صادق خلخالی
لحن یا سبک این مقاله بازتابدهندهٔ لحن دانشنامهای مورد استفاده در ویکی‌پدیا نیست. (آوریل ۲۰۱۸) |
محمد صادق صادقی گیوی (۱ مرداد ۱۳۰۵[۳][۴] – ۵ آذر ۱۳۸۲) معروف به صادق خلخالی،[۵] روحانی شیعه و اوّلین حاکم شرع دادگاه انقلاب پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران بود. وی سه دوره نماینده مردم قم در مجلس شورای اسلامی و نماینده مردم استان تهران در نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری بود.[۶] او پس از مرگ سید روح‌الله خمینی از صحنه سیاسی کنار گذاشته شد و در انتخابات‌ها هم رد صلاحیت شد.[۷] سپس به تدریس در حوزه علمیه قم مشغول شد.
صادق خلخالی | |
|---|---|
 تصویری از صادق خلخالی، وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران | |
| حاکم شرع و رئیس دادگاه‌های انقلاب اسلامی | |
| دوره مسئولیت ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ – اسفند ۱۳۵۸ | |
| گمارنده | سید روح‌الله خمینی |
| پس از | سمت ایجاد نشده بود |
| پیش از | محمدمهدی ربانی املشی (رئیس شعبهٔ اول دادگاه عالی انقلاب اسلامی) |
| نماینده مجلس شورای اسلامی | |
| دوره مسئولیت ۷ خرداد ۱۳۵۹ – ۶ خرداد ۱۳۷۱ | |
| حوزه انتخاباتی | شهر قم (دورهٔ ۱٬۲٬۳) |
| نماینده مجلس خبرگان رهبری | |
| دوره مسئولیت مرداد ۱۳۶۲ – اسفند ۱۳۶۹[۱][۲] | |
| اطلاعات شخصی | |
| زاده | محمدصادق صادقی گیوی ۱ مرداد ۱۳۰۵ گیوی، اردبیل، ایران |
| درگذشته | ۵ آذر ۱۳۸۲ (۷۷ سال) قم، ایران |
| علت مرگ | سرطان |
| دیگر عضویت‌های سیاسی | جامعه روحانیت مبارز |
| فرزندان | ۳، از جمله فاطمه |
| اقامتگاه | تهران، قم |
| محل تحصیل | حوزه علمیه قم |
| پیشه | حاکم شرع (پس از انقلاب) |
در سال‌های آغازین انقلاب افراد زیادی به حکم خلخالی اعدام شدند. محاکمه و اعدام وابستگان و صاحب منصبان شاهنشاهی پهلوی در سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ باعث شد خلخالی به چهره‌ای جنجالی تبدیل شود.[۸] او در سال ۵۷ حکم اعدام شماری از مخالفان کرد را صادر کرد.[۸] وی از اردیبهشت تا دی ۱۳۵۹ با حکم رئیس‌جمهور بنی صدر سرپرست کمیته مبارزه با مواد مخدر بود.[۸][۹]
پیش از انقلاب
صادق در خانواده‌ای آذربایجانی در گیوی از توابع شهرستان خلخال استان اردبیل زاده شد. در ۱۷ سالگی وارد قم شده همدرس سید مصطفی خمینی بود. درس خارج را نزد میرزا محمد مجاهدی تبریزی، سید محمد حجّت کوه کمری، سید حسین طباطبایی بروجردی، سید محمدحسین طباطبایی، سید محمد محقق داماد و میرزا عبدالجواد اصفهانی فرا گرفت و ۱۳ سال شاگرد روح‌الله خمینی بود. به دلیل همکاری با فدائیان اسلام به مدّت یک سال از ورود به مدرسه فیضیه محروم شد. با اوج‌گیری انقلاب در مبارزات وارد و چند مرتبه دستگیر شد و در زندانهای قم و تهران زندانی و مدت چهار سال به نقاطی که بیشترشان بد آب و هوا بودند از جمله انارک، بندر لنگه، لار، بانه، رفسنجان، و رودبار تبعید شد و تا اواخر دوران پهلوی در بندر لنگه در تبعید بود. سپس به قم و از آنجا به نزد خمینی در پاریس رفت و دوازده روز پیش از ورود خمینی به ایران به کشور بازگشت.[۶]
حاکم شرع و اعدام‌های اول انقلاب
وی که پیشینه دستگیری و زندان در سال‌های پیش از انقلاب را داشته‌است و از روزهای نخست انقلاب در کنار خمینی بوده،[۱۱] در ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ با حکم خمینی به عنوان حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب منصوب شد و پس از انتصاب سید محمد بهشتی به ریاست دیوان عالی کشور در اسفند ۱۳۵۸ از این سمت برکنار شد.[۹][۱۲] وی از اردیبهشت ۱۳۵۹ با حکم رئیس‌جمهور وقت ابوالحسن بنی‌صدر سرپرست کمیته مبارزه با مواد مخدر شد و به محاکمه و اعدام کسانی که در قاچاق و توزیع مواد مخدر دست داشتند پرداخت. او که به دلیل قاطعیت فوق‌العاده نسبت به معتادان و قاچاقچیان معروف شده بود در دی همان سال استعفا داد.[۷][۹][۱۳]
