشناسی ایران| DW». DW.COM. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
  23. ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ ۲۳٫۳ «طراح برج شهیاد: باورم نمی‌شد کنار برج توپ شلیک کرده باشند». IranWire | خانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
  24. اخبار روز: خودکشی مهدی صادقی چند روز پس از آزادی از زندان، نوشته‌شده در ۱۰ تیر ۱۴۰۲؛ بازدید در ۱۰ تیر ۱۴۰۲.
  25. «جامعه آنلاین معماران ایران - همایش معماری دانشگاه شهرکرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۳ فوریه ۲۰۰۷.
  26. آشنایی با برج میدان آزادی تهران بایگانی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine - همشهری آنلاین
  27. ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ «پس از شلیک توپ به مناسبت تحویل سال نو، برج آزادی تهران تَرَک خورد - نماد ایران مدرن». رادیو فردا. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.
  28. ««یک اشتباه تاریخی برای برج آزادی»». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۱-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۵.
  29. «پنجاه و سه درصد ساکنان پایتخت برج آزادی را نماد تهران می‌دانند». ایران اینترنشنال. ۲۰۱۹-۱۱-۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۰.

پیوند به بیرون ویرایش