جنگ داخلی تاجیکستان
جنگ داخلی تاجیکستان، که با نام جنگ داخلی تاجیک نیز شناخته می‌شود، در ماه مه ۱۹۹۲ آغاز شد و در ژوئن ۱۹۹۷ به پایان رسید. گروه‌های منطقه‌ای از مناطق و بدخشان کوهستانی تاجیکستان علیه دولت تازه تأسیس رئیس‌جمهور رحمان نبی‌اف، قیام کردند. گروه‌های شورشی توسط ترکیبی از اصلاح‌طلبان دموکرات لیبرال و اسلام‌گرایان رهبری می‌شدند که بعداً تحت پرچم اپوزیسیون متحد تاجیکستان سازماندهی شدند.[۱۳] دولت توسط ارتش روسیه و مرزبانان حمایت می‌شد.[۱۴]
| جنگ داخلی تاجیکستان | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخشی از درگیری‌های پس از شوروی و سرایت جنگ داخلی افغانستان در سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶ | |||||||
 سربازان اسپتسناز از تیپ مستقل ۱۵ نیروهای ویژه در طول جنگ داخلی | |||||||
| |||||||
| طرف‌های درگیر | |||||||
|
پشتیبانی شده توسط: | ||||||
| فرماندهان و رهبران | |||||||
 / رحمان نبی‌اف/ اکبرشاه اسکندرف امامعلی رحمان اسلام کریموف / بوریس یلتسین / نورسلطان نظربایف / عسکر آقایف  حسن اباظه |
  سید عبدالله نوری (اپوزیسیون متحد تاجیکستان) محمد شریف همت‌زاده (حزب نهضت اسلامی) ابن الخطاب شادمان یوسف (حزب دموکرات) | ||||||
| قوا | |||||||
|
/ تاجیکستان ۴۲٬۰۰۰–۴۵٬۰۰۰/ روسیه ۵٬۰۰۰–۱۵٬۰۰۰ نیروی مرزی ۲۰٬۶۰۰/ قزاقستان ۱۰٬۳۰۰/ قرقیزستان 278[۹] | تخمین زده شده حدود ۵۰٬۰۰۰–۷۰٬۰۰۰ | ||||||
| تلفات و خسارات | |||||||
| ۳۰۲ کشته، ۱۵۸۳ زخمی (فقط تلفات روسیه [۱۰]) | نامشخص | ||||||
|
۲۰٬۰۰۰[۱۱]–۱۵۰٬۰۰۰ کشته[۱۲] ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ تَن آواره | |||||||
|
| |||||||
منطقه اصلی درگیری در جنوب کشور بود، اگرچه ناآرامی‌ها در سراسر کشور رخ داد.[۱۵][۱۶] جنگ داخلی در سال اول، در اوج خود بود و پنج سال ادامه داشت و کشور را ویران کرد.[۱۵][۱۷] تخمین زده می‌شود ۲۰٬۰۰۰ تَن[۱۱] تا ۱۵۰٬۰۰۰ تَن[۱۲] در این درگیری کشته شدند و حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از جمعیت تاجیکستان آواره داخلی شدند.[۱۴] در ۲۷ ژوئن ۱۹۹۷، امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان، سید عبدالله نوری رهبر اپوزیسیون متحد تاجیکستان (UTO) و گرد مررم نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد، «توافقنامه عمومی استقرار صلح و آشتی ملی در تاجیکستان» و «پروتکل مسکو» را در مسکو، روسیه امضا کردند و به جنگ پایان دادند.[۱۸]
پیشینه
ویرایشدر آستانه فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ جنبش ملی آزادی‌خواهی تاجیکان به‌سرعت در حال شکل‌گیری بود. ویژگی این جنبش در این بود که استقلال‌خواهان و روشنفکران ملی‌گرا (لیبرال دموکرات‌های طرفدار رستاخیز ملی) و مذهبیون اسلامی (حزب نهضت اسلامی تاجیکستان) همگی در یک سنگر در برابر جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان شوروی قرار گرفتند.[۱۹]