صدها نفر به حکم خلخالی اعدام شدند که بسیاری از آنان وابستگان به دودمان پهلوی بودند. خلخالی در شب پیروزی انقلاب قصد داشت ۲۴ نفر را اعدام کند که در نهایت پس از موافقت خمینی مهدی رحیمی، نعمت‌الله نصیری، منوچهر خسروداد و رضا ناجی اعدام شدند. خمینی به مهدی عراقی دستور داد که برود و نظارت کند تا این چهار نفر با خانواده‌هایشان تماس بگیرند و اگر مطالبی دارند بنویسند. اما خلخالی به سرعت از مدرسه علوی به مدرسه رفاه رفت و عراقی زمانی رسید که اعدام آن چهار نفر صورت گرفته بود. ابراهیم یزدی در خاطراتش می‌نویسد: «وقتی من رسیدم، خلخالی و تیم‌اش مشغول گفتگو برای نوشتن ادعانامه علیه اعدام‌شدگان بودند. من بسیار عصبانی شدم و بر سر آنها فریاد زدم که شما چه دینی دارید؟ اول می‌کشید بعد می‌خواهید کیفرخواست بنویسید.»[۱۵]
در اعترافات داوطلبانه حسین بروجردی در کتاب پشت پرده انقلاب که در آن زمان ناظر بر عملکرد کمیته‌ها بود آمده که در جریان تیرباران فرماندهان ارتش شاهنشاهی ایران در پشت بام مدرسه رفاه، پس از تیرباران و پس از آنکه نماز شکر به امامت خمینی خوانده می‌شود خلخالی در هنگام پایین آمدن از پشت بام تکرار می‌کرد: «کَسَک…ها طلبه‌ها را از پشت بام حوزه علمیه به پایین پرتاب کردند ما هم بر خلاف رأی امام (مقصود خمینی) کاری نکردیم. امام در بهشت زهرا به همه سران ارتش اعلام کرد: اگر می‌خواهید آقایی کنید با ما باشید. آنها (رژیم پهلوی) به شما می‌گویند که اگر با ما بیایید، اعدام می‌شوید، اما ما اعدام نمی‌کنیم. الان هم من رأی به اعدام ندارم بلکه تیرباران کردم!!!»
از دیگر محکومین این دادگاه‌ها امیرعباس هویدا نخست‌وزیر بود. در روز ۱۸ فروردین ۱۳۵۸ خلخالی با سیزده مأمور فدائی خود وارد زندان قصر تهران شد و تلفن‌های آن را قطع کرد تا از اعمال نفوذها جلوگیری کند و به دنبال محاکمه‌ای کوتاه وی را محکوم به اعدام کرد.[۱۳]
خلخالی در تابستان ۱۳۵۸ به عنوان حاکم شرع راهی کردستان شد که با اعتراض دولت موقت نهایتاً منجر به دخالت هیئت حسن نیت شد. وی سپس برای سرکوب ناآرامی‌ها راهی گنبد کاووس شد و حکم اعدام ۹۴ نفر را در آنجا صادر کرد.[۶]
بنا به گزارش سازمان عفو بین‌الملل ۴۳۸ نفر تا اسفند ۱۳۵۸ (طی یکسال) در ایران اعدام شدند.[۱۶] تجاوز جنسی به زندانیان زن و مرد طی بازجویی به منظور گرفتن اعتراف از طرف خلخالی مجاز عنوان شده بود. همچنین برای زنان محکوم پیش از اعدام صیغه (ازدواج موقت) اجباری با پاسدارها به منظور تجاوز جنسی بدون گناه در نظر گرفته بود و در این مورد گاهی حتی باردار بودن زن زندانی نیز مانع نمی‌شد.[۱۷]
استعفا در اواخر اردیبهشت ۵۸
وی نوشت:
اینجانب از اول خرداد از سمت خود در دادگاه انقلاب استعفا می‌دهم و پیروزی ملت ایران و جمهوری اسلامی به رهبری ابرمرد تاریخ و قائد عظیم‌الشان و پیشوای توانا امام خمینی از خداوند متعال خواستارم. امیدوارم ملت ایران مشکلات را یکی پس از دیگری حل و فصل نماید و در پیگرد اهداف مقدسه جمهوری اسلامی ثابت‌قدم بوده باشند من تا آن‌جایی که اطلاع دارم همه احکام صادر از دادگاه‌های انقلاب اسلامی طبق موازین شرع مقدس اسلام بوده و هیچ‌گونه مصادره اموال بدون جهت صورت نگرفته‌است. در زندانهای انقلاب کسی را زیر شکنجه قرار نداده‌اند توفیق و سعادت امت مسلمان ایران برای پیش‌برد اهداف عالیه اسلام از خداوند خواهانم و همیشه یک سرباز جان به کف در خدمت پیشوای عظیم‌الشان امام خمینی خواهم بود کسانی که برای رفع مشکل خود به اینجانب رجوع می‌کنند چه تلفنی و چه تلگرافی و چه به وسیله نامه یا شخصاً مراجعه می‌فرمایند مستقیماً به دفتر دادگاه انقلاب اسلامی مستقر در قصر مراجعه نمایند. همیشه در خدمت ملت مسلمان ایران خواهم بود. والسلام علی من اتبع الهدی[۱۸]
برکناری
«فقط به کسانی اجازه داده می‌شود وکیل داشته باشند که لال باشند.»
