دین مردم آذری
ترک زبانانی که عمدتا در منطقه قفقاز و خاورمیانه زندگی می‌کنند و در جغرافیای کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، گرجستان، ترکیه، روسیه و ارمنستان[پ ۱] پراکنده هستند. و جوامعی را در اروپا و جهان غرب به خصوص آمریکا و کانادا تشکیل داده اند. به صورت اکثریت قاطع از پیروان دین اسلام و وابسته به مذهب تشیع از شاخه دوازده امامی در حدود ۹۰٪[۱] می‌باشند،[۲] اما در میان ترک های آذربایجانی اقلیت‌های مذهبی قابل توجهی نظیر اهل تسنن[پ ۲][۱][۳]، علویان[پ ۳][۱] و گروه‌های کوچکی را پیروان آئین بهائیت[۴][۵]، زرتشتیان[۶][۷][۸] و یارسان شامل می‌شوند.[۱]
ایران
ویرایش
تشیع ویرایش
مردم ترک زبان آذربایجانی در ایران که عمدتا سکونتگاه آنان منطقه شمالغرب کشور شامل آذربایجان می‌باشد، پیرو دین اسلام و مذهب شیعه اثنی عشری می‌باشند، قوم ترک در ایران از متعصب‌ترین پیروان مذهب تشیع به‌شمار می‌رود. قمه‌زنی نیز توسط ترکهای آذربایجانی به سایر اقوام و بلاد منتقل شده‌است[۹] در تمامی شهرهای ترک نشین آذربایجان مراسمی چون طشت‌گذاری، سینه‌زنی، زنجیرزنی، شام غریبان، شبیه خوانی و مرثیه، روضه، نوحه خوانی به زبان ترکی رواج دارد، مردم آذربایجانی در ایران به هنگام مهاجرت به سایر کلانشهرهای بزرگ کشور نظیر تهران[۱۰]، مشهد[۱۱] و قم[۱۲] پایبندی خود به مذهب تشیع و برپایی منظم عزاداری‌های منحصر به فردشان را فراموش نمی‌کنند. برخی از مهم‌ترین و معروفترین شهرهای آنان در ایران می‌توان از موارد ذیل نام برد:
- ۱) زنجان: حسینیه اعظم زنجان یکی از بزرگترین مراکز مذهبی جهان تشیع[۱۳] که پرشورترین تجمع آیینی زنجانی‌ها به‌شمار می‌رود که قدمتش به دوران قاجاریه می‌رسد که نخستین قربانگاه جهان تشیع در زنجان نیز می‌باشد.[۱۴] جمعیت دسته جات عزاداری حسینیه اعظم بین ۲۵۰ هزار[۱۴] تا نیم میلیون نفر می‌باشد.[۱۵] که به عنوان دهمین میراث معنوی کشور ثبت گردیده است[۱۳] در خبرگزاری‌های داخلی، از زنجان به عنوان بزرگترین جمعیت عزادار حسینی در جهان نام می‌برند.[۱۶] در اجتماع بزرگ عزاداران در حسینیه اعظم زنجان افراد خارج از کشور و همچنین استان‌های همجوار نیز حضور یافته، و همه ساله نذورات این حسینیه بیش از یک میلیارد تومان جمع‌آوری می‌شود، از زنجان با عنوان پایتخت شور و شعور حسینی نیز یاد می‌شود.[۱۷]
- ۲) اردبیل: در اردبیل نیز شیعیان طبق یک رسم و رسوم دیرینه مقام و منزلت ائمه معصومین را گرامی می‌دارند، اردبیل که به شهر عاشقان حضرت ابوالفضل و پایتخت تشیع و عشق حسینی معروف است همه ساله در میدان عالی قاپوی اردبیل گردهم آمده و با تجمع چند هزار نفری همانند زنجانیان به قطبی از شهر عشاق شیعیان تبدیل شده‌است. و از مشهورترین سوگواری‌های عزاداری ماه محرم به‌شمار می‌روند.[۱۸][۱۹] طشت‌گذاری در اردبیل نیز جزء غنی‌ترین فرهنگ عاشورایی شیعیان این شهر به‌شمار می‌رود.[۲۰]