حکومت کمونیستی تاجیکستان در جنوب کشور که فقیر و شمال صنعتی (که بر سر قدرت بود) پشتیبانی مردمی پر قدرتی داشت. اما مرکز و شرق کشور در اختیار ملی‌گرایان و مذهبیون بود.[۱۹]
حکومت کمونیستی تاجیکستان شوروی که همیشه در شعار و عمل پیرو جمهوری شوروی فدراتیو سوسیالیستی روسیه بود، تجربه تصمیم‌گیری سیاسی مستقل را نداشت؛ بنابراین توانایی تصمیم‌گیری مناسب در برابر موج اعتراضات را نداشت؛ بنابراین تحت فشار گروه‌های مخالف، «قانون زبان» (۱۹۸۹) و برشمردن دوباره زبان فارسی به عنوان زبان رسمی تاجیکستان و «اعلامیه حاکمیت تاجیکستان» (۱۹۹۰) را تصویب کرد.[۱۹]
این مصوبه‌ها مشکل را حل نکردند؛ زیرا هیچ‌یک از طرف‌ها دانش سیاسی کافی نداشته و طرف دیگر را به دید دشمن می‌نگریستند؛ بنابراین گذشت و مصالحه در دستور کار نبود. از سوی دیگر هریک از طرفین در پی تأمین منافع مادی خود بودند.[۱۹]
با ادامه درگیری‌ها طرفداران دو موافقان و مخالفان دولت به خیابان‌ها و میدان‌ها سرریز شد. در ماه آوریل ۱۹۹۲ حاجی اکبر توره‌جان‌زاده، رئیس اداره مفتیات تاجیکستان به جرگه مخالفان دولت پیوست.[۱۹]
در ادامه، رحمان نبی‌اف با توزیع ۱۷۰۰ قبضه کلاشنیکف میان هواداران خود و پشتیبانی مستقیم ارتش روسیه عملاً جنگ داخلی را آغاز کرد. با این کار مخالفان دولت، تعدادی از اعضای کابینه دولت و نمایندگان مجلس را به گروگان گرفتند و هواداران دولت با سلاح‌های توزیع شده دولتی پراکنده شدند.[۱۹]
آغاز جنگ
ویرایشطرفداران دولت با سلاح‌های دولتی با مخالفان درگیر شده و به سوی آنان شلیک کردند. در پنجم مه ۱۹۹۲ کمیته امنیت دولتی تاجیکستان (کاگ‌ب) که پیرو روسیه بود محل تجمع مخالفان را قبضه کرد. درگیری‌ها از دوشنبه به جنوب کشور و به استان قرغان‌تپه رسید. افسران و سربازان لشکر ۲۰۱ روسیه مستقر در سه شهر تاجیکستان در این درگیری‌ها شرکت مستقیم داشتند. درگیری‌ها که میان هواداران و مخالفان دولت در جنوب کشور آغاز شده بودند با گذشت زمان، جنبه قومی و محلی به خود گرفتند.[۱۹]
در ادامه کشمکش‌های سیاسی، دولت ضعیفی به ریاست اکبرشاه اسکندرف، از شرق تاجیکستان قدرت را در دست گرفت. گرچه نام این دولت «مصالحه ملی» بود، اما دانشی در مذاکره و مصالحه نداشت. هواداران دولت رحمان نبی‌اف دولت «مصالحه ملی» را به رسمیت نشناختند و آن را آویزه دست مخالفان دولت نامیدند. آقای اسکندرف تا ماه نوامبر ۱۹۹۲ و پایان نخستین مرحله جنگ، قدرت را به دست داشت. تا این زمان حدود دو هزار نفر کشته و ده‌ها هزار نفر از استان جنگ‌زده قرغان‌تپه آواره شده بودند.[۱۹]
در آغاز جنگ، دو بار برای فراهم آوردن شرایط آتش‌بس و مذاکره میان طرف‌های درگیر تلاش صورت گرفته بود که مهم‌ترین آن‌ها نشست تابستانی خارغ (در بدخشان تاجیکستان) به ابتکار محمدایاز نوجوانف، وزیر کشور وقت بود. هیچک از این مذاکرات به نتیجه نرسیدند.[۱۹]
بوریس یلتسین در روسیه و اسلام کریموف در ازبکستان که در پی تسلط بر تاجیکستان بودند، به شدت نگران قدرت‌گیری جنبش ملی تاجیک‌ها، به‌ویژه نهضت اسلامی تاجیکستان بودند به پشتیبانی نظامی از دولت پرداختند.[۱۹]
