ترجیع‌بند

(تغییرمسیر از ترجیع بند)

تَرجیع‌بَند یا بند گردان از قالب‌های شعر فارسی است که از غزل‌های چندبیتی که هم‌وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل‌ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می‌نماید. بیت ترجیع با قافیه‌ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می‌گردد. این بیت بندِ ترجیع یا بندِ گردان نامیده می‌شود. به هریک از غزل‌ها، خانه یا رشته گفته می‌شود.[۱] هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کمتر یا بیشتر) تشکیل شده. معروف‌ترین ترجیع‌بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است.[۲]

بند اول یک ترجیع‌بند از فرخی سیستانی در وصف نوروز:

ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید کلیدِ باغِ ما را ده که فردامان به کار آید
کلیدِ باغ را فردا هزاران خواستار آید تو لختی صبر کن چندان که قمری بر چنار آید
چو اندر باغِ تو بلبل به دیدارِ بهار آید ترا مهمان ناخوانده به روزی صد هزار آید
کنون گر گلبنی را پنج شش گل در شمار آید چنان‌دانی که هرکس را همی زو بویِ یار آید
بهار امسال پندار همی خوشتر ز پار آید وزین خوشتر شود فردا که خسرو از شکار آید
بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی ملک را در جهان هر روز جشنی داد و نوروزی

در ادبیات فارسی شاید بتوان ترجیع‌بند معروف سعدی[۳] را شاهکار این سبک از سرایش شعر نامید. این ترجیع‌بند که بندِ گردان آن «بنشینم و صبر پیش گیرم، دنبالهٔ کار خویش گیرم» است، این‌گونه آغاز می‌شود:

ای سروِ بلندقامتِ دوستوه وه که شمایلت چه نیکوست
در پایِ لطافتِ تو میرادهر سروِ سَهی که بر لبِ جوست
نازک‌بدنی که می‌نگنجددر زیرِ قبا چو غنچه در پوست
مَه‌پاره به بام اگر برآیدکه فرق کند که ماه یا اوست؟
آن خرمنِ گل نه گل که باغ استنه باغِ ارم که باغِ مینوست
آن گویِ معنبرست در جیبیا بویِ دهانِ عنبرین‌بوست

منابع ویرایش

  1. آرایه‌های ادبی (قالب‌های شعر، بیان و بدیع). (ISBN 964-05-0036-4)
  2. مصاحب، غلامحسین (به سرپرستی) (۱۳۸۳دایرةالمعارف فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، شابک ۹۶۴-۳۰۳-۰۴۵-۸
  3. ترجیع بند مشهور سعدی

پیوند به بیرون ویرایش