- ۳) تبریز: تبریز نیز به مانند سایر نقاط آذربایجان و شهرهای تُرک‌نشین ایران، با سبک و شیوه سنتی سوگواری‌های مخصوص به خود نظیر شاه‌حسین‌گویان را برگزار می‌کنند،[۲۱] دستجات حسینی در بازار تبریز در سه گروه عمده زنجیرزنان . سینه زنان عرب و سینه زنان عجم گرد هم می‌آیند،که از مهم‌ترین این دسته‌جات عزاداری در بازار تبریز می‌توان به زنجیر زنان محله شتربان(قاسمیه). زنجیزنان راسته‌کوچه، سینه‌زنان عرب ویجویه و سینه‌زنان عجم لیل‌آباد اشاره کرد.[۲۲] نکته قابل ذکر، ثبت ملی آیین‌های عزاداری بازار تاریخی تبریز در میراث ناملموس آثار ملی ایران اشاره کرد.[۲۳]
- ۴) مراغه: از مراغه به عنوان شهر حسینی یاد می‌کنند، مردم این شهر در طول ایام سال نسبت به برگزاری مراسم عزاداری هفتگی به صورت‌های مختلف اقدام می نمایند. برپایی تکایا و مجالس عزاداری و دسته جات حسینی در زول دهه اول ماه محرم در این شهر با شور خاصی انجام می پذیرد. از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین هیئات حسینی مراغه و حسینیه‌های مشهور آن می‌توان به حسینیه حاجی غفار، حسینیه امین حضرت، حسینیه حاج حسین پاشا، حسینیه حاج میری، حسینیه میربدیعی(بالا میری)، حسینیه اعظم قاسمیه مراغه، هیئت غربا اشاره نمود.
- ۵) ارومیه: ارومیه نیز در ماه محرم و صفر رنگ و بوی خاصی از تشیع و عزاداری حسینی را به خود می‌گیرد، و با جمعیت چند صد هزار نفری واقعه عاشورا را گرامی داشته[۲۴] و طبق یک سنت دیرین نماز ظهر عاشورا را به صورت جماعت اقامه می‌کنند.[۲۵]
- ۶) خوی: از خوی نیز به عنوان شهر مؤمنین و دارالصفا یاد می‌کنند،[۲۶] که همه ساله با تجمع در میدان شیخ نوایی خوی مراسم عزاداری و سوگواری حسینی را برگزار می‌کنند.[۲۷]
 |
 |
تسنن ویرایش
آذری های سنی مذهب (شافعی و حنفی) که بیشتر در استان آذربایجان غربی زندگی می‌کنند و جمعیت شان در حدود ۲۰۰،۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شوند که در حوالی شهرستان‌های ارومیه، خوی و سلماس سکونت می‌کنند[۲۸] از مهم‌ترین روستاهای تُرک سنی مذهب در حوالی شهرستان ارومیه که ۳۰ مورد عنوان می‌شود، می‌توان از بالو، قولنجی، کهریز، گجین، گل تپه و... نام برد.[۲۹] در استان اردبیل نیز عده‌ای سنی مذهب حنفی در شهرستان بیله‌سوار[۳۰] و همچنین اهل سنت شافعی در شهر هشتجین[۳۱] از توابع خلخال سکونت دارند. ناحیه سنی نشین در منطقه هشتجین خلخال تا برخی روستای های شهرستان میانه در استان آذربایجان شرقی نیز امتداد دارد و اهل سنت در آنجا هم ساکن اند.[۳۲] در برخی روستاهای شهرستان ماهنشان استان زنجان نیز عده ای اهل سنت ساکن اند.[۳۳]
یارسان ویرایش
یارسان (یا اهل حق) نام آیینی است که بیشینه پیروان این مسلک در ایران سکونت می‌کنند، که نباید با علویان سایر کشورها اشتباه گرفته شود. بیشینه پیروان آذربایجانی این آیین در شهر [ایلخچی] و بخش‌هایی از شهرستان ویژه مراغه در استان آذربایجان شرقی پراکنده می‌باشد.[۳۴] در شهرستان میاندوآب نیز جوامعی کوچک از پیروان مکتب یارسان سکونت دارند.[۳۵]
علوی ویرایش
علویان[۱] تُرک در ماکو[۳۶] پراکنده هستند.