تلاش برای صلح
ویرایشپش از ۴۹ روز از آغاز جنگ، در پی چندین دور گفت‌وشنود و اعمال فشار افغانستان و ایران بر مخالفان دولت و فشار روسیه بر دولت امامعلی رحمان و میانجی‌گری سازمان ملل متحد، سرانجام روز ۲۷ ژوئن ۱۹۹۷ (ششم تیر ۱۳۷۶) در مسکو، پایتخت روسیه، پیمان صلح میان سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد نیروهای مخالف دولت تاجیکستان و امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان امضا شد.[۱۹]
نقش ایران
ویرایشرئیس عالی حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به نقش ایران و شخص اکبر هاشمی رفسنجانی در دستیابی به صلح تاجیکستان در دهه ۱۹۹۰ میلادی اشاره مستقیم کرده است؛ زیرا در آن زمان ایران از بازیگران اصلی برای حل مسالمت‌آمیز نزاع داخلی تاجیکستان محسوب می‌شد.[۲۰]
جنگ داخلی تاجیکستان با دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی مصادف بود. در آن زمان بسیاری از شخصیت‌ها و رهبران مخالفان دولت وقت تاجیکستان به ایران پناه برده بودند.[۲۰]
بسیاری از مذاکرات میان دولت تاجیکستان و مخالفان در ایران برگزار شده و خود هاشمی رفسنجانی در پیشبرد این مذاکرات نقش کلیدی داشت. در سال ۱۹۹۵ استاد سعید عبدالله نوری رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان در تهران با یکدیگر دیدار کردند که گام مهمی برای برقراری صلح در کشور و پایان این جنگ محسوب می‌شد.[۲۰]
هاشمی رفسنجانی در ماه مه سال ۱۹۹۷ در چارچوب سفرهایی به آسیای مرکزی از تاجیکستان دیدار کرد که این اولین سفر یک رئیس‌جمهور ایرانی به تاجیکستان بود.[۲۰]
آبی: کولاب در جنوب
سبز: نهضت اسلامی در شرق
مفاد پیمان
ویرایشبر مبنای پیمان صلح، قرار شد مخالفان دولت از مقاومت مسلحانه دست بردارند. عفو سراسری، به رسمیت‌شناسی بی‌چون‌وچرای سکولاریسم حکومت تاجیکستان، فعالیت سیاسی آزادانه احزاب و جنبش‌های مردمی از جمله تشکل‌های مذهبی، تأمین آزادی بیان و اعتقاد، مساعدت به ایجاد جامعه مدنی آزاد، و تنفیذ سی‌درصد مقام‌ها در قوه اجرائیه به نمایندگان مخالفان دولت، از شرایط پیمان صلح بودند.[۱۹]
پس از صلح
ویرایشکارشکنیهای دولت
ویرایشتا پس از سال ۲۰۱۵ و اعمال محدودیت‌ها در فعالیت حزب نهضت اسلامی، به غیر از یک مورد در سال ۲۰۰۳، طرفین صلح، یکدیگر را به نقض شرایط پیمان صلح متهم نکردند.[۱۹]
در طول بیست سال پس از امضای پیمان صلح و وحدت ملی، با وجود امنیت جمعی زیاد، هیچ تضمینی بر امنیت فردی هیچ‌کسی وجود ندارد. بسیاری از مخالفان امامعلی رحمان بازداشت شده و چهره‌های سیاسی سرشناس در دیگر نقاط جهان، ترور شده‌اند. دولت تاجیکستان همواره به نقض حقوق بشر متهم می‌شود. قانون‌های خوبی در قانون اساسی وجود دارند، اما عدالت قضایی وجود ندارد. دولت، ظاهراً سکولار است؛ اما بیشتر از هر موضوع دیگری در امور دینی و عقیدتی مردم دخالت می‌کند. میانگین حقوق در تاجیکستان، در پایین‌ترین و قیمت‌ها، در بالاترین رده‌های جدول کشورهای مستقل همسود قرار دارند.[۱۹]