صادق خلخالی در مورد حقوق متهم.[۱۹][۲۰]
از نخستین کارهای سید محمد بهشتی در آغاز ریاستش به عنوان رئیس قوه قضائیه ایران در اسفند ۱۳۵۸ برکناری خلخالی بود.[۲۱] او با عملکرد خلخالی مخالف بود و دربارهٔ وی می‌گفت: من بساط اینگونه دادگاه‌ها را جمع خواهم کرد.[۲۲]
هرچند خلخالی از سمت ریاست دادگاه‌های انقلاب برکنار شد ولی همچنان با حکم بنی صدر در سمت ریاست کمیته مبارزه با مواد مخدر بود. تا اینکه به دلیل اعتراضات و انتقادات زیاد نسبت به عملکرد او روح‌الله خمینی در اسفند ۱۳۵۹ خلخالی را از این سمت برکنار کرد. البته این اتفاق پنهانی بود و رسانه ای نشد. بعد از آن روح‌الله خمینی دستور بررسی مجدد همه پرونده‌هایی را که توسط خلخالی منجر به صدور حکم شده بود داد.[۲۳]
پاسخ به انتقادها
سپهبد جهانبانی در بامداد ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ در زندان قصر به حکم صادق خلخالی، حاکم شرع وقت، تیرباران شد.[۲۴]
وی در خاطراتش در مورد نحوه انتخابش به عنوان حاکم شرع می‌نویسد:
«خدا شاهد است که ما برای تصدی این مقام کوچک‌ترین تلاشی نکردیم و حتی تا زمانی که به من ابلاغ شد از آن اطلاعی نداشتم. آقا سید روح‌الله خمینی با شناختی که از روحیه انقلابی من داشتند عصر روز ۲۴ بهمن ۵۷ مرا به دفترشان احضار کردند و فرمودند: این حکم را به نام شما نوشته‌ام. حقیر پس از دیدن حکم به حضورشان عرض کردم: آقا این حکم سنگین است. فرمودند: برای شما سنگین نیست. گفتم مخالفین و وابستگان به طاغوتیان علیه من تبلیغ می‌کنند. آقا فرمود: من پشتیبان شما هستم و بالاخره این حکم را به کسی بدهم که به او اطمینان داشته باشم.»
خلخالی در پاسخ مخالفان به اعدام‌ها، آنها را به خمینی ارجاع می‌داد:
هرکس در مقابل شما ایستاد همین‌طور یقه‌اش را می‌گیری و کنارش می‌اندازی. من با اتکاء به همین حمایت‌های جدی کار خودم را ادامه می‌دادم و به آنها می‌گفتم امام فهمیده حکم را به چه کسی بدهد و من یک قدم از انجام وظیفه‌ام عقب‌نشینی نمی‌کنم.[۱۳]
ابراهیم یزدی از اعضای شورای انقلاب اسلامی ایران معتقد است که خمینی گرچه اعدام چند نفر از سران ارتش را تأیید کرد، اما نه شکل اعدام و نه برخی دیگر از رفتارهای خلخالی را قبول نداشت.[۲۵]
وی. اس. نایپل که خلخالی را در سال ۱۹۷۹ ملاقات کرده بود دربارهٔ بذله‌گویی او در دادگاه‌ها می‌نویسد:
بیشتر شوخی‌هایی که می‌کرد حول و حوش احکام و اعدام‌ها می‌چرخید و دیگر افراد حاضر قهقهه‌زنان خودشان را اینسو و آن‌سو می‌انداختند.[۲۶]
وی در مصاحبه‌ای با صادق صبا خبرنگار بی‌بی‌سی فارسی از گذشته خود اظهار رضایت کرده و گفته بود چنانچه هر یک از اعدام شده‌ها به دست وی امروز زنده بودند دوباره آنها را اعدام می‌کرده‌است.