اماکن مذهبی ویرایش
| نام | تصویر | محل قرارگیری | دور ساخت اثر | نام | تصویر | محل قرارگیری | دور ساخت اثر |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
 |
||||||
 |
 |
||||||
 |
|||||||
.JPG) |
 |
||||||
 |
 |
||||||
 |
 |
||||||
 |
 |
||||||
 |
 |
جمهوری آذربایجان
ویرایش
تشیع مذهب اکثریت و مردم ترکی آذری زبان قومیت اکثریت را در جمهوری آذربایجان تشکیل می‌دهد.[۳۷] این کشور به همراه ایران، عراق و بحرین جزء کشورها با اکثریت اهل تشیع می‌باشد. مرکز تحقیقات پیو بر اساس یک پژوهش در سال ۲۰۰۹ میلادی جمعیت مسلمانان این کشور را ۹۹٫۲٪ برآورد کرده‌است[۳۸] بر اساس اطلاعات کتابخانه ریاست جمهوری آمریکا بیش از ۹۵٪ از کل جمعیت جمهوری آذربایجان را اقوام مسلمان[۳۹] و بر اساس اطلاعات سازمان سیا و سازمان آمار جمهوری آذربایجان، بیش از ۹۰٪ بافت قومی جمهوری آذربایجان، آذری زبان هستند.[۴۰][۴۱] از جمعیت بیش از ۹۵ درصدی مسلمانان جمهوری آذربایجان را در حدود ۸۵٪ شیعیان و ۱۵٪ اهل تسنن تشکیل می‌دهند.[۳۹] همچنین اداره مسلمانان قفقاز در سال ۱۹۴۳ به فرمان جوزف استالین بنیان‌گذاری شده‌است.[۴۲] اداره مسلمانان قفقاز به استقرار باکو و شیخ الاسلامی الله شکور پاشازاده[پ ۴] وظیفه پشتیبانی و صدور فتوا به کلیه مسلمانان (شیعه و سنی) قفقاز و فدراسیون روسیه را بر عهده دارد.[۴۳][۴۴] در سال ۲۰۱۱ میلادی در کل جغرافیای جمهوری آذربایجان؛ ۱،۸۰۲ مسجد، شناسایی شده‌است.[۴۵]
در تمامی شهرهای جمهوری آذربایجان شیعیان آذری[پ ۵] دارای مساجد می‌باشند که برخی از مهم ترین، قدیمی‌ترین و شناخته‌ترین مساجد آذری‌های این کشور بدین ترتیب می‌باشد:
-
مسجد تازه‌پیر در باکو -
مسجد بی‌بی هیبت در باکو -
مسجد جمعه در باکو -
مسجد محمد در باکو -
مسجد سارای در باکو
_1.JPG)
گرجستان
ویرایش
دین اکثریت آذری زبانان در این کشور اسلام است، ۸۰٪ آنان را شیعیان و ۲۰٪ را اهل تسنن تشکیل می‌دهند.[۴۶] قانون اساسی گرجستان آزادی دینی اقوام مسلمان را تصویب کرده‌است و بزرگترین مسجد شیعیان گرجستان توسط شاه اسماعیل به سال ۱۵۲۴ میلادی بنا شده‌است.[۴۷] دوران حکومت‌های کمونیستی مصادف با تخریب اماکن مقدس مسلمانان بود.[۴۸] پس از اتمام تخریب مساجد شیعیان در سال ۱۹۵۱ شیعیان در مسجد اهل تسنن که تنها مسجد باقی‌مانده در تفلیس بود برای عبادت مورد استفاده قرار می‌گرفت که قسمت شیعه و سنی مسجد توسط یک پرده از وسط جدا شده‌بود. از سال ۱۹۹۶ با برداشتن پرده در کنار یکدیگر از این مسجد استفاده می‌کنند.[۴۸] نماز جمعه نیز در دو نوبت قبل از ظهر و بعد از ظهر، توسط شیعیان و اهل تسنن در تفلیس انجام می‌گیرد. در منطقه مارنئولی[پ ۶] که دارای بیشترین پراکنش شیعیان در گرجستان می‌باشد، به شهر شیعه نشین گرجستان معروف هست که دارای مسجدی به نام امام علی (ع) می‌باشد.[۴۹] علاوه بر مسجد امام علی (ع ) در مارنئولی، شیعیان مساجد فعالی در سایر شهرهای این کشور نظیر مسجد جامع (جمعه) در تفلیس، مسجد مراغه گاردابانی[پ ۷]، مسجد حضرت رسول (ص) در ده کیلومتری شهر مارنئولی و مسجد اهل بیت در منطقه سوغانلو از توابع تفلیس اشاره کرد.[۵۰]