هر سال بیش از یک میلیون نفر مهاجر فصلی راهی دیگر کشورها می‌شوند تا شاید کاری پیدا کنند. حدود ۳۰۰ هزار تن دیگر اجازه اقامت دائم در روسیه و قزاقستان را دارند. تا سال ۲۰۱۰ بیش از ۲۱۰ هزار تاجیک، این کشور را ترک کردند و شهروند روسیه شدند. از سال ۲۰۱۵ به بعد شمار پناهجویان تاجیک در اروپا به بیش از ده هزار نفر رسیده است.[۱۹]
خویشاوندسالای به رویه اصلی این کشور بدل شده و خویشاوندان شخص رئیس‌جمهور، قدرت را در هر نهادی مانند دو مجلس علیا و سفلی، شورای امنیت ملی، کمیته دولتی امنیت ملی، وزارت کشور و مرکز پژوهش‌های راهبردی وابسته به ریاست جمهوری در دست دارند.[۱۹]
در پی آشوب ژنرال عبدالحلیم نظرزاده، معاون وزارت دفاع تاجیکستان در تاریخ چهارم سپتامبر ۲۰۱۵ (۱۳ شهریور ۱۳۹۴) دولت تاجیکستان، حزب نهضت اسلامی را به همدستی با ژنرال شورشی و تلاش برای سرنگونی دولت متهم کرد. در پاییز ۲۰۱۵ فعالیت حزب نهضت اسلامی (تنها تشکل سیاسی-اسلامی که در پهنه شوروی پیشین رسماً فعال و بر پایه پیمان صلح ۱۹۹۷ فعالیت رسمی خود را از سر گرفته بود) ممنوع و حتی تروریستی اعلام شد. ۱۳ تن از اعضای ریاست حزب بازداشت شدند، دو معاون رهبر حزب به حبس ابد و بقیه به ۱۵ تا ۲۸ سال زندان محکوم شدند. در کل بیش از صد تن از فعالان این حزب به زندان محکوم و عده‌ای از آنان در زندان شکنجه شدند. دفترهای منطقه‌ای حزب بسته و دارایی‌های حزب و اعضای ریاست آن نیز مصادره شدند. صحبت از حزب نهضت اسلامی در رسانه‌های داخلی نیز ممنوع اعلام شد.[۱۹]
محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی که پیش از اعلام ممنوعیت آن به خارج از کشور سفر کرده بود، در تبعید خود خواسته دیگر به تاجیکستان بازنگشت. او در بیانیه‌ای اعلام کرد که حزب نهضت اسلامی در «آشوب ژنرال نظرزاده» هیچ نقشی نداشته و این «آشوب» از برنامه‌های دولت امامعلی رحمان برای ایجاد بهانه‌ای برای سرکوب مخالفانش بوده است.[۱۹]
اکنون ممکن است یک نفر به دلیل یک تخطی کوچک در شیوه دیکته پوشیدن لباس و اصلاح سر و صورت یا به دلیل داشتن ریش بازداشت شود. کفش پاشنه‌بلند برای دختران دانشجو ممنوع است. اینترنت و گفتگوهای تلفنی تحت کنترل شدید است و به بسیاری از شبکه‌های اجتماعی می‌شود تنها با استفاده از فیلترشکن وارد شد.[۱۹]
واکنش کشورها
ویرایشهیچیک از سازمان‌ها و کشورهای ضامن پیمان صلح تاجیکستان مانند گروه تماس (ایران، پاکستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان) و حتی روسیه که اصلی‌ترین حامی دولت امامعلی رحمان است حاضر نشدند به درخواست دوشنبه برای تروریستی دانستن حزب نهضت اسلامی و دیگر سازمان‌ها مانند «انجمن نیروهای سازنده تاجیکستان»، «گروه ۲۴» و «جوانان برای احیای تاجیکستان» پاسخ مثبت دهند. در عین حال، هیچ‌یک از کشورهای ضامن صلح تاجیکستان و اعضای گروه تماس به ممنوعیت فعالیت حزب نهضت اسلامی اعتراض نکردند.[۱۹]
ایران
