فاتحه (سوره)

سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام الکتاب، از سوره‌های مکی، دارای هفت آیه و در جزء یک قرار دارد. چون در این سوره، خداوند، حمد و ثنا شده، این سوره حمد خوانده شده‌است.

سورهٔ ۱ قرآن

فاتحه آغازگر و گشایندهٔ قرآن
دسته‌بندی	مکی
نام‌های دیگر	حمد ام‌القرآن ام‌الکتاب کنز سبع من المثانی
اطلاعات آماری
شمارهٔ نزول	۵
جزء	۱
حزب‌	۱
شمار آیه‌ها	۷
شمار واژه‌ها	۲۹
شمار حرف‌ها	۱۴۳
متن سوره
ترجمهٔ فارسی
	بقره بقره

به گفته محمد، پیامبر اسلام، این سوره برترین سوره قرآن است. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب مسلمانان خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و سپاس خداوند است.

محتویات

نام‌ها

این سوره نامهای متعددی دارد. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• حمد: زیرا با کلمهٔ حمد شروع می‌شود و پیام اصلی و سراسر آن حمد (پرستش) خداست.
• فاتحه: از ریشهٔ فتح آمده و به معنای آغازگر و گشاینده‌است و به آن «فاتحة الکتاب» نیز می‌گویند. به این دلیل که نخستین سورهٔ قرآن و آغاز قرائت نماز است.
• السّبع: چون این سوره از ۷ آیه تشکیل شده‌است.
• اُمّ‌الکتاب یا اُمّ‌القرآن: یعنی (مادر کتاب خدا) یا (مادر قرآن) این دو نامگذاری بدین جهت است که قرآن با این سوره شروع می‌شود و بر سوره‌های دیگر مقدم است؛ در فرهنگ عرب به هر پدیده ای که جامع یا مقدم بر پدیده‌های دیگر باشد، «امّ» گفته شده‌است؛ مانند «امّ الرّأس» که به معنای پوستی که دربردارندهٔ مغز است. برخی براین باورند که این سوره بدان دلیل به این نام خوانده شده که عصاره و پیام اصلی قرآن، یعنی توحیدگرایی و یکتاپرستی که برترین هدف دعوتهای توحیدی است و دیگر اصول و فروغ پیامهای آسمانی به آن برمی گردد، به سبکی جالب در آن آمده‌است.
• مثانی: دراین باره دو دیدگاه مطرح است: نخست اینکه در هر نماز واجب و مستحب دو بار خوانده می‌شود؛ و دیگری چون دوبار بر پیامبر نازل شده‌است.
• وافیه: چون باید تمامی آن را در نماز قرائت کرد.
• کافیه: چون در شرایطی خود به تنهایی می‌تواند جای سورهٔ دیگری را در نماز بگیرد؛ در حالی که هیچ سوره ای نمی‌تواند جای آن را در نماز بگیرد. در این باره پیامبر می‌فرماید:

(به عربی: امّ القرآن عوض عن غیرها و لیس غیرها عوضاً عنها)

سورهٔ حمد در نماز می‌تواند جای دیگر سوره‌ها را بگیرد اما هیچ سورهٔ دیگری نمی‌تواند جایگزین آن شود و نقش آنرا داشته باشد.

• اساس: از ابن‌عباس آورده‌اند که:

برای هر پدیده پایه و اساسی است. اساس قرآن، سورهٔ فاتحه و اساس این سوره، «بسم الله الرحمن الرحیم» است.

• شفاء: بدان دلیل که پیامبر فرمود:

(به عربی: فاتحةالکتاب شفاء من کل داء)

این سوره، شفابخش هر درد و بیماری است.