ترکیه
ویرایش
اکثریت شیعیان دوازده امامی ترکیه را مردم آذری[۵۱] و اکثریت آذری‌های ترکیه را نیز مسلمانان شیعه‌مذهب تشکیل می‌دهد.[۵۲] به‌طور کلی، جمعیت آذری‌ها در ترکیه به خوبی با جامعه ترک آمیخته شده‌اند. عمدتاً به دلیل نزدیکی فرهنگی و زبانی میان آذری‌ها و ترکان آناتولی است. با این حال، تفاوت‌هایی در زمینه‌های مذهب، گویش ترکی و تاریخ می‌دارند. جمعیت شیعیان دوازده امامی ترکیه در حدود ۱٫۳ میلیون نفر معادل با ۱٫۷٪[۵۳] تا ۳ میلیون نفر معادل با ۴٪[۵۴] برآورد می‌شود که جمعیت آذری‌های شیعه ترکیه از این ۱٫۳ میلیون نفر در حدود ۸۰۰،۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود[۵۵] شیعیان دوازده امامی[پ ۸] در ترکیه از طریق قانون اساسی یا معاهدات بین‌المللی به رسمیت شناخته نشده اند،[۵۶] علاوه بر تشیع، از هیچ مذهب دیگری توسط دولت پشتیبانی مالی نمی‌شود و تنها پیروان اهل تسنن از کمک‌های دولتی برخوردار می‌باشند،[۵۷] اما اکثریت مردم آذری در ترکیه از آزادی عمل مطلوبی برخوردار هستند، به طوری که حدود ۴۰۰ عالم دینی شیعی، ۳۰۰ مسجد مخصوص شیعی، شهردار، نماینده مجلس[پ ۹] و سایر کسبه‌های معروف نظیر مهندس، دکتر و... اشتغال دارند.[۵۸] نیمی از جمعیت آذری‌های شیعه ترکیه[پ ۱۰] به استانبول مهاجرت کرده‌اند[۵۹] که منطقه هالکالی استانبول به دلیل مهاجرت مردم آذری، پیشینه جمعیتش را آذری‌های مقیم استانبول تشکیل می‌دهد که به منطقه شیعه نشین استانبول معروف هست،[۶۰] همچنین تجمعات اعتراض آمیز و سایر همایشهایی نظیر بزرگداشت واقعه عاشورا در این ناحیه از کلانشهر استانبول با مرکزیت مسجد زینبیه برای شیعیان آذری انجام می‌شود.[۶۱][۶۲]
روسیه
ویرایش
اکثریت آذری‌های روسیه را شیعیان تشکیل می‌دهند ولی اقلیت‌های حنفی، شافعی، تصوف و نقشبندیه نیز در بین‌شان یافت می‌شود.[۶۳][۶۴] علاوه بر مساجدی نظیر مسجد جامع دربند و مسجد ایرانی‌های دربند که در شهرهای با پیشینه شیعی نظیر دربند در داغستان موجود اند،[۶۵] از معروفترین مساجد شیعی این جمهوری، می‌توان از مسجد خامنه واقع در پایتخت داغستان به نام ماخاچ قلعه نام برد،[۶۶] در آستراخان نیز اقوام آذری سابقه سکونت چندین ساله دارند به طوری که زندگی آذری‌ها در اطراف مسجد کیریوشی[پ ۱۱] در سال ۱۹۰۹ متمرکز بود؛ که در سال ۱۹۳۲ بسته شد. البته به تازگی مسجدی شیعی در آستاراخان واقع در خیابان باکو و به نام مسجد باکو بنیان‌گذاری شده‌است.[۶۷] با این حال آذری‌های شیعه پرشماری در مسکو و سن پترزبورگ سکونت دارند، که در گذر زمان به نواحی مرکزی، پرجمعیت و مهم فدراسیون روسیه مهاجرت کرده‌اند. که فعالیت‌های دینی خود را در آنجا به انجام می‌رسانند.[۶۸][۶۹]
