دربند ارغونشاه

اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران

دربند ارغونشاه یا دربند ارغوان‌شاه تنگه و دره‌ای قدیمی است که در زمان قدیم، تنها محل ورود به شهر کلات بوده‌است. همچنین این بنا به دروازه ارغونشاه نیز معروف می‌باشد و دارای یک برج دیدبانی معروف به نام برج ارغوان شاه است که وظیفه کنترل ورود خروج افراد به شهر کلات را در گذشته داشته‌است.

دربند ارغون شاه
Map
نامدربند ارغون شاه
کشورایران
استاناستان خراسان رضوی
شهرستانشهرستان کلات
اطلاعات اثر
کاربریورودی اصلی شهر
کاربری کنونیگردشگری و ورودی فرعی شهر
دیرینگیدوره افشار
دورهٔ ساخت اثردوره افشار
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت۶۶۵
تاریخ ثبت ملی۲۳ فروردین ۱۳۴۶
اطلاعات بازدید
امکان بازدیددارد

دربند ارغون شاه مربوط به دوره افشار است و در شهرستان کلات، دروازه غربی دژ کلات واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ با شمارهٔ ثبت ۶۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[۱]

کاربری دربند ویرایش

از آن جایی که ماهیت جغرافیایی شهرستان کلات بسیار از لحاظ جنگی و تدافعی استراتژیک است و کوه‌های بلندی اطراف این شهر را محاصره کردند و برای ورود به شهر تنها ۲ مدخل و راه ورودی وجود داشت. این دره یکی از دو مدخل اصلی ورود به شهر بود که افراد در آن زمان می‌توانسند از طریق آن وارد شهر کلات شوند، در واقع دربند کلات به مثابه دروازه ورود به شهر کلات بوده‌است. انتخاب این مکان توسط نادرشاه یکی از استراتژی‌های هوشمندانه جهت دفاع در آن زمان بود.

بعدها، تونلی توسط اداره راه و شهرسازی ساخته شد و آن تونل به جای دربند، تبدیل به مکان اصلی برای ورود به شهر کلات گردید که همچنان هم محل ورود شهروندان به این شهر است و عملاً در حال حاضر از دربند کلات به عنوان مکانی برای انتقال گوسفندان و دام‌ها از داخل شهر به کوه‌های اطراف و چراگاه‌ها استفاده می‌شود چرا که انتقال دام از داخل تونل شهر خطرناک و ممنوع است.

مجدالاسلام کرمانی در سفرنامه خود درباره این دروازه می‌نویسد: در تنگ‌ترین نقطه مدخل دره، در سی متر دورتر نوشته سنگی دربندی با سنگ و آجر ساخته شده که دارای سه دهانه به پهنای ۲/۵ و بلندی ۳/۵ متر و درازی ۲ متر است. ولی اکنون دو دهانه آن خراب شده‌است. روی این پل آشیانه‌هایی برای پاسداران ساخته بودند و گذرنامه‌هاسس که بخشدار و فرمانده سپاهیان پادگان کلات به مردم می‌داد در اینجا رسیدگی می‌شد و از گذشتن آن‌هایی که پروانه عبور نداشتند جلوگیری می‌نمود. هرکس بدون دژ می‌رفت یا از آنجا بیرون می‌آمد ناگزیر بود پروانه فرمانده کلات را به همراه داشته باشد.

برج ارغوان شاه ویرایش

دربند ازغونشاه توسط برج‌هایی که در طرفین وجود داشته مراقبت می‌شده‌است که مهمترین این باروها معروف به برج ارغوان شاه است که عبارت است از ساختمان آجری دندانه‌دار مخروطی ناقص که ارتفاع آن از کف روخانه ژرف‌رود در حدود ۳۵ متر و از کف زمین ۸ متر با یک فضای چهاردیواری می‌باشد. باروی مزبور محل سکونت و دیدبانی قلعه‌بیگی بوده که مأموریت وی فقط حفاظت از قلعه کلات بوده‌است و همچنین اجازه ورود و خروج را به عابرین می‌داده‌است.

 
تصویر برج ارغوانشاه با کیفیت بالا
 
دربند ارغونشاه کلات نادر
 
اشعار کتیبه نادری

پیشینه تاریخی ویرایش

ارغوان شاه (ارغوان شاه جانی جرقانی یا ارغوان شاه جانی قربانی)، در دربند کلات، بارویی به شکل مخروطی ناقص از آجرهای دندانه‌دار به ارتفاع هشت متر ساخت، که از این بارو، دیده‌بانی می‌کردند و هرگونه حرکت و رفت و آمد را به سهولت کنترل می‌نمودند. آثار این بنا همچنان در دربند کلات باقی است و به همین دلیل این مکان به دربند ارغوان‌شاه معروف است.

