تظاهرات ۳۰ خرداد ۱۳۶۰

وقایع ۳۰ و ۳۱ خرداد تظاهرات و درگیری‌های خیابانی بود که همزمان با طرح عدم کفایت سیاسی ابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت، در مجلس شورای اسلامی روی داد و رسانه ها اعلام داشتند که این اعتراضات توسط سازمان مجاهدین خلق سازماندهی شده بود.

اعتراضات ۳۰ خرداد ۱۳۶۰
جایگاه	ایران: تهران، اصفهان، تبریز، شیراز، مشهد، اهواز، اراک، زاهدان، سنندج، همدان، بندرعباس و ارومیه
تاریخ	۳۰ خرداد ۱۳۶۰ ساعت ۱۶
گونه	تظاهرات، تخریب و درگیری‌های خیابانی
کشته‌شدگان	۱۶ نفر در تهران (ادعای اکبر هاشمی رفسنجانی) ۳۰ نفر در تهران (ادعای صدای آمریکا)
زخمی‌ها	۱۵۶ نفر در تهران (ادعای اکبر هاشمی رفسنجانی) ۲۰۰ نفر در تهران (ادعای صدای آمریکا)

صحنه‌ای از رویدادهای ۳۰ خرداد ۱۳۶۰

مقدمه

در این مقطع، تنها نیروی سیاسی که هنوز علناً از ابوالحسن بنی‌صدر پشتیبانی می‌کرد، سازمان مجاهدین خلق بود. روز ۲۹ خرداد ۱۳۶۰، مسعود رجوی رهبر وقت مجاهدین خلق، همراه بنی صدر که در خفا به سر می‌برد، مردم را به قیام فراخواندند و از هوادارانشان خواستند تا علیه حکومت در خیابان‌ها حضور یابند. روز بعد، تظاهرات ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ در تهران و شهرهای دیگر برگزار شد که حکومت با شدت آن را سرکوب کرد.

از چند روز پیش از ۳۰ خرداد و به منظور زمینه‌سازی برکناری بنی‌صدر توسط مجلس با اکثریت حزب جمهوری اسلامی، دادستانی انقلاب مرکز به سرپرستی اسدالله لاجوردی ممنوعیت برگزاری هرگونه تظاهرات را در تهران اعلام کرده بود. اما علی‌رغم این دستور، در روز ۳۰ خرداد هزاران نفر در تهران و سایر شهرها برای اعتراض به برکناری رئیس‌جمهور و حذف منتقدین به خیابان‌ها آمدند. این تظاهرات در شهرهای مختلف کشور نظیر تهران، اصفهان، تبریز، شیراز، مشهد، اهواز، اراک، زاهدان، سنندج، همدان، بندرعباس و ارومیه به راه افتاد. درگیری‌های تهران اغلب در نقاط مرکزی شهر از جمله خیابان انقلاب، میدان فردوسی، میدان منیریه، خیابان طالقانی، خیابان ولی‌عصر و … روی داد. حکومت نیز با اعلام آیت‌الله خمینی و دیگر روحانیون حامی او به سرعت عکس‌العمل نشان داد.

اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، در خاطرات خود آشوب‌های روز ۳۰ خرداد را اینگونه بازگو می‌کند:

گروهک‌های مجاهدین خلق و پیکار و رنجبران و اقلیت فدایی و… تدارک وسیعی برای ایجاد آشوب و جلوگیری از کار مجلس دیده بودند و به نحوی اعلان مبارزه مسلحانه کرده‌اند. از ساعت چهار بعد از ظهر به خیابان‌ها ریختند و تخریب و قتل و غارت و آشوب را در تهران و بسیاری از شهرستان‌ها آغاز کردند. کم‌کم نیروهای سپاه و کمیته‌ها و حزب‌اللهی‌ها به مقابله برخاستند. من در مجلس بودم. صدای تیراندازی از چندین نقطه شهر به گوش می‌رسید. خبر از جراحت و شهادت عده‌ای نیز می‌رسید… نزدیک غروب آقای زواره‌ای، مسئول ستاد امنیت آمد و نوار ضبط شده از ارتباطات تلفنی مرکز فرماندهی مجاهدین خلق با رابط‌های آشوب خیابانی را آورد که برنامه وسیع تخریب و آشوب آنها را مشخص می‌کرد. اوایل شب آشوبگران شکست خوردند و متفرق شدند، بدون اینکه کار مهمی از پیش ببرند، به جز تخریب چند ماشین و مرگ و جرح چند نفر از طرفین.

در این ایام تعدادی از افرادی که از روز ۲۵ خرداد همان سال تا زمان خروج بنی صدر از کشور، با مخفی کردن وی، او را از احتمال دستگیر شدن مصون نگه‌داشته بودند، دستگیر شدند. برخی از این افراد اعدام، برخی زندانی و برخی (از جمله، داریوش فروهر) در سال‌های بعد، به قتل رسیدند.

دیدگاه‌ها

• به باور منصور حکمت تظاهرات ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ نقطهٔ پایان روند انقلاب مردم ایران بود که از تظاهرات ۱۷ شهریور آغاز شده‌بود و طی این فاصله نیروهای راستگرای داخلی و خارجی تلاش کردند تا جلوی انقلاب مردم را بگیرند. به باور او با بالا گرفتن اعتراضات مردمی، حکومت محمدرضاشاه از سرکوب مردم ناتوان بود و رسانه‌ها و دولت‌های غربی که خطر پیروزی انقلاب را احساس می‌کردند، اقدام به تقویت جریان اسلامی و رهبری اسلامگرایان کردند. با این وجود تا ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ هنوز فضایی نیمه‌باز وجود داشت و جمهوری اسلامی نتوانسته‌بود حکومت خود را به‌طور کامل مستقر سازد و تثبیت این حکومت بعد از سرکوب اعتراضات ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ متحقق شد. حزب کمونیست کارگری ایران به رهبری حکمت در خرداد ۱۳۸۰ همزمان با بیستمین سالگرد این اعتراضات، کمپینی به نام «افشای واقعهٔ ۳۰ خرداد و گرامیداشت جانباختگان ۳۰ خرداد» راه‌اندازی کرد.

جستارهای وابسته

• بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی
• رویدادهای ۱۴ اسفند ۱۳۵۹
• نشریه مجاهد
• انقلاب ۵۷

پیوند به بیرون

• رویدادهای ۳۰ خرداد۱۳۶۰
• رویدادهای ۳۰ خرداد۱۳۶۰