اعمال
برنامه‌ریزی ترورها
خلخالی پس از انقلاب بسیاری از مقامات پهلوی و محمدرضا پهلوی و بیشتر اعضای خانواده‌اش «مفسد فی الارض» نامیده و به اعدام غیابی محکوم کرد. او برای ترور آنان در خارج از کشور تلاش‌هایی خصوصاً با کمک گروه فدائیان اسلام صورت داد.
خلخالی در سال ۱۳۵۹ حکم قتل منوچهر وظیفه‌خواه بازجوی ساواک را که در لندن بود می‌دهد. برخی معتقدند که منوچهر وظیفه‌خواه چون دربارهٔ پرونده روحانیون زندانی در دوره پهلوی، چیزهای بسیاری می‌دانست ترور شد.[۲۷]
در۱۶ آذر ۱۳۵۸ شهریار شفیق پسر اشرف پهلوی و یکی از افرادی که غیاباً توسط وی محکوم به مرگ شده بود در پاریس ترور شد.
پس از عزیمت شاه به مکزیک خلخالی اعلام کرد که گروهی از اعضای فدائیان اسلام را برای ترور وی اعزام کرده‌است. او گفت با ایلیچ رامیرز سانچز (کارلوس) تروریست آمریکای جنوبی هماهنگی صورت گرفته و ۱۴۰٬۰۰۰ دلار جایزه برای قتل شاه در نظر گرفته‌است.[۲۸]
دروغ بستن به محکومین
مصطفی میرسلیم در سال ۱۳۹۸ در جواب سؤال «آیا این جمله برای آقای خلخالی است که حالا اعدام می‌کنیم اگر بی گناه بود می‌رود بهشت؟» گفت: «بله از این حرف‌ها می‌گفتند. حتی بدتر از این کارها هم انجام می‌دادند. من خبر داشتم که برخی از همراهان ایشان برای اینکه مجوز ورود به یک خانه را بگیرند برخی از مواد مخدر یا موارد دیگر را به داخل منزل پرتاب می‌کردند و بعد به اهالی خانه می‌گفتند ما آمده‌ایم برای تفتیش و … بالاخره این قبیل کارها زیاده روی‌هایی بود که اوایل انقلاب صورت می‌گرفت»[۳۰]
مسعود بهنود می‌گوید: یکی از چند باری که او را دیدم فرصتی دست داد که سؤالی بکنم که سالها توی گلوی من مانده بود:
گفتم آقای خلخالی در دادگاه نادر جهانبانی و عباسعلی خلعتبری ما گروه آورده بودیم و فیلم می‌گرفتیم و فیلمهاش هست. در محاکمه خلعتبری معلوم شد که تفاله اتمی در ایران دفن نشده و کسی هم که پیشنهاد دفن تفاله اتمی را داده‌است او نبوده… شما چرا در مصاحبه خود (به دروغ) گفتید سپهبد جهانبانی برای اسبهایش موزیک پخش می‌کرده‌است و خلعتبری در ایران تفاله اتمی دفن می‌کرده؟
جواب خلخالی این بود: یادم بود (می‌دانستم) ولی چیزهایی گفتم که (مردم) دلشان بسوزد جگرشان بسوزد. من مأمور ایجاد منطق برای سلطنت طلبان و طاغوتیان نیستم.[۳۱]
ویران کردن آرامگاه رضاشاه و اقدام به تخریب آرامگاه فردوسی و کوروش و تخت جمشید
«به‌عنوان اینکه افتتاحی بشود برای تخریب، بنده هم اولین کلنگ خرابکاری را زدم.»
صادق خلخالی در مورد تخریب آرامگاه رضاشاه.[۳۲]
در اردیبهشت ۱۳۵۹ با وجود مخالفت جبهه ملی و دولت بنی صدر آرامگاه رضاشاه به دستور حاکم شرع وقت صادق خلخالی توسط نیروهای سپاه و حدود دویست نفر به سرپرستی خلخالی [۱] طی بیست روز به کلی ویران شد.[۳۳] این اقدام توسط روح‌الله خمینی تأیید شد. زمین آرامگاه رضاشاه در حال حاضر به عنوان یک مدرسه مذهبی اسلامی استفاده می‌شود.
