خلیل‌آباد (ایران)

با خلیل‌آباد (هند) اشتباه نشود.

خَلیل‌آباد ( تلفظ ) با نام تاریخی خارزَنج ( تلفظ ) مرکز بخش مرکزی شهرستان خلیل‌آباد در جنوب‌غربی استان خراسان رضوی ایران است. این شهر در سده‌های گذشته محدوده کوچکی را به خود اختصاص می‌داد که در دوران پادشاهی شاه عباس یکم بر اثر زمین‌لرزه به کلی ویران شد و بعدها توسط شخصی به نام خلیل خان فرزند جلیل بیک از خاندان عرب میش‌مست که بر ترشیز حکومت می‌کردند؛ قلعه‌ای بنیان گشت و بعدها خلیل‌آباد نام گرفت. وجود آثارهایی از قلعه‌ها و آتشکده‌ای باستانی در دامنه کوه‌های شمال‌شرقی این شهرستان را از تمدن چندهزار ساله حکایت می‌دارد. این شهر به دیار تاکستان‌های سرسبز معروف است که یکی از قطب‌های اصلی تولید انگور می‌باشد و بنیادین‌ترین ره‌آورد خلیل‌آباد خشکبار به‌خصوص «کشمش سبز قلمی» است. بیش از ۹۵ درصد سطح زیرکشت باغات انگور خلیل‌آباد مربوط به «پیکامی» و «عسکری» می‌باشد. این شهر در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه کوهسرخ قرار دارد.

خلیل‌آباد
از بالا: مسجد جامع خلیل‌آباد، یخدان گلی، گرمابه بهشتی، آبگرم خلیل‌آباد، پارک جنگلی خلیل‌آباد، میدان مرکزی.
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	خلیل‌آباد
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	دیار تاکستان‌های سرسبز
نام(های) پیشین	خارزنج
سال شهرشدن	۱۳۴۶
مردم
جمعیت	۱۲٬۷۵۱ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱۵٪+ (۵سال)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵/۱۷۶۷ کیلومتر مربع
ارتفاع	۹۷۵ متر
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۱۷۹ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	عباس پاکدل
ره‌آورد	زعفران، انگور، کشمش
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۱۵۷۷۲
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۳۲ م ایران ۳۶ ق
کد آماری	۱۳۸۰
خلیل‌آباد روی نقشه ایران ۳۵٫۲۵۵۸۳۳°شمالی ۵۸٫۲۸۶۳۸۹°شرقی / 35.255833; 58.286389

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

حدوداً ۲۵۰ سال قبل خلیل خان فرزند جلیل بیگ از خاندان عرب میش‌مست قلعه‌ای به نام خودش بنا نهاد که بعدها خلیل‌آباد نام گرفت اما نام تاریخی این شهر؛ خارزنج است که در کتب تاریخی و معتبر از آن بسیار نام برده شده‌است. شهر خارزنج در ناحیه شمالی شهر خلیل‌آباد فعلی واقع شده بود که در اثر زمین‌لرزه تخریب و ساکنانش در دشت‌های جنوبی پراکنده و اقدام به ساخت آبادی‌های متعدد نمودند، سرانجام به دلیل وجود ناامنی‌های حاصل از حمله افغان‌ها و ترکمن‌ها اقدام به ساخت قلعه معروف خلیل‌آباد نمودند و خلیل‌آباد مرکزیت یافت و بدین ترتیب مردم با این منطقه وابستگی گرفته و هرروز بر جمعیت آن افزوده که در نهایت در سال ۱۳۴۳ به شهر و در سال ۱۳۸۲ به مرکز شهرستان تبدیل شد. براساس کتب تاریخی، پیشینه شهرستان به دوران زرتشت بر می‌گردد، به‌طوری‌که آثار و ابنیه زرتشتیان در اطراف شهرستان به چشم می‌خورد. اما رونق علمی و فرهنگی آن به سده‌های سوم و چهارم قمری که به نام خارزنج معروف بوده بازمی‌گردد.

از معروف‌ترین علما و بزرگان خارزنج می‌توان به احمد بن محمد خارزنجی صاحب کتاب تکلمه در لغت و یوسف بن حسن خارزنجی از فضلای زمان خود اشاره کرد. از دیگر شخصیت‌های تاریخی این شهرستان عمیدالملک کندری وزیر دربار طغرل بیک است.