ارغوان شاه، نوه امیر نوروز بود که خراسان شمالی را به تصرف خود درآورده بود و جانشینانش، کلات را مرکز حکمرانی خود قرار دادند. وی همچنین پسر هلاکو است که در سال ۶۸۳ه‍.ق به کلات پناهنده شد.

کتیبه نادری ویرایش

در قسمت راست دروازه در حدود ۱۰۰ متری برج ارغوان شاه و در سینه کوه کتیبه حجاری شده به دستور نادرشاه افشار و به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری و با خط نستعلیق و در ۲۴ بیت و در ارتفاع ۱۵ متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد. تا هر فردی که وارد شهر می‌شد آن را بخواند اما به دلیل فوت نادرشاه آماده‌سازی این بنا رها شد و قسمتی از آن بدون شعر باقی ماند.

مضمون شعر در مدح خدا و پیامبر اسلام و نادرشاه است. بیت اول فارسی و مابقی به زبان ترکی نوشته شده‌است.

ابتدا حمد خدای احد و فرد قدیمقادر لم یزل و عالم و دانا و حکیم
اوکی بوکون مکانی یارتوپ قدر تدناوکی بوبحر و بری خلق ایدوب شوکتدن
ایکی عالمده اودوربنده لره یاور و یارحکمتندن نور بنده لره هر آثار
خلق عالم هامی محتاج دور بو درگاههاو ورب نور و ضیا کوکب و مهر و ماهه
حمد حق دن سوره الذی قلم نورافشانبه ثناگستری ختم رسل فخر جهان
بنی هاشم او احمد و محمود صفاتکم خدادن اوله دائم که سلام و صلوات
آل اصحابنه هم رحمت بسیار اولهاله حق یاوری هرکیم اولاره یاراوله
حمد حق نعمت نبی دن سوره با صدق زبانفرض دور بنده لره مدح شهنشاه جهان
او شهنشاه فلک مرتبه چرخ سریرشاه نادر که آدی تک اونایوق مثل و نظیر
دیمک اولماز بو شهنشاه که اولا پیغمبریا مقرب ملکی دور اولوب از نوع بشر
لیک چون قدرت حق ظاهر اولوب بیش از پیشنظر حق اونا هرکیمه دیمه حق دیمیش
نسب ایله شرف و فخر اجاق تیمورحسب ایله به جهان شاه شهان دور مشهور
مصطفی خلقت و عیسی دم و یوسف طلعتبوعلی دانش و حاتم کف و لقمان حکمت
قابلیت به اونا وردی خداوند کریمتاج و تخت شهی و عدل و کرم و خلق عظیم
میر شرافت که دیم شاه شهان دور کاملمرحمتدن اونون الطاف خدا دور شامل
اعتقاد بیور او شه پاکیزه نهادباقلیمیش صدق خداونده ایده بو بیله یار
ایله گرمز بیله دولت به سپاه و شمشیراوله بیلمز بیله اقبال به فضل و تدبیر
سن ویروپ سن اونا بو سلطنت و تخت و سپاهسن ویروپ سن اونا تاج و کمر و فر و کلاه
دولتیم حافظی سن سنا دور امیدیممن سن باقلیمیشم صدق بودور تاییدیم
دولتیم منکرینی سن ایله خوار و ذلیلدشمنیم کورلوقنه یاور اول ای رب جلیل
چون که صدقی بیله دور حقنه از روی یقینبو سببدن اونا الطاف خدا اولدی معین
اَلِنی دوقده خداوند جهان قدر تنکامیاب ایتدی اونی معدلت و شوکتدن
بخت و اقبال ایله هیچ کیم بیله اولمز باقیگون کمی دولتنه عالم روشن طاقی
شاخ گل نشو نما بولسه نم فیضندنکه بو اشعار اولوپ مدح سرا گلبن دن

جستارهای وابسته ویرایش

منابع ویرایش

  1. «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۹.
  • کتاب دژ خدای آفرین، نوشته حسن امیری و وحدت شاکری، انتشارات خیزران ۱۳۸۵، شابک: ۲-۱۶-۸۵۹۷-۹۶۴