گزارش‌هایی موجود است که خلخالی سعی در تخریب آرامگاه فردوسی و تخت جمشید (پارسه) هم داشته اما این با مخالفت دولت موقت (از جمله وزیر فرهنگ پرویز ورجاوند،[۳۴] استاندار فارس نصرت‌الله امینی[۳۵] و سید محمود طالقانی و مقاومت مردم مرودشت و پرسنل تخت جمشید در این امر ناکام ماند.[۳۶][۳۷][۳۸]
نظرات
نظر خلخالی نسبت به کوروش
خلخالی معتقد بود که کوروش بزرگ، جانی بالفطره و لواط دهنده‌ای بی‌مقدار بیش نبود. او ۱۰ سال پیش از انقلاب، رساله‌ای دربارهٔ کوروش نوشت که ساواک مانع از چاپ آن شد. خلخالی کتاب مقدس مسیحیان (انجیل) را کتابی مُهمَل و دروغ‌های شرم‌آور خواند و یهودیان را «قومی جنایتکار» خواند.[۳۹]
وی کتابی با عنوان «کوروش دروغین و جنایتکار» نگاشته و به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله منتشر ساخت.[۴۰] در این رساله که برخی آن را فُحشنامه خوانده‌اند، کوروش را «سفاک و خونریز» نامید و به لواط و بی‌بندوباری متهم کرد و طرح عظمت او در ایران را سیاستی استعماری و توطئه یهود دانست و از مفسرینی چون سید محمدحسین طباطبایی که وی را مصداق ذوالقرنین دانسته بودند انتقاد کرده و دربارهٔ کوروش نوشته بود:
«مگر یک‌نفر انسان به تمام معنی جانی و منحط از نظر اخلاق عمومی و خصوصی می‌تواند ذوالقرنین باشد؟ حیف است که ذوالقرنین مقدس و محبوب، کوروش منحوس جاه‌طلب و عیاش و آدمکش باشد… فردی که زن خود را پس از باده‌گساری‌های بی‌حد به مردم عرضه می‌کند و در حالت مستی، فرمان قتل مردمانی را که ضد یهودند صادر می‌کند.»[۴۱]
سعیدی سیرجانی ادعای لواط کار بودن کوروش توسط خلخالی را ناشی از ناتوانی وی در فهم متون تاریخی و خواندن فارسی می‌داند:
«... این عبارت را در «تاریخ ایران باستان پیرنیا» خوانده بودیم که: «مورخ مذکور (کتزیاس) گوید: کوروش پسر چوپانی بود از ایل مُردها که از شدت احتیاج مجبور کردید راهزنی پیش گیرد.» و به علت درک ناقص و ذهن منحرف خویش گمان کرده بودیم که کوروش هم مثل بسیاری از سران قبایل و بزن‌بهادرهای روزگار در آغاز کارش بر کاروان‌های هجوم می‌برده و راهزنی می‌کرده‌است؛ و این را عیب چندانی برای سرداران و جهانگشایان آن روزگار نمی‌شمردیم. غافل از این واقعیت که «راهزنی پیش گیرد» را اولاً باید به این صورت خواند که «راه زنی پیش گیرد» و معنیَش را هم در محضر مبارک آموخت که عین عبارت کتزیاس را در داخل پرانتزی گذاشته و در صفحهٔ ۲۷ تألیف منیف خویش آورده‌اند و با مدد طبع موشکاف و روح عفیف خویش مفهومش را هم داخل پرانتزی گذاشته و بدین صورت آورده‌اند:
«مورخ مذکور بنا به نوشتهٔ ایران باستان به قلم آقای مشیرالدولهٔ پیرنیا ص ۴۲۰ می‌گوید که کتزیاس می‌گوید کوروش پسر جوانی بود از اهل «مر» که از شدت احتیاج مجبور گردید راهِ زنی پیش گیرد (لواط بدهد)...» آری این است نص عبارت حضرتشان.[۴۲]
حمله به فردوسی
صادق خلخالی روز ۲۱ دی ۱۳۵۸ در محوطه چمن دانشکده دکتر علی شریعتی دانشگاه مشهد، برای مردم این شهر سخنرانی کرد.