عصر سربداران

اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ترشیز (از جمله خارزنج) در دوره حکومت سربداران یکی از مناطق مهم و پررونق این حکومت بوده و در اوج آبادانی قرار داشته‌است. فقر فرهنگی ایلخانان و نارضایتی مردم ایران از بازماندگان حکومت ایلخانی و از جهتی برخوردهای نادرست ایلخانان مغول با مردم ایران زمینه یک سری مخالفت‌های ریشه‌ای را علیه آنان برانگیخت. در زمان آخرین ایلخانان مغول سلطان ابوسعید بهادرخان و در اواخر حکومت او عده‌ای از مردم روستای باشتین از توابع بیهق (سبزوار امروزی) علیه ایلخانان شورش کردند. آنان اعلام کردند سر به دار می‌دهند تن به ذلت نمی‌دهند. در سال ۷۳۷ ه‍.ق شخصی با نام عبدالرزاق باشتینی را به عنوان امیر خود برگزیدند. پتروشفسکی نوشته‌است: «در سده چهاردم میلادی (سده هشتم قمری) خروج سربداران از لحاظ وسعت و از نظر تاریخی مهم‌ترین نهضت آزادی خاورمیانه و بلاتردید تأثیر حتمی در جنبش‌های دیگر که از لحاظ وضع اجتماعی شرکت‌کنندگان و هدف‌های سیاسی همانند آن بودند، داشته‌است. از این نهضت به عنوان بزرگ‌ترین نهضت ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی ایرانیان در برابر بیگانگان یاد می‌شود».

سربداران در سال ۷۳۸ ه‍.ق قدرت‌گیری کردند و سبزوار را تسخیر کردند و این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. در همین ایام مراسم ازدواج «امیر عبدالله مولایی» و دختر «علاءالدین محمد هندو» در حال برگزاری بود؛ به همین مناسبت هدایای گران‌بهایی از ترشیز به فرومد فرستاده شد. وقتی خبر حرکت این هدایا (چهل شتر، پارچه، زر و ابریشم) به امیر عبدالرزاق باشتینی رسید، بلافاصله برادرش مسعود را مأمور توقیف این اموال کرد و او نیز با سلحشوری مأموریت خود را انجام داد و تمامی هدایای ترشیزی را به اردوی عبدالرزاق برد. عبدالرزاق با حمله به گله اسبان سلطان ابوسعید بهادرخان اسب‌های زیادی ربود و بعد از این به نام خود خطبه خواند.

عبدالرزاق همچنان به توسعه‌طلبی خود ادامه داده تا بیار (بیارجمند امروزی) که ابتدای مرز ترشیز از ضلع غربی می‌باشد را تسخیر کرد. بعد از عبدالرزاق، برادرش مسعود حکومت سربداران را به دست گرفت و در واقع رهبر نظامی سربداران مسعود بود و رهبر مذهبی آنان شیخ خلیفه که تعالیم تشیع داشت و شاید از شاگردان صوفیان بود. همین شیعی بودن آن‌ها در تصرف ترشیز و علاقه مردم این منطقه به تشیع بی‌تأیر نبود. امیر مسعود بخش وسیعی از ایران، ترکمنستان و افغانستان را تسخیر کرد و قلمرو سربداران را از مغرب به ری و از مشرق به هرات از شمال به مرو و از جنوب به ترشیز و یزد رساند. شهر ترشیز توسط امیر مسعود گشوده شد وی قلاع ترشیز را زیر سلطه سربداران قرار داد. با این اقدام منطقه ترشیز در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت.

