جیرنده
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
جیرنده شهری در بخش عمارلو شهرستان رودبار استان گیلان است و در ۳۵ کیلومتری لوشان، ۶۵ کیلومتری رودبار و ۱۲۰ کیلومتری رشت قرار دارد و آب و هوای آن سرد و کوهستانی است.
| جیرنده جیرین‌دیه | |
|---|---|
 | |
| کشور |  ایران |
| استان | گیلان |
| شهرستان | رودبار |
| بخش | بخش عمارلو |
| مردم | |
| جمعیت | ۲،۳۲۰ (۱۳۹۵) |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱۸۰۰ متر |
| اطلاعات شهری | |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۱۳ |
  جیرنده | |
وجه تسمیه ویرایش
نام بومی این شهر، جیرین دیه می باشد؛ که معادل فارسی آن ده زیرین معنی می شود: جیرین = زیرین + دیه = ده
جغرافیای طبیعی ویرایش
این منطقه دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. در ارتفاع بیش از ۱٬۳۷۷ متری از سطح آب‌های آزاد واقع است. از شمال به جنگل‌های راش و از غرب به جنگل‌های سرو کوهی ( اُرس) (به تاتی: اروس) و از جنوب به باغستان‌ها مشرف می‌شود.
زبان ویرایش
مردم جیرنده رودبار به زبان گیلکی با گویش گالشی (دیلمی) سخن می‌گویند.[۱][۲][۳][۴] همچنین عده‌ای از کردهای مهاجر که در زمان صفویه و نادرشاه در عمارلو و رحمت‌آباد ساکن شدند و به زبان مخصوص خود حرف می‌زنند، ولی همه به زبان گیلکی آشنایی دارند و به زبان گیلکی حرف می‌زنند، بدون این‌که لهجه آن‌ها متمایز باشد.[۵][۶]
به گفته سبزعلیپور مردمان تات زبان رودبار در دو منطقه عمارلو و خورگام زندگی میکنند. مرکز بخش عمارلو جیرنده است و علاوه بر آن روستاهای انبوه، کلیشم، خرم‌کوه، ویه ، ناوه، لایه، نوده فاراب، یکنم، ایینه‌ده، پاکده، داماش، بیورزین، پارودبار، اسکابن، کرماک به زبان تاتی تکلم میکنند. در بخش خورگام مرکز بخش یعنی بره‌سر و روستاهای ناش، اسطلخ‌کوه، چیچال، لیاول علیا، چلوانسرا، قوشه لانه، سه پستانک، گرزنه چاک، کشکش به زبان تاتی تکلم میکنند.[۷] طبق نظر او رودبار یک منطقه چند زبانه هست و در آن به تاتی، کردی (کرمانجی)، گالشی و تالشی سخن می‌گویند. تاتی رودبار در جنوب گیلان در رودبار، پیرکوه، خورگام، رحمت‌آباد، رستم‌آباد و فاراب گویش می‌شود و گیلکی رودبار در جنوب گیلان، در رستم‌آباد، رودبار، منجیل و لوشان و ... رایج است.[۸] در فرهنگ جغرافیایی ایران جیرنده را قصبه و مرکز بلوک فاراب ذکر کرده و از گویش تاتی اهالی و گلیم‌بافی و جوراب‌بافی آنجا سخن گفته است.>جیرنده رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، جلد ۲، ص ۷۴.</ref>
قومیت و خان نشینی جیرنده ویرایش
اهالی جیرنده کرد می باشند. ایشان از نواده گان سران کردهای کرمانج ایل عمارلو ، شاخه بیشانلو شناخته می شوند. در کتاب ولایات و دارالمرزایران و گیلان، رابینو دوبورگومال، نایب کنسول انگلستان دررشت (۱۹۰۶-۱۹۱۲ میلادی) به صراحت از قومیت اهالی جیرنده سخن می گوید: خان کنونی جیرنده نصرالله خان سرهنگ پسر عبدالله خان از قبیله بیشانلو است.[نیازمند منبع]
در جای دیگر او می افزاید: در ۱۱۸۵ هدایت خان، حاکم گیلان که در صدد توسعة قلمرو خود به سمت مشرق بود، تنکابن را از فرمانروایان کُرد (رستم خان عمارلو) گرفت و با موافقت کریم خان زند (متوفی ۱۱۹۳) آن را به گیلان ملحق ساخت.[۹]
این سندهای تاریخی گواهی بر این اند که نه تنها در زمان صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان اهالی جیرنده افزون بر حکومت در منطقه عمارلو، حاکمان گیلان، تنکابن نیز بوده اند، بلکه قومیت ایشان نیز مشخصا کرد و از بیشانلو های عمارلو می باشند.[نیازمند منبع]
خان های عمارلو ویرایش
ولی خان نیای بزرگ اهالی جیرنده، داماش و عمارلو شناخته می شود. فرزندان ولی خان عمارلو خوانین جیرنده بوده اند؛ جیرنده مرکز منطقه عمارلو شناخته می شود.[نیازمند منبع]
فرزندان ولی خان عمارلو عبارتند از:
- قربانعلی خان
- محمد خان
- حیدر خان
- نوروز خان
- محراب خان
- آدینه خان
- شریف خان
پناه خان انبارلو ویرایش
به گفته ادیب الشعراء (صفحه 114-115)، وی از خمسه قزوین با لشکری آراسته به جنگ آزاد خان افغان حاکم آذربایجان رفت، اما آزاد خان 4000 تن از لشکریانش را به سرداری فتحعلی خان افشار به دفعش فرستاد. در جنگی که در نزدیکی تبریز میان ایشان درگرفت پناه خان انبارلو شکست خورد و گریخت.