ویرایشدر عوض، در همایش «بیداری اسلامی» سال ۲۰۱۶ رهبر حزب نهضت اسلامی به تهران دعوت شد و با سید علی خامنه‌ای دیدار کرد. این حرکت، خشم دولت تاجیکستان را برانگیخت و به دستور دولت بیش از پانزده نهاد ایرانی در تاجیکستان تعطیل شدند و روابط میان دو کشور هم‌زبان به‌طور بی‌سابقه‌ای به تیرگی گرایید.[۱۹]
اتحادیه اروپا
ویرایشدعوت از نمایندگان مخالفان و کنشگران جامعه مدنی تاجیکستان برای حضور در همایش سازمان امنیت و همکاری اروپا در ورشو پایتخت لهستان باعث ایراد اظهارات تند مقامات تاجیک و تعطیلی پنج دفتر منطقه‌ای این سازمان در تاجیکستان و کاهش مقام حقوقی نمایندگی آن در شهر دوشنبه شد.[۱۹]
سازمان‌های بین‌المللی
ویرایشسازمانهای بین‌المللی مدافع حقوق بشر چون دیدبان حقوق بشر و عفو بین‌الملل چندین بار اعلام کرده‌اند که دولت تاجیکستان مخالفان خود را به دلایل عقیدتی و نه ارتکاب جرم مورد پیگرد قرار می‌دهد. هیچ‌یک از این بیانیه‌ها تأثیری بر تصمیم‌گیری دولت تاجیکستان نداشته‌اند و دولت همچنان می‌کوشد تنها قدرت کشور باشد و حتی به غیر از خود مخالفان بر خویشاوندان آن‌ها نیز فشار می‌آورد.
آمار انسانی
ویرایشبنا به آمار وزارت دفاع تاجیکستان، در این جنگ حدود ۱۵۶ هزار نفر کشته شدند. از ویژگی‌های این جنگ، این است که بیش از نود درصد قربانیانش نظامی نبوده‌اند.[۱۹]
بر اثر جنگ بیش از ۱۳۰ هزار روسی‌زبان تاجیکستان را ترک کردند. بیش از ۲۰۰ هزار تن از مردم بومی ناچار به فرار به افغانستان جنگ‌زده شدند. شماری نیز به دیگر کشورهای مستقل همسود پناه بردند. این جنگ، حدود ۵۸ هزار زن بیوه و بیش از صدهزار کودک یتیم بجا گذاشت. خسارت مالی این جنگ حدود ده میلیارد دلار برآورد شده که برای کشور کوچک و فقیری چون تاجیکستان رقمی بالا و کمرشکن است.[۱۹]
پانویس
ویرایش- ↑ "تاجیکستان: رئیس‌جمهور با فرماندهان جبهه مردمی دیدار می‌کند". آرشیو رادیو آزادی. 9 ژوئیه 1997. Archived from the original on 12 October 2017. Retrieved 23 June 2017.
- ↑ "آمریکایی‌ها از تانک‌های بلاروس می‌ترسند. بلاروس از تحریم‌های آمریکا نمی‌ترسد" [آمریکایی‌ها از تانک‌های بلاروس می‌ترسند. بلاروس از تحریم‌های آمریکا نمی‌ترسد]. Lenta.ru (به روسی). 1 مارس 2002. Archived from the original on 20 November 2021.
- ↑ Jonson, Lena (25 اوت 2006). تاجیکستان در آسیای مرکزی جدید. آکادمیک بلومزبری. ISBN 978-1-84511-293-6. Archived from the original on 16 January 2016. Retrieved 17 December 2014.
- ↑ . درون القاعده: شبکه جهانی ترور, نوشته روهان گوناراتنا، صفحه 169
- ↑ "ایران ادعاهای جنگ داخلی تاجیکستان را به عنوان تلاش برای آسیب رساندن به روابط رد می‌کند". رویترز. Retrieved 10 August 2017.
- ↑ "آب شدن یخ روابط بین تاجیکستان و ایران، اما چالش‌ها باقی می‌مانند". جمestown. Retrieved 10 July 2019.
ایران با ترس از تداوم سیاست‌های دوران شوروی، از اپوزیسیون اسلامی و ملی‌گرا در طول جنگ داخلی حمایت کرد.
- ↑ عبدالفتاح, شافیف (فوریه 2016). "ایران و تاجیکستان: داستان عشق و نفرت" (PDF). خلاصه سیاست آسیای مرکزی. 34.