توسعه فتوحات سربداران را باید مدیون مسعود دانست. وی توانست تا سال ۷۴۵ ه‍.ق محدوده وسیعی را زیر تسلط سربداران بگیرد و بازماندگان ایلخانان تاب مقاومت با وی را نداشتند. آخرین امیر سربداران خواجه علی مؤید بود. وی به مذهب تشیع علاقه بسیاری داشت و بدان تعصب می‌ورزید. در دوره او مردم آزادی زیادی داشتند، یکی از مهم‌ترین اقدامات وی تسخیر ترشیز، قهستان (بیرجند و نهبندان کنونی)، طبس و گیلکی بود وی با تصرف این شهرها از سرخس تا دامغان را زیر سیطره خود گرفت؛ در این راه وی ارغوان شاه را شکست داد و متواری کرد. از حوادث دیگر دوران خواجه علی مؤید، درویش رکن‌الدین با جلال‌الدین شاه‌شجاع در سال ۷۷۹ ه‍.ق است که آنان سبزوار را گرفتند. گرچه خواجه علی مؤید توانست با کمک امیر ولی استرآبادی (حاکم استرآباد) دوباره سبزوار را پس بگیرد و ترشیز را نیز دوباره تسخیر کند. در این گیر و دار مؤید یک بار نیز از خواجه سدید که از سدیدیان ترشیز بود کمک گرفت. در سال ۸۷۲ ه‍.ق نیز یک بار دیگر خواجه علی مؤید با کمک جلال‌الدین شاه‌شجاع که قبلاً به درویش رکن‌الدین کمک کرده بود، ترشیز را تسخیر کرده و به حکومت خویش افزود. با ظهور تیمور و ورود او در سال ۷۸۲ ه‍.ق به خراسان خواجه علی مؤید به تیمور ملحق شد و تا ۷۸۸ ه‍.ق در رکاب او بود.

در آخرین سال‌های حکومت خواجه علی مؤید، آخرین امیر سربداران، مسئله اختلاف خواجه علی مؤید با امیر ولی استرآبادی است. احتمالاً در اواسط سال ۷۶۰ ه‍.ق و ۷۷۰ ه‍.ق یک سری تغییرات در مرزهای غربی سربداران صورت گرفته‌است که با مطالعه روی سکه‌های این دوره بدان دست پیدا کرده‌اند. سکه‌های امیر ولی استرآبادی در استرآباد در سال‌های ۷۵۷، ۷۶۴، ۷۶۳ ه‍.ق و سکه‌های سمنان در سال‌های ۷۶۸، ۷۶۷، ۷۶۶ ه‍.ق قیام امیر ولی استرآبادی را در این سال‌ها نشان می‌دهد. یک حمله از طرف امیر ولی استرآبادی و پیر علی باعث عقب‌نشینی علی مؤید به سبزوار شده، و حکومت او محدود شده‌است. امیر ولی استرآبادی سبزوار را نیز محاصره کرد. احتمالاً منطقه ترشیز در این گیر و دار به دست امیر ولی استرآبادی افتاده‌است؛ زیرا جان ماسون اسمیت در این که سربداران در زمان حملات امیر ولی استرآبادی جنوب ترشیز را در دست داشته‌اند شک می‌کند و این تصور که ترشیز را امیر ولی استرآبادی گرفته باشد را عنوان می‌کند.

خواجه علی مؤید مجبور شد در سال ۷۸۲ ه‍.ق به تیمور پناهنده شود و از وی کمک بخواهد. از این سال یعنی سقوط سرزمین‌های سربداران تا حمله تیمور به ترشیز، حدود دو سال می‌گذشت و در این مدت خاندان آل کرت که قبلاً با خواجه علی مؤید رابطه خوبی نداشتند، بر خراسان و منطقهٔ ترشیز مسلط شدند. فرمانروای آنان ملک غیاث‌الدین پیر علی بود که تمامی این مناطق را زیر سیطره خود داشت. غیاث‌الدین قلعه ترشیز و منطقه ترشیز را به امیر علی سدیدی که از طایفهٔ غوریان بود داد؛ بنابراین در این بازه زمانی اسم سه شخص دیده می‌شود که البته بعضی به اشتباه آن‌ها را یکی می‌دانند؛ یعنی در آخرین سال‌های عمر حکومت سربداران خواجه علی مؤید بر ترشیز حکومت می‌کرد. از دوره تلافی وی با تیمور به بعد، امیر ولی استرآبادی حکومت ترشیز را گرفت و بعد امیرعلی سدیدی به حکومت ترشیز رسید. در واقع در مدت دو سال از ۷۸۲ تا ۷۸۴ ه‍.ق این سه نفر به ترشیز حکومت می‌کرده‌اند. نکته قابل تأمل آنکه یاقوت حموی ترشیز را پررونق و آباد با میوه‌های فراوان معرفی کرده و ادعا می‌کند ترشیز ۲۲۶ روستا دارد. ابن اثیر نوشته‌است: «از این شهر دانشمندان بسیار برخواسته‌اند» بغدادی، آن را منطقه‌ای با روستاهای زیاد معرفی کرده‌است و از روستای خارزنج که خرابه‌های آن در شمال خلیل‌آباد است سخن رانده‌است. تا پیش از حملهٔ تیمور و ویران کردن ترشیز این شهر همچنان به حیات خود ادامه داد اما یورش تیمور باعث تغییرات عمده در این منطقه شد.

مردم

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۲٬۷۵۱ نفر (در ۴٬۰۹۴ خانوار) بوده‌است.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۶۵	۶٬۶۰۲	—
۱۳۷۰	۷٬۵۷۵	۱۴٫۷٪+
۱۳۷۵	۷٬۹۳۵	۴٫۸٪+
۱۳۸۵	۸٬۴۰۹	۶٪+
۱۳۹۰	۱۱٬۰۹۴	۳۱٫۹٪+
۱۳۹۵	۱۲٬۷۵۱	۱۴٫۹٪+

زبان و گویش

مردم خلیل‌آباد به زبان فارسی و به گویش کاشمری سخن می‌گویند.

اقتصاد و ره‌آورد

از لحاظ اقتصادی این شهر و شهرستان آن برپایه کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی استوار است و سطح زیرکشت باغات انگور، انار و پسته در شهرستان ۷٬۹۸۳ هکتار و سایر محصولات کشاورزی شامل زیره، پنبه، جو و گندم می‌باشد. انگور خلیل‌آباد در سطح کشور به لحاظ کیفیت رتبه نخست و از نظر کمیت رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. مهم‌ترین معادن شهرستان خلیل‌آباد معدن سنگ آهن، جیوه، مس، کائولن، گچ و آهک می‌باشد.

این شهر به دیار تاکستان‌های سرسبز معروف است که یکی از قطب‌های اصلی تولید انگور می‌باشد و سطح زیرکشت تاکستان‌های انگور آن بالغ بر ۶٬۰۰۰ هکتار با میانگین تولید ۲۵ تن در هکتار است که سالیانه حدود ۱۵۰٬۰۰۰ تن انگور تولید می‌گردد، این‌درحالی است که میانگین تولید انگور در سطح کشور ۱۲ تن می‌باشد. انگور تولیدشده خلیل‌آباد هفتاد درصد آن کشمش و مابقی برای تازه‌خوری به سایر استان‌های ایران صادر می‌شوند. بنیادین‌ترین ره‌آورد خلیل‌آباد خشکبار به‌خصوص «کشمش سبز قلمی» است. بیش از ۹۵ درصد سطح زیرکشت باغات انگور خلیل‌آباد مربوط به «پیکامی» و «عسکری» می‌باشد و دیگر ارقام: لعل، ریش بابا، صاحبی، رزقی، یاقوتی، فخری، مسکه، دیوانه، سفید اری، ترکمنستانی، سبزه مال، بیچ، شاهانی، سرقی است که برای تازه‌خوری و مهیا کردن مویز، طیفی، سرکه، شیره انگور، غوره شور و آبغوره استفاده می‌گردد.

آب وهوا

آب وهوای حاکم بر منطقه نیمه خشک سرد است و زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و خشک را دارد. حداکثر درجه دما ۴۵ درجه و حداقل ۱۶ درجه زیر صفر می‌باشد؛ این اختلاف ۶۱ درجه‌ای که در کویر نمک به بیش از این نیز می‌رسد نشان دهنده طبیعت غالب کویری منطقه خلیل‌آباد است. بارندگی منطقه به‌دلیل آب‌وهوای گرم چندان زیاد نیست و متوسط ۱۵ ساله آن در ایستگاه هواشناسی کاشمر رقم ۱۷۹ میلی‌متر را نشان می‌دهد و همین میزان اندک بارش از انضباط و یک‌نواختی برخوردار نبوده و دارای نوسانات زیادی می‌باشد. بادهای شهرستان بر سه نوع باد می‌باشد نوع اول بادهایی که در فصول سرد سال می‌وزند که از قسمت شمال وزیده و سرد می‌باشند، دوم بادهای که از سمت شرق می‌وزند و به اعتقاد مردم محلی بارانزا می‌باشند حال آنکه بادهای بارانزا از سوی شمال‌غربی می‌وزند، سوم بادهایی که در تابستان از طرف جنوب منطقه کویری به شمال می‌وزند که سوزان است و همراه خود گرد و غبار و ماسه روی مزارع می‌پراکند. منابع آب سطحی که در شمال به دلیل کوهستانی بودن و ضخامت سفره‌های آب چندان زیاد نیست و به صورت سیلاب بهاره وجود دارند، در ناحیهٔ غرب شهرستان خلیل‌آباد مسیر رودخانه دائمی به نام کال ششطراز می‌باشد که پس از عبور از مناطق کوهستانی در شمال روستای ایرج‌آباد وارد کفه نمکی بردسکن می‌شود؛ کال ششطراز بزرگ‌ترین رودخانه منطقه است و کیفیت آب این رودخانه برای مصرف آب شرب و کشاورزی مناسب است. منابع آب‌های زیرزمینی شهرستان خلیل‌آباد درحال‌حاضر توسط ۲۶۱ حلقه چاه عمیق و یک رشته قنات جهت کشاورزی و شرب تخلیه می‌گردد.

پوشش گیاهی

طبیعت خلیل‌آباد

با توجه به باران کم و نامنظم و تبخیر زیاد به‌ویژه در مناطق جنوبی شهرستان پوشش گیاهی مستعدی در این ناحیه وجود ندارد. در این ناحیه تنها گیاهانی می‌توانند رشد کنند که در مقابل گرما و خشکی مقاوم بوده و با شرایط طبیعی منطقه مناسب و سازگار باشند و این گیاهان با فاصله می‌باشند که می‌توان به پسته وحشی یا بنه اشاره کرد. در این منطقه به علت فوق گیاهان بایستی دارای دو ویژگی باشند؛ اولاً ریشه‌ای عمیق داشته باشند. دوماً برگ‌هایی داشته باشند که بتوانند جلوی تبخیر را بگیرند. پوشش گیاهی شهرستان در شمال به صورت کوهستانی و دارای درختان و درختچه‌های کوهپایه‌ای نظیر سرو، بادام، چنار، درختان میوه و در مرکز ناحیه جلگه‌ای که بشتر به کشاورزی اختصاص دارد و در جنوب ناحیه کویری شهرستان که بیش از ۷۰٪ وسعت شهرستان را در اختیار دارد بعلت بارندگی کم و خشکی هوا و خاک کویری دارای گیاهانی از نوع اسپند، شور، خارشتر، و درختان گز و قیچ می‌باشد. همچنین در قسمت جنوب‌غربی که قسمتی از کویر نمک در آن واقع است به گیاهان خاص مناطق کویری برمی‌خوریم.

اماکن تاریخی، آثار باستانی و جهانگردی

امامزاده سید حسن

قلعه کندر

قلعه بزنجرد

آثار ثبت‌شده

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار ملی شهرستان خلیل‌آباد

• گرمابه بهشتی
• آب‌انبار کندر ۱
• آب‌انبار کندر ۲
• امامزاده سید حسن
• قلعه کندر
• امامزاده سید قاسم
• قدمگاه حضرت علی
• حوض چهل پایه
• مسجد جامع سعدالدین
• مسجد جامع خلیل‌آباد
• یخدان گلی

دیگر آثار

• آبگرم خلیل‌آباد و مسیر رودخانه خارزنج و تفرجگاه‌هایی که در این مسیر قرار گرفته‌است
• اردوگاه فرهنگی تربیتی معلم شهید مهدی جعفریان
• امامزاده هادی شوراب
• امامزاده حور و بی‌بی نور در روستای جابوز
• باغ رئیسی
• پارک جنگلی خلیل‌آباد
• تفرجگاه خارزنج
• خانه اربابی کندر؛ واقع در نزدیکی قلعه کندر
• قلعه بزنجرد
• قلعه خان سعدالدین
• کویر خلیل‌آباد
• مزار و انبارخانه مهدی‌آباد
• هفت آسیاب در مسیر رودخانه خارزنج

مراکز اقامتی

• اقامتگاه بوم‌گردی اشنو در روستای جعفرآباد
• اقامتگاه بوم‌گردی خاله خورشید در روستای نصرآباد
• اقامتگاه بوم‌گردی عمارت وزیرپناه در روستای ده‌نو

جستارهای وابسته

• ترشیز
• خراسان
• شهرستان خلیل‌آباد
• استان خراسان رضوی
• شهرداری خلیل‌آباد

پیوند به بیرون

• شبکه بهداشت و درمان خلیل‌آباد