ارمنستان
ویرایش
آذری‌های ارمنستان: قبل از اخراج از این کشور از لحاظ دینی-مذهبی اکثریت را شیعیان تشکیل می‌داند، به جز مناطق کوچکی از تالین، شیراک و ودی که سنی‌مذهب بودند.[۷۰]
علمای دینی ویرایش
- جدول زیر فهرستی از معروفترین و شناخته شده‌ترین آیت الله‌ها و روحانیون برجسته آذربایجانی می‌باشد
| نام | توضیحات | نام | توضیحات |
|---|---|---|---|
| عبدالحسین امینی | فیلسوف و مرجع تقلید شیعه | شیخ ابراهیم زنجانی | مجتهد، آزادی‌خواه و روشنفکر |
| علامه طباطبایی | فیلسوف و نویسنده کتب معروف شیعی | میرزا جواد تبریزی | از مراجع تقلید شیعه |
| علامه جعفری | فیلسوف | ||
| جواد غروی علیاری | از مراجع تقلید شیعه | میرزا علی احمدی میانجی | از فقهای شیعه |
| میرزا ابراهیم تبریزی | از روحانیان تأثیرگذار مشروطه | سید عبدالکریم موسوی اردبیلی | از مراجع تقلید شیعه |
| سیدحسین اردبیلی | از روحانیان تأثیرگذار مشروطه | سید محمدکاظم شریعتمداری | از مراجع تقلید شیعه |
| اسدالله بیات زنجانی | از مراجع تقلید شیعه | سید عزالدین حسینی زنجانی | از مراجع تقلید شیعه |
| محمد مجتهد شبستری | فیلسوف و پژوهشگر | محمد مفتح | روحانی سرشناس |
| سید یحیی یثربی | پژوهشگر | صادق خلخالی | روحانی شیعه و حاکم معروف دادگاه‌های پس از انقلاب |
| میرزا محمود اصولی | از مجتهدان شیعه | سید موسی شبیری زنجانی | از مراجع تقلید شیعه |
| ثقةالاسلام تبریزی | از روحانیان مشروطه‌طلب و آزادی‌خواه | عباسعلی عمید زنجانی | از روحانیون برجسته |
| سید ابوالقاسم خویی | از مراجع تقلید شعه | میرزا ابوطالب زنجانی | از مجتهدان شیعه |
| میرزا فضلعلی آقا تبریزی | از روحانیان مشروطه‌خواه | مسلم ملکوتی | از مراجع تقلید شیعه |
| میرزاحسن تبریزی | از روحانیان تأثیرگذار مشروطه | سید محمد حجت کوه‌کمری | از مراجع تقلید شیعه |
| جعفر سبحانی | از مراجع تقلید شیعه | سید علی خامنه ای | از مراجع تقلید شیعه و رهبر کنونی ایران |
توضیحات ویرایش
- ↑ تا قبل از جنگ قره باغ
- ↑ اقلیت‌های سنی مذهب ترک های آذربایجانی در ایران، جمهوری آذربایجان، گرجستان، روسیه و ترکیه یافت می‌شوند
- ↑ فرقه مذهبی شیعه گرا که اکثریت پیروان آن در ترکیه زندگی می کنند.
- ↑ پاشازاده از سال 1980 میلادی، برای ریاست این سازمان دینی به صورت انتخابات و هر پنج سال یکبار برگزیده شده است.
- ↑ در داخل فهرست مساجد جمهوری آذربایجان، مساجد شیعیان تُرک آذربایجانی با علامت TS مشخص شده است.
- ↑ از جمعیت حدود 130،000 هزار نفری شهرستان مارنئولی و 20,00 هزار نفری شهر مارنئولی بیش از 83% را تُرک ها را تشکیل می‌دهند
- ↑ قبل از انقلاب 1357 ایران؛ توسط ایرانیان اهل مراغه تاسیس شده است.
- ↑ جدایی از شیعیان دوازده امامی؛ فرقهٔ مذهبی شیعه گرای علویان (ترکیه) در حدود 10 الی 15 میلیون نفر از جمعیت ترکیه را شامل می‌شوند.
- ↑ نظیر نماینده حوزه انتخابیه ایغدیر؛ سنان اوغان
- ↑ در حدود ۳۰۰ الی ۴۰۰ هزار نفر
- ↑ Kriushi Mosque
- ↑ مسجد کبود ایروان تا قبل از جنگ قره باغ و اخراج آذربایجانی‌ها از ارمنستان در اختیار و اداره آذری‌های ارمنستان بود، که بعد از استقلال جمهوری ارمنستان، توسط جمهوری اسلامی ایران از سوی بنیاد مستضعفان و جانبازان تعمیر و بازسازی شده و در حال حاضر مسئولین ایرانی، امورات و اداره مسجد را برعهده دارند.
منابع ویرایش
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ "Azerbaijanis". Archived from the original on 18 September 2011. Retrieved 13 Sep 2013.
- ↑ "Azerbaijani". Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). Retrieved Sep 13, 2013.
- ↑ Boyle, Kevin and Juliet Sheen. Freedom of Religion and Belief. Routledge, 1997. ISBN 0-415-15978-4; p. 273
- ↑ http://www.bahai.az/ بایگانی‌شده در ۲۰۱۶-۱۰-۲۵ توسط Wayback Machine Azerbaidjan Bahai
- ↑ http://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99hailik Azerbaidjan Bahai
- ↑ http://books.google.ru/books?id=4ZLxt6LsgKUC&pg=PA26&dq=Zoroastrianism+in+Azerbaijan&hl=en&sa=X&ei=hXf3Uau1BIbd4QSN8YHoDA&ved=0CE0Q6AEwBw#v=onepage&q=Zoroastrianism%20in%20Azerbaijan&f=false
- ↑ http://books.google.ru/books?id=B2W1YOG3N10C&pg=PA106&dq=Azerbaijani+Zoroastrians&hl=en&sa=X&ei=NH73UbjbOsO64ASMuoG4BQ&ved=0CDAQ6AEwAQ#v=onepage&q=Azerbaijani%20Zoroastrians&f=false
- ↑ http://books.google.ru/books?id=NCez3ZuV3NoC&pg=PA79&dq=Zoroastrianism+in+Azerbaijan&hl=en&sa=X&ei=Unn3Ud7VKqzv4QT2wIHoBQ&ved=0CFoQ6AEwCQ#v=onepage&q=Zoroastrianism%20in%20Azerbaijan&f=false
- ↑ «پیدایش قمه‌زنی». وبگاه تبیان. ۲۹ بهمن ۱۳۸۶. دریافت‌شده در ۲۲ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ «نوای سوزناک نوحه‌های ترکی در تهران». وبگاه اطلاع رسانی محافل مذهبی «عقیق». ۱۳ خرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «گزارش تصویری/ مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) آذربایجانیهای مقیم مشهد». خبرگزاری مهر. ۲ آذر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۳.
- ↑ «علاقه ویژه یک مرجع تقلید به روضه‌های ترکی». صدای شیعه. ۲ آذر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ "همشهری آنلاین / آشنایی با مسجد حسینیه اعظم - زنجان". Retrieved 13 Sep 2013.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ نخستین قربانگاه جهان تشیع در زنجان
- ↑ "آیین‌های عاشورایی در سراسرکشور". Retrieved 13 Sep 2013.
- ↑ رحیم مقدمی (جمعه 4 دی 1388). «روایت بزرگترین جمعیت عزادار حسینی در جهان». خبرگزاری همشهری آنلاین. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «اجتماع بزرگ عزاداران در حسینیه اعظم زنجان». همشهری آنلاین. ۲۳ آذر ۱۳