در اواخر سال 1992، تاجیکستان وارد یک جنگ داخلی خونین شد. تهران به رهبران ائتلاف دموکراتیک-اسلامی اپوزیسیون تاجیکستان پناه و حمایت کرد و بنابراین به عنوان یک بازیگر طرفدار اسلام تلقی می‌شد. با این حال، نقش مهمی در کمک به مذاکرات صلح نیز داشت: تهران چندین دور مذاکرات صلح تاجیکستان را در سال‌های 1994، 1995 و 1997 میزبانی کرد و هر دو طرف را به میز مذاکره آورد. رئیس‌جمهور رحمان در سال 1995 از تهران دیدار رسمی کرد و سفارت خود را در آنجا افتتاح کرد. اما از دید دوشنبه، مسکو متحد قابل اعتمادتری نسبت به تهران بود و هر نوع ناسیونالیسم پان فارسی به سرعت توسط مقامات سرکوب شد.
- ↑ احمد, مجیدیار. "تاجیکستان ایران را به حمایت مالی از تروریسم متهم می‌کند، فعالیت‌های سازمان‌های ایرانی را محدود می‌کند". مؤسسه خاورمیانه. Retrieved 9 August 2017.
تاجیکستان ایران را متهم کرده است که با اعزام تروریست‌ها به جمهوری آسیای مرکزی، در جنگ داخلی این کشور در دهه 1990 نقش مخربی ایفا کرده است، که آخرین نشانه از وخامت روابط بین دو کشور است.
- ↑ "عملیات نظامی در مرز تاجیکستان و افغانستان (اوایل دهه 1990)". Archived from the original on 13 November 2020. Retrieved 5 May 2020.
- ↑ Krivosheev 2001.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ پانیه, بروس (26 ژوئن 2017). "عوامل متعدد مسیر تاجیکستان به صلح". رادیو آزادی. Archived from the original on 3 July 2017. Retrieved 4 July 2017.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ "توافق صلحی که به جنگ داخلی خونین تاجیکستان پایان داد". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی (به انگلیسی). 27 ژوئن 2021. Archived from the original on 31 August 2022. Retrieved 31 August 2022.
- ↑ Dubovitsky, Viktor (فوریه 2003). "ویژگی‌های وضعیت قومی و مذهبی در جمهوری تاجیکستان" (به روسی). Archived from the original on 11 April 2008.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Pannier, Bruce (23 ژوئن 2017). "جنگ داخلی تاجیکستان: کابوسی که دولت اجازه نمی‌دهد مردمش آن را فراموش کنند". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی. Archived from the original on 5 June 2019. Retrieved 20 May 2019.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ "جنگ داخلی تاجیکستان: علل و پویایی‌ها". منابع آشتی. 30 دسامبر 2011. Archived from the original on 12 April 2019. Retrieved 20 May 2019.
- ↑ هیز, جفری. "جنگ داخلی تاجیکستان - حقایق و جزئیات". factsanddetails.com. Archived from the original on 5 May 2019. Retrieved 20 May 2019.
- ↑ Pannier, Bruce (9 اکتبر 2018). "منطقه تسخیرناپذیر بدخشان کوهستانی تاجیکستان". رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی. Archived from the original on 12 April 2019. Retrieved 20 May 2019.
- ↑ جنگ داخلی تاجیکستان بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine امنیت جهانی
- ↑ ۱۹٫۰۰ ۱۹٫۰۱ ۱۹٫۰۲ ۱۹٫۰۳ ۱۹٫۰۴ ۱۹٫۰۵ ۱۹٫۰۶ ۱۹٫۰۷ ۱۹٫۰۸ ۱۹٫۰۹ ۱۹٫۱۰ ۱۹٫۱۱ ۱۹٫۱۲ ۱۹٫۱۳ ۱۹٫۱۴ ۱۹٫۱۵ ۱۹٫۱۶ ۱۹٫۱۷ ۱۹٫۱۸ ۱۹٫۱۹ ۱۹٫۲۰ ۱۹٫۲۱ ۱۹٫۲۲ ۱۹٫۲۳ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام:0وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ ۲۰٫۳ «نقش هاشمی رفسنجانی در مذاکرات صلح تاجیکان». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۰ دی ۱۳۹۵.