• صلوة: بدان علّت نام صلوة یا نماز بر آن نهاده‌اند که پیامبر فرمود:

(به عربی: «قال اللَّه تعالی: قسمت الصّلوة بینی و بین عبدی نصفین نصفها لی و نصفها لعبدی…»)

خدای پرمهر پیام داد که: نماز -یعنی این سوره- را میان خود و بندگان نمازگزارم به‌طور شایسته و بایسته و برابر تقسیم کرده‌ام. نیمی از آنِ من است و نیمی از آنِ هر بنده نمازگزار؛ چرا که وقتی بنده نمازگزار شروع به خواندن می‌کند و می‌گوید: «الحمد للَّه ربّ العالمین»، خدا می‌فرماید: بنده ام مرا خالصانه ستایش کرد. هنگامی که می‌خواند: «الرّحمن الرّحیم مالک یوم الدّین»، خدا می‌فرماید: بنده ام به گونه ای شایسته مرا ثنا گفت و باشکوه وصف ناپذیری مرا یاد کرد؛ و زمانی که می‌خواند: «ایّاک نعبد و ایّاک…»، خدا می‌فرماید: این پیوند عاشقانه ای است میان من و بنده ام؛ آنچه او می‌خواهد، باید به او ارزانی شود.

• کَنز: این سوره را با گنج مقایسه کرده‌اند. یا اینکه گنج قرآن است.

تصویری از یک نسخه تاریخی قرآن به خط محمد شوقی افندی ‏(en)‏ متعلق به قرن ۱۹ میلادی که در آن آیاتی از سوره‌های فاتحه، بقره دیده می‌شود. براساس توضیحات تصویر در انبار، این قرآن در موزه ثاقب صابونچی ‏(en)‏ شهر استانبول نگهداری می‌شود.

جایگاه سوره از دیدگاه فقها و مفسرین قرآن

از دیدگاه فقها و مفسرین قرآن حمد والاترین و شریف‌ترین سوره قرآن دانسته شده‌است، زیرا خدا در آیه ۸۷ سوره حِجر آن را معادل و هم‌تراز قرآن عظیم شمرده و دیگر آن‌که در نماز باید سوره حمد را قرائت کرد و دیگر سوره‌ها را نمی‌توان به جای آن خواند.

به نظر فخررازی حاصل همه کتب الهی سه موضوع ثنای خداوند، اشتغال به خدمت و طاعت او و طلب هدایت است و سوره حمد همه این امور را شامل می‌شود.

علی از پیامبر نقل کرده‌است که:

خدای جهان آفرین به من پیام داد که ای پیامبر!

وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (ترجمه: ما هفت آیه مبارکه که دربردارنده پرمحتواترین ثنا و ستایش است، و نیز قرآن شکوهمند را بر تو فرو فرستادیم.)^{[حجر–۸۷]}

و بدین‌سان، سوره حمد را دربرابر همه قرآن شریف قرار داد و با فرود آن بر من منّت نهاد.

آنگاه پیامبر افزود: سوره حمد، شریف‌ترین گنجینه‌های عرش است.

نزول

شأن نزول

از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است.

ترتیب نزول

سوره حمد دو بار نازل شده‌است، به همین جهت، به آن مثانی هم می‌گویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی می‌خوانند. بر اساس روایات این سوره پنجمین سورهٔ نازل شده به پیامبر بعد از سورهٔ مدثر است؛ اما به پیشنهاد نلدکه چهل و هشتمین سورهٔ نازل شده بعد از سورهٔ ناس است. این سوره اولین سوره کامل نازل شده‌است.

محل نزول

اختلاف دربارهٔ مکی یا مدنی بودن سوره حمد ثمره تفسیری ندارد؛ زیرا مشتمل بر آیه ای نیست که معنایش به اختلاف نزول، مختلف و متفاوت شود. این سوره به گفته ابن‌عباس و قتاده، در مکه، به عقیدهٔ مجاهد، در مدینه؛ اما به دیدگاه برخی دیگر یک بار ابتدای بعثت در مکه و بار دیگر پس از تغییر قبله در مدینه نازل شد.

ویژگی‌ها

سورهٔ حمد به‌خط میرعماد

لحن سوره

این سوره اساساً با سوره‌های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق دارد به خاطر اینکه سوره‌های دیگر همه بعنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته‌است.