رستم خان عمارلو ویرایش
در مجمع التواریخ گلستانه (صفحه393) او را از سرداران کریم خان زند دانسته که در جنگ با آزاد خان افغان، هم راه کریم خان، حیدر خان، شیخ مراد خان، کاکاخان و مهرعلیخان در قلب سپاه جای داشته است. به گفته رابینو در کتاب دارالمرز گیلان وی آخرین حاکم عمارلوئی در تنکابن بوده است. او پس از ابراهیم خان حکومت داشت. حکومتش به دست هدایت خان حاکم گیلان برچیده شد و با رضایت کریم خان زند از آن پس تنکابن پاره‌ای از گیلان شد.
ابراهیم خان عمارلو ویرایش
در تاریخ دارالمرز گیلان، رابینو او را حاکم تنکابن (1175-1185) خوانده است.
سرشناسان دیگر جیرنده ویرایش
عمارلو، و جیرنده دارای افراد سرشناس بسیاری در تاریخ بوده اند. برای نمونه جناب آقای ضیاءالدین توکلی عمارلو، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی ریاست شورای شهرستان رودبار را بر عهده داشتند (نفر هشتم از راست در تصویر).
جمعیت ویرایش
جمعیت جیرنده براساس سرشماری اولیه ۱۳۹۰، ۲٬۵۸۴ نفر اعلام شده‌است.[۱۰]
محله‌ها ویرایش
محله‌های قدیمی جیرنده عبارت‌اند از:
- خیاطیه محله
- نوروزخانیه محله
- محمدخانیه محله
- حیدرخانیه محله
- رضاکیه محله
- غلامعلیه محله
- میانه کوشک
- میشینان
- تَکیَّه
- سیاه چاله
- داماشیه محله
- گر محله
بعد از زلزله رودبار، جیرنده به سه فاز تقسیم شد.
اماکن تاریخی ویرایش
- کوله سر ها: تا مدت‌ها پس از ورود اسلام به ایران به دلیل کوهستانی بودن همچونان کیش باستانی خود، مهرپرستی را پاس می‌داشتند. آتش نزد ایشان از احترام ویژه‌ای برخوردار بوده‌است و برای پاسداری از آتش جایگاه‌های آتشی با نام کوله سر در چند نقطه شهر برپا بوده‌است که امروزه آثاری از آن برپاست. کوله سرها تا پیش از برپایی سلسله پهلوی کاربری پخش آتش برای منطقه عمارلو بر عهده داشته‌است.
- حمام قدیمی جیرنده
-
حمام قدیمی جیرنده؛ ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی
-
حمام ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی
-
باغهای جیرنده در نوروز
-
جیرنده از بالای کوه دوبرارکان
-
نمای باغی در جیرنده
منابع ویرایش
- ↑ ، محمود رنجبر، رقیه رادمرد (۱۳۸۲). بررسی و توصیف گویش گالشی. نشر گیلکان. ص. ۱۸.
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/glk
- ↑ sabzalipour, jahandoost (2009). "Tāti Dialect of Roodbar". academia.edu (به انگلیسی): 90–109.
- ↑ جیرنده رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، جلد ۲، ص ۷۴.
- ↑ ، سیدرضی مظفری، جهاندوست سبزعلیپور (۱۳۹۸). فرهنگ گیلکی رانکوه. فرهنگ ایلیا. ص. ۱۷.
- ↑ فاخته جوبنه، قربان (۱۳۸۶). تاریخ گیلان (پس از اسلام). نشر فرهنگ ایلیا. ص. ۳۹.
- ↑ دکتر جهاندوست سبزعلیپور، مقاله «گویش رودبار»، فصلنامه گیلان ما- شماره ۳۷، ۱۳۸۹
- ↑ ایزدی فر، راحله (۱۳۹۵). «تأثیر تماس زبانی بر ویژگی های صرفی و نحوی گویش تاتی رودبار». زبان فارسی و گویش های ایرانی. ۱ (۲): ۱۶۳.
- ↑ ، یاسنت‌لوئی رابینو (۱۳۹۱). ولایات دارالمرزایران (گیلان). نشر طاعتی. ص. ۲۳۲.
- ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». معاونت برنامه‌ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران). ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
|
ییلاق های بخش عمارلو | 
|
| داماش | دوسلان | دوسالدیه | خلشکوه | گلچالکی | گیاش | سنگه دیل | لاباربن | ویستان | شینه چاک | پوسرا | پلنگ‌کوه | یالس تپه | بیلیش | بربن | نفته‌چال | چنگش | چیچال | مقشر | استلی‌سرا | اربوناو | میانه‌سو | | ||