... فردوسی را به باد حمله گرفت و گفت: فردوسی از رستم خیالی و پادشاهان تعریف کرده، در حالیکه در کتاب خود یک کلمه هم از انسان و انسانیت یا خراسانی رنج‌دیده نامی نبرده‌است. خلخالی افزود: شاهنامه فردوسی، شاهنامه نیرنگ و دروغ و سرگرم‌کننده مردم بدبخت ماست.[۴۳]
فعالیت سیاسی
خلخالی به دنبال انتخابات شوراهای شهر سال ۱۳۵۸، به عنوان رئیس شورای شهر قم انتخاب شد.[۴۴] او در آغاز انقلاب مخالف سرسخت نیروهای ملی از جمله نهضت آزادی ایران و مهدی بازرگان بود. وی در نخستین دوره از انتخابات مجلس شورای اسلامی از حوزه انتخابیه قم، نامزد نمایندگی مجلس شد و با حدنصاب ۷۸/۹٪ آرا به مجلس راه یافت.[۴۵] در این انتخابات حزب توده ایران صادق خلخالی را به عنوان نامزد خود معرفی کرده بود.[۴۶] او پس از انشعاب در جامعه روحانیت مبارز تهران و ایجاد مجمع روحانیون مبارز به عضویت این جریان چپ‌گرا درآمد. وی همچنین در دور دوم و سوم مجلس شورای اسلامی و دور اول مجلس خبرگان رهبری توانست به نمایندگی انتخاب شود اما پس از فوت خمینی او که از یاران نزدیک وی بود منزوی شد.[۶]
پیش از پیروزی اصلاحات در سال ۷۶، وی آشکارا به حمایت از سید محمد خاتمی پرداخت. اما در دوران اصلاحات نیز پیشینه‌اش منجر به دوری گزیدن بیشتر احزاب دوم خردادی از وی شد و تنها انگشت شماری از اعضای مجمع روحانیون حمایت‌هایی از وی صورت دادند. از سویی خود او نیز به بی‌بی‌سی گفت از آنجا که قصد تبری جستن از گذشته و اعدامهایش را ندارد، از حمایت اصلاح طلبان صرف نظر می‌کند.[۴۷] او در انتخابات مجلس خبرگان در اعتراض به رد صلاحیت‌های گسترده از شرکت در انتخابات انصراف داد.[۴۸]
او در ابتدای دهه شصت خواستار برخورد حذفی با مرجع تقلید منتقد سید محمدکاظم شریعتمداری بود و در ماجرای اتهام کودتای صادق قطب‌زاده در زیر ورقه اعتراض نمایندگان مجلس اول نوشته‌بود: «اصل کار، خود شریعتمداری است که باید اعدام شود». اما در اواخر عمر همگام با اصلاح طلبان، با احترام از شریعتمداری در جلد دوم خاطراتش یاد کرد و اجازه‌نامه‌های خود از شریعتمداری را منتشر کرده. موضع وی نسبت به بازرگان نیز در طول زمان تغییر کرد و در سال‌های آخر عمرش به ثناگویی از مهدی بازرگان پرداخت و در تشییع جنازه وی گریست.[۴۹]
صادق خلخالی در سال‌های پایانی عمر، نه می‌توانست با اصولگرایان کنار بیاید و نه حمایتش از اصلاح طلبان را علناً نشان دهد. هر بار که سخن می‌گفت ناخودآگاه مجبور به دفاع از اقدامات رادیکال خود در اول انقلاب می‌شد. حتی زمانی که در پیدا و پنهان از مواضع جنجالی محمدتقی مصباح یزدی در سال‌های نخست حاکمیت اصلاح طلبان انتقاد می‌کرد، ناخواسته آن انتقادات متوجه خود وی نیز می‌شد و باز هم سکوت را شایسته‌تر می‌دید. حمایت‌های بی‌دریغ وی از منتظری نیز سودی به حالش نداشت و شرکت روزانه او در نماز جماعت دفتر منتظری کسی را به او خوش بین نکرد. وی پس از درگذشت اراکی از مردم خواست که مقلد منتظری شوند و خود نیز تا پایان عمر از مدافعان و همراهان منتظری باقی ماند. نامه‌های سرگشاده معترضانه او در دوره انزوایش در قم هیچ انعکاس خاصی نیافت و در تنهایی، انزوا و سکوت از دنیا رفت.[۵۰] به گفته عبدالکریم سروش وی تماس‌هایی با سید احمد فردید نیز داشته‌است.[۵۱]
خانواده خلخالی
دختر وی فاطمه صادقی خلخالی استاد دانشگاه بوده و در زمینهٔ حقوق زنان فعالیت می‌کند.[۵۲] او پیشینه همکاری با ماهنامه زنان را داشته و عضو تحریریه فصلنامه گفتگو است و مطالبی نیز در دفاع از جنبش فمینیستی در ایران و علیه حجاب اجباری در سال ۱۳۸۷ ارائه کرد. وی سالها در خارج از ایران زندگی می‌کرد.[۵۳] محمد صادقی فرزند دیگر صادق خلخالی است که در اعتراضات ۱ اسفند ۱۳۸۹ توسط نیروهای امنیتی بازداشت و پس از یک روز آزاد شده‌است.[۵۴][۵۵] فاطمه در مصاحبه‌ای پدرش را فاقد اختیار دانست و گفت: «فضای ایدئولوژیک قاطعیت انقلابی می‌طلبید؛ و کسی که در جای آقای خلخالی می‌نشست گویی باید به آن قاطعیت انقلابی پاسخ می‌داد. او خودش را انقلابی تعریف می‌کرد و معتقد بود که برای انقلاب باید یکسری بدنامی‌ها را بپذیرد.»[۵۶] فعالان سیاسی بخاطر این نظر او را همدست پدرش خواندند.[۵۷] پسر بزرگ وی مهدی صادقی مدافع سرسخت کارهای اوست و در مصاحبه‌های مختلف در دفاع از او صحبت کرده‌است.[۷] سید هاشم رسولی محلاتی برادرزن وی است.[۵۸]
مرگ
خلخالی در روز ۵ آذر ۱۳۸۲ بر اثر بیماری سرطان به دنبال یک انزوای ده ساله در ۷۷ سالگی درگذشت[۵۹] و در کنار مقبره محمد عبایی خراسانی در یکی از حجره‌های صحن بزرگ آرامگاه فاطمه معصومه در قم دفن شد.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ «عنوان خبر». دبیرخانه مجلس خبرگان. دریافت‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۱۵.
- ↑ «عنوان خبر». دبیرخانه مجلس خبرگان. دریافت‌شده در ۵ دسامبر ۲۰۱۵.
- ↑ شناسنامه صادق خلخالی بایگانی‌شده در ۲۹ فوریه ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine سازمان ثبت احوال کشور
- ↑ عکس/ شناسنامه صادق خلخالی پارسینه
- ↑ خاطرات خلخالی. نشر سایه. (ISBN 964-5918-25-1) چاپ پنجم صفحه ۵۰۵ تصویر شناسنامه
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ «خلخالی - صادق». دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری. دریافت‌شده در ۱۷ دسامبر ۲۰۱۴.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ «روزی که صادق خلخالی رقصید و امام خندید!». ایسنا. ۶ آذر ۱۳۹۵.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ >-مرحوم-خلخالی-و-معتادان «فیلم> «مرحوم خلخالی و معتادان»». پایگاه خبری-تحلیلی فرارو. ۲۸ دی ۱۳۸۹.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ «صادق خلخالی یک انقلابی که منزوی شد». اندیشه پویا. تیر ۱۳۹۷.
- ↑ مستند فرخ‌رو پارسا در تلویزیون دولتی ایران، رادیو زمانه
- ↑ شبی که خلخالی رقصید! (فردا، ۲۰بهمن۱۳۸۶)
- ↑ «حکم به آقای صادق خلخالی جهت تشکیل دادگاه انقلاب اسلامی». سایت جامع امام خمینی.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ «خلخالی؛ از انقلابی گری تا انزوا». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۷ نوامبر ۲۰۰۳.
- ↑ حکایت روزی که امیرعباس هویدا تیرباران شد، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ «خواندنی‌ها». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۰.
- ↑ یادبود حقوق بشر
- ↑ منوچهر پروین (۲۰۰۴). Cry for my revolution, Iran. Ibex Publishers, Inc (Google Books). دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۵.
- ↑ روزنامه اطلاعات ۲ خرداد ۵۸.
- ↑ اولین اعدام خلخالی که صدایش به گوش کنگره آمریکا رسید، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ جام ملت‌های آسیا؛ تیرباران در زندان قصر، سرنوشت اهداکننده آخرین جام به ایران، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ فرشاد مؤمنی: یکی از اولین اقدامات بهشتی برکناری خلخالی بود
- ↑ ماجرای عصبانیت شهید بهشتی از خلخالی بایگانی‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine (خبرگزاری آفتاب، ۴ تیر ۱۳۸۶)
- ↑ «ماجرای برکناری صادق خلخالی توسط امام خمینی». خاطره نگاری. ۹ مرداد ۱۳۹۸.
- ↑ روزنامهٔ اطلاعات، چهارشنبه ۲۳ اسفند ۱۳۵۷، شمارهٔ ۱۵۸۰۸، ص ۵
- ↑ یزدی:امام(ره)هم مخالف اقدامات خلخالی بود بایگانی‌شده در ۳۰ مه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine (خبرگزاری آفتاب، ۲۱خرداد۱۳۸۴)
- ↑ «صادق خلخالی به روایت اکونومیست». وبگاه آفتاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۲ ژانویه ۲۰۱۲.
- ↑ ایرج مصداقی (۲۰۱۹-۱۲-۲۵). «بازداشت و دوران "حصر" خمینی تا تبعید، گفتگوی ایرج مصداقی با پرویز معتمد، مأمور بازداشت خمینی در ساواک (بخش پایانی)». news.gooya.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵.
- ↑ ترور شاه در مکزیک[پیوند مرده] (روزنامه اعتماد، ۷ تیر ۱۳۸۶)
- ↑ «Haunted Memories: The Islamic Republic's Executions of Kurds in 1979». Iran Human Rights Documentation Center. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئیه ۲۰۱۵.
- ↑ «ناگفته‌های جنجالی میرسلیم دربارهٔ اعدام افسران شاه توسط خلخالی و پاپوش درست کردن اطرافیانش/برای اعدام عجله داشت /تلفن را در یخچال می‌گذاشت». خبرآنلاین. ۲۰۲۰-۰۳-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
- ↑ مسعود بهنود (۱۱ می ۲۰۲۲). «هزارداستان- استدلال نوع خلخالی». یوتیوب.
- ↑ Kayhan
- ↑ تاریخ بیست ساله ایران. حسین مکی جلد هشتم
- ↑ وبگاه خبرگزاری میراث فرهنگی، جنگ جهانی دوم از او وزیر فرهنگ و هنر ساخت بایگانی‌شده در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine، ۳ خرداد ۱۳۸۵ - بازدید: ۳۱ ژانویه ۲۰۱۱
- ↑ «نصرت‌الله امینی درگذشت». عصر نو. ۳۱ فروردین ۱۳۸۳.
- ↑ طغیان علیه نمادها[پیوند مرده] (رادیو زمانه، ۱۸ بهمن ۱۳۸۵)
- ↑ گفتگو با یک شاهد تجاوز و شکنجه، جنایت‌های خلخالی در شیراز و طرح تخریب تخت جمشید - گویا - سرخط - گویا
- ↑ گفتگو با یک شاهد تجاوز و شکنجه، جنایت‌های خلخالی در شیراز و طرح تخریب تخت جمشید - گویا - سرخط - گویا
- ↑ Milani, Abbas. The Persian Sphinx: Amir Abbas Hoveyda and the Riddle of the Iranian. I.B.Tauris، 2000.p 310
- ↑ «کوروش به روایت خلخالی: دروغین و جنایتکار، جاه‌طلب و عیاش». سید نیما حسینی. ۲۸ فروردین ۱۳۹۰.
- ↑ از توهم شاهانه تا انتقاد بنیادگرایانه بایگانی‌شده در ۵ سپتامبر ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine (هفته نامه شهروند امروز، رضا خجسته رحیمی، ۱۰دی۱۳۸۶)
- ↑ (کتاب در آستین مرقع، سعیدی سیرجانی)
- ↑ روزنامه اطلاعات ۲۲ دی ۱۳۵۸.
- ↑ «خلخالی رئیس شورای شهر قم شد». اطلاعات (۱۵۹۸۶): ۲. ۳ آبان ۱۳۵۸ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
- ↑ «فهرست نمایندگان دور اول». مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ نبرد روحانیت و حزب بر سر توده مردم، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ مجید انصاری: اگر عملکرد صادق خلخالی بدون توجه به مقتضیات زمان ومکان به جامعه منتقل شود، صداقت و امانت را رعایت نکرده‌ایم(گویا نیوز به نقل از ایسنا، ۹آذر۱۳۸۲)
- ↑ مصاحبه با خلخالی[پیوند مرده] (هفته نامه پروین، شماره صفر۱۳۸۱
- ↑ علی اشرف فتحی (۱۷ خرداد ۱۳۸۸). «خلخالی مظهر کامل تضاد فکری و تاریخی ایرانیان بود». پارسینه.
- ↑ «خلخالی مظهر کامل تضاد فکری و تاریخی ایرانیان بود». موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. revolution.pchi.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ اکتبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۱۱-۲۷.
- ↑ «متن مصاحبه داریوش سجادی با دکتر سروش». وبگاه دکتر سروش. ۱۸ اسفند ۱۳۸۴.
- ↑ «دختر آیت‌الله خلخالی چه می‌کند+ عکس». ساعت ۲۴. ۱۷ اسفند ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «چرا به حجاب اجباری «نه» می‌گوییم؟». دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «محمد صادقی، فرزند خلخالی در تجمع اول اسفند بازداشت شد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «آزادی محمد صادقی فرزند خلخالی پس از یک روز بازداشت». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «خلخالی به روایت دختر: خشن نبود». تاریخ ایرانی. ۱۷ مرداد ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «فاطمه صادقی: در اعتراضات ایران کلیت سیستم زیر سؤال است». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ «پیکر آیت الله خلخالی در قم تشییع شد». جام جم. ۲ آذر ۱۳۸۲. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۳.
- ↑ روزنامه شرق؛شنبه هشتم آذر ۱۳۸۲
- خلخالی؛ از انقلابی گری تا انزوا (بی‌بی‌سی فارسی)
- خلخالی: حالا نوبت دیگران است (بی‌بی‌سی فارسی)
- Sadegh Khalkhali Wikipedia, accessed June ۵، ۲۰۰۷
پیوند به بیرون
| مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به صادق خلخالی در ویکیگفتاورد موجود است. |
| در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ صادق خلخالی موجود است. |
- قبل‌ها هم فساد زیاد بود روزآنلاین
- کوروش بزرگ به روایت خلخالی تاریخ ایرانی
- اختلاف نظر هاشمی با خلخالی درباره اعدام فرماندهان سپاه تاریخ ایرانی
| کرسی پارلمانی | ||
|---|---|---|
| پیشین: محمود مروی سماورچی |
رئیس کمیسیون امور خارجه مجلس شورای اسلامی ۱۳۶۷ – ۱۳۶۸ |
پسین: سعید رجائی خراسانی |