تعداد آیات

همه قرائت‌شناسان در این‌که سوره حمد هفت آیه دارد، متفق‌اند، بدین‌گونه که قرائت‌شناسان مکّی و کوفی «بسم‌اللّه‌الرّحمن‌الرّحیم» را آیه‌ای مستقل دانسته‌اند ولی دیگر قرائت‌شناسان «بَسْمَلَه» را آیه‌ای جداگانه و کامل محسوب نکرده‌اند، در عوض با توقف بر نخستین «عَلَیهِم» عبارت «صِراطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم» را یک آیه و «غَیرِ الْمَغضوبِ عَلَیهِم» را آیه‌ای دیگر شمرده‌اند؛ بنابراین، در هر دو حالت سوره حمد هفت آیه خواهد داشت.

ترتیب در مصحف

به گزارش ابن‌ندیم و ابن‌أشته، حمد در مصحف اُبیّ بن کعب نیز نخستین سوره بوده، ولی در فهرستی که از ترتیب سوره‌های مصحف ابن‌مسعود عرضه شده‌است، نام حمد دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد فاتحه و مُعوّذَتین از آن رو در مصحف ابن‌مسعود وجود نداشته که وی مطمئن بوده‌است هرگز آن‌ها را فراموش نخواهد کرد، زیرا در روزگار وی قرآن را می‌نوشتند تا اگر بخشی از آن را فراموش کردند بتوانند با رجوع به آن، آیات فراموش شده را به یاد آورند؛ بنابراین، وقتی احتیاجی بدین تذکار نبود، نوشتن آن وجهی نداشت، ولی دقت و صحت این گزارشها محل تردید است، زیرا در روایت ابن‌عباس دربارهٔ ترتیب نزول سوره‌ها و در روایتِ عِکرِمه هیچ ذکری از سوره حمد به میان نیامده است.

اختلاف قرائت

در یک یا دو واژه این سوره نیز اختلاف قرائت گزارش شده‌است.

مضمون

آیات سورهٔ فاتحه، با حمد و ستایش پروردگار شروع می‌شود و با اشاراتی دربارهٔ خداوند و صفات او، و با ابراز ایمان به مبدء و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه می‌یابد؛ سپس با تقاضاها و نیازهای بندگان یعنی شناخت و درخواست رهروی در راه حقّ همچنین ابراز علاقه به ادامهٔ راه اولیای خدا، و اعلام بیزاری و انزجار از گمراهان و غضب‌شدگان پایان می‌گیرد؛ و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می‌گوید و بخشی از نیازهای بنده.

در حقیقت سوره حمد هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت؛ و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه‌گانه ایمان:

اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به ارکان را دربردارد.

متن و تفسیر سوره

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ﴾^۱

بنام خدائی که هم رحمتی عام دارد و هم رحمتی خاص به نیکان.

میان همه مردم جهان رسم است که هر کار مهم و پر ارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز می‌کنند، یعنی آن کار را با آن شخصیت مورد نظر از آغاز ارتباط می‌دهند؛ ولی آیا بهتر نیست که برای پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتباط دهیم که فنا در ذات او راه ندارد، از میان تمام موجودات آنکه ازلی و ابدی است تنها ذات پاک خداست و به همین دلیل باید همه چیز و هر کار را با نام او آغاز کرد و از او استمداد نمود.

و در حدیث معروفی از پیامبر می‌خوانیم: (به عربی: کلّ امر ذی بال لم یذکر فیه اسم اللّه فهو ابتر): «هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود بی فرجام است».

و نیز باقر می‌فرماید: «سزاوار است هنگامی که کاری را شروع می‌کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللّه بگوئیم تا پر برکت و میمون باشد».

پایداری و بقاء عمل بسته به ارتباطی است که با خدا دارد به همین مناسبت خداوند به پیامبر دستور می‌دهد که در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ ^{(سوره علق، آیه 1)}، و می‌بینیم نوح در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتی برای پیروزی بر مشکلات به یاران خود دستور می‌دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتی «بسم اللّه» بگویند ^{(سوره هود آیه ۴۱ و 48)}. و آنها نیز این سفر را سر انجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند و نیز سلیمان در نامه‌ای که به ملکه سبا می‌نویسد سر آغاز آن را «بِسْمِ اللَّهِ» قرار می‌دهد ^{(سوره نحل آیه 30)}.

روی همین اصل، تمام سوره‌های قرآن، با بسم اللّه آغاز می‌شود تا هدف اصلی از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود و تنها سوره توبه است که بسم اللّه در آغاز آن نمی‌بینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکّه و پیمان شکنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به «رحمان و رحیم» سازگار نیست.

﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾^۲

ستایش مر خدا را که مالک و مدبر همه عوالم است.

بعد از «بسم اللّه» که آغازگر سوره بود، نخستین وظیفه بندگان آن است که به یاد مبدء بزرگ عالم هستی و نعمتهای بی‌پایانش بیفتند، همان نعمتهای فراوانی که راهنمای ما در شناخت پروردگار و انگیزه مادر راه عبودیت است.

همه تحیرها و شگفتی‌های لذت انگیز انسان از زیبایی‌ها، بزرگی و موزونی خلقت به ذاتی منتهی می‌شود که ادراکات از درک آن به نهایت تحیر خود رسیده، از ادراک تهی می‌شوند، ایجادکننده و کمال بخشنده به تمامی آنچه که اسباب کسب علم و معرفت‌اند.

﴿الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ﴾^۳

هم رحمتی عام دارد و هم رحمتی خاص به نیکان.

کسی که قیامت را جهت تکامل بشر آفرید و اوست درک‌کننده دردها و نقص‌های آدمی بیش از خودشان، که به بهترین و کامل‌ترین حالت آن را بر طرف می‌کند؛ و آن از رحمت بی‌قید و شرط و دائمی حضرتش ناشی می‌شود.

مشهور در میان گروهی از مفسران این است که صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خداست که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار می‌باشد، زیرا «باران رحمت بی‌حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بی‌دریغش همه جا کشیده» ولی «رحیم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیعش است.

﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾^۴

خدائی که مالکیت علی الاطلاقش در روز جزا برای همه مکشوف می‌شود

اوست قانون‌گذار و تعیین‌کنندهٔ حدود و سرنوشت انسان، در آن مقطع از زمان که تمامی اسرار نهان و نتیجهٔ اعمالش نمایان شده و بر حسب آنچه که باور داشتند از اعتقادات و دانسته‌ها، شرایط جسمی و روحی، اقتصادی و فرهنگی و… همچنین آنچه که می‌توانستند بدانند یا بشنوند، برای ایشان تصمیم‌گیری شده و میانشان قضاوت خواهد شد.

در اینجا تعبیر به «مالکیت خداوند» شده‌است، که نهایت سیطره و نفوذ او را بر همه چیز و همه کس در آن روز مشخص می‌کند، روزی که همه انسانها در آن دادگاه بزرگ برای حساب. حاضر می‌شوند و در برابر مالک حقیقی خود قرار می‌گیرند، تمام گفته‌ها و کارها و حتی اندیشه‌های خود را حاضر می‌بینند، هیچ چیز حتی به اندازه سر سوزنی نابود نشده و به دست فراموشی نیفتاده است، و اکنون این انسان است که باید بار همه مسئولیتهای اعمال خود را بردوش کشد! حتی در آنجا که بنیانگذار سنت و برنامه‌ای است، باز باید سهم خویش را از مسئولیت بپذیرد! بدون شک مالکیت خداوند نسبت به جهان هستی مالکیت حقیقی است نه مالکیت اعتباری نظیر مالکیت ما نسبت به آنچه در این جهان ملک ما است و به تعبیر دیگر این مالکیت نتیجه خالقیت و ربوبیت است، آنکس که موجودات را آفریده و لحظه به لحظه فیض وجود هستی به آنها می‌بخشد، مالک حقیقی موجودات است؛ و در پاسخ این سؤال که مگر خداوند مالک تمام این جهان نیست که ما از او تعبیر به «مالک روز جزا» می‌کنیم؟ باید بگوئیم: مالکیت خداوند گر چه شامل «هر دو جهان» می‌باشد، اما بروز و ظهور این مالکیت در قیامت بیشتر است، چرا که در آن روز همه پیوندهای مادی و مالکیتهای اعتباری بریده می‌شود، و هیچ‌کس در آنجا چیزی از خود ندارد، حتّی اگر شفاعتی صورت گیرد باز به فرمان خداست.

﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾^۵

تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌طلبیم

از اینجا گوئی «بنده» پروردگار خود را مخاطب ساخته در واقع آیات گذشته سخن از توحید ذات و صفات می‌گفت و در اینجا سخن از توحید عبادت، و توحید افعال است. توحید عبادت آن است که هیچ‌کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگی و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم، توحید افعال آن است که تنها مؤثر حقیقی را در عالم او بدانیم، نه اینکه دنبال سبب نرویم بلکه معتقد باشیم هر سببی هر تأثیری دارد به فرمان خداست. این تفکر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند می‌دهد.

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾^۶

ما را بسوی صراط مستقیم هدایت فرما.

پس از اظهار تسلیم در برابر پروردگار و وصول بر مرحله عبودیت و استمداد از ذات پاک او نخستین تقاضای بنده این است که او را به راه راست، راه پاکی و نیکی، راه عدل و داد، و راه ایمان و عمل صالح هدایت فرماید، در اینجا این سؤال که چرا ما همواره درخواست هدایت به صراط مستقیم از خدا می‌کنیم مگر ما گمراهیم! مطرح می‌شود. وانگهی این سخن از پیامبر و امامان که نمونه انسان کامل بودند چه معنی دارد؟! در پاسخ می‌گوئیم: انسان در مسیر هدایت هر لحظه بیم لغزش و انحراف دربارهٔ او می‌رود، به همین دلیل باید خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را بر راه راست ثابت نگهدارد. دوم اینکه، هدایت همان پیمودن طریق تکامل است که انسان تدریجاً مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد؛ بنابراین جای تعجب نیست که حتی پیامبران و امامان از خدا تقاضای هدایت «صراط مستقیم» کنند، چه اینکه کمال مطلق تنها خدا است، و همه بدون استثناء در مسیر تکاملند، چه مانعی دارد که آنها نیز تقاضای درجات بالاتری را از خدا بنمایند.

صادق در تفسیر این آیه می‌فرماید: «خداوندا! ما را بر راهی که به محبت تو می‌رسد و به بهشت واصل می‌گردد، و مانع از پیروی هوسهای کشنده و آراء انحرافی و هلاک کننده است ثابت بدار».

صراط مستقیم چیست؟ «صراط مستقیم» همان آئین خداپرستی و دین حق و پایبند بودن به دستورهای خداست، چنان‌که در سوره انعام آیه ۱۶۱ می‌خوانیم: «بگو: خداوند مرا به صراط مستقیم هدایت کرده، به دین استوار آئین ابراهیم که هرگز به خدا شرک نورزید».

﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾^۷

صراط آنان‌که برایشان انعام فرمودی. نه آنان‌که برایشان غضب کردی و نه گمراهان.

در حقیقت خدا به ما دستور می‌دهد طریق و خط پیامبران و نیکوکاران و آنها که مشمول نعمت و الطاف او شده‌اند را بخواهیم و به ما هشدار می‌دهد که در برابر شما همیشه دو خط انحرافی قرار دارد، خط «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و خط «الضَّالِّینَ».

سوره نساء آیه ۶۹ گروه «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» را تفسیر کرده‌است: «کسانی که دستورهای خدا و پیامبر را اطاعت کنند، خدا آنها را با کسانی قرار می‌دهد که مشمول نعمت خود ساخته، از پیامبران و رهبران صادق و راستین و جانبازان و شهیدان راه خدا و افراد صالح، و اینان رفیقان خوبی هستند». بنابراین ما در سوره حمد از خدا می‌خواهیم که در خط این چهار گروه قرار گیریم که در هر مقطع زمانی باید در یکی از این خطوط، انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نمائیم.

از موارد استعمال کلمات «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «الضَّالِّینَ» در قرآن مجید چنین استفاده می‌شود که «الضَّالِّینَ» گمراهان عادی هستند، و «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» گمراهان لجوج و منافق، به همین دلیل در بسیاری از موارد، غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذکر شده.

در آیه ۶ سوره فتح آمده‌است: «خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک و آنها را که دربارهٔ خدا گمان بد می‌برند مورد غضب خویش قرار می‌دهد، و آنها را لعن می‌کند، و از رحمت خویش دور می‌سازد، و جهنم را برای آنان آماده ساخته‌است».

به هر حال «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» آنها هستند که علاوه بر کفر، راه لجاجت و عناد و دشمنی با حق را می‌پیمایند و حتّی از اذیت و آزار رهبران الهی و پیامبران در صورت امکان فرو گذار نمی‌کنند.

گفتارها پیرامون سوره

• ابی ابن کعب از پیغمبر اسلام روایت کرده که: هر کس این سوره را بخواند مثل آن است که تورات، انجیل، زبور، صحف ابراهیم و صحف موسی و قرآن را تماماً خوانده باشد و به هر حرفی درجه‌ای از بهشت به او دهند که اجازه ندارم اوصاف آن درجات را بیان کنم همین اندازه بگویم که خوش بحال خواننده آن و این سوره هر دردی را دواست.
• ابیّ بن کعب آورده‌است که: این سوره را بر پیامبر تلاوت کردم. آن حضرت فرمود: به خدایی که جان من در کف قدرت اوست، چنین سوره ای را خداوند نه در تورات فرو فرستاده‌است، نه در انجیل، نه در زبور و نه در دیگر سوره‌های قرآن. این سوره مبارکه، «امّ الکتاب» و «سبع مثانی» است؛ که میان خدا و بندگان نمازگزارش تقسیم شده‌است، آن هم با حقوق برابر و متقابل؛ و برای بنده در آن است هر آنچه بخواهد.
• محمّدبن مسعود از پیامبر نقل کرده‌است که: به جابر فرمود آیا نمی‌خواهی برترین سوره ای را که خدا در کتاب خویش فرو فرستاده‌است، به تو بیاموزم؟ جابر پاسخ داد: آری ای پیامبر خدا! بیاموز! پس خضرت ام الکتاب را به وب آموخت؛ سپس فرمود: دوست داری از فضیلت آن برای تو بگویم؟ پاسخ داد: آری؛ پدر و مادرم به قربانت. فرمود: این سوره، شفای هر درد و بیماری است جز مرگ.
• از پیامبر آورده‌اند که: «هر کس سوره فاتحه را تلاوت کند، پاداش تلاوت دو سوّم قرآن به او ارزانی می‌شود، و از چنان پاداشی بهره‌مند می‌شود که گویی به هر زن و مرد باایمانی، انفاق خالصانه کرده‌است.» و نیز در روایت دیگری آمده که «گویی همه قرآن را تلاوت کرده‌است».
• از پیامبر اسلام نقل شده‌است که: «بازخوانی فاتحه پادزهر نیش کژدم است».
• از پیامبر اسلام نقل شده که: «سورهٔ حمد باارزشترین ودیعه در گنجینه‌های عرش الهی است».
• معاویة بن عمار از صادق نقل می‌کند که: فرمود هرگاه هفتاد مرتبه سوره حمد را بر مرده‌ای خواندی و زنده شد تعجب مکن؛ و نیز فرمود: خوانده نمی‌شود سوره حمد هفتاد بار بر دردی مگر آنکه فوراً آرام می‌شود.

گوش دادن

محمد ایوب

عبدالرحمان السدیس

شهریار پرهیزگار

جستارهای وابسته

• قرآن
• سوره‌های قرآن
• فهرست سوره‌های قرآن
• سوره‌های مکی
• سوره‌های مدنی

منابع

• قرآن کریم
• سوره فاتحه، ویکی شیعه
• سوره حمد، ویکی فقه
• تفسیر خلاصۀ سورۀ حمد، معرفت الله
• طبرسی، تفسیر مجمع البیان
• دانشنامهٔ جهان اسلام
• مکارم شیرازی، تفسیر نمونه
• محمود رامیار، تاریخ قرآن
• ابن ندیم، الفهرست
• زمخشری، تفسیر کشاف
• سید ابوالقاسم خویی، البیان فی تفسیر قرآن

پیوند به بیرون

• سوره حمد و ترجمه
• تفسیر سوره حمد (تفسیر نور )
• سوره فاتحه، ویکی شیعه
• سوره حمد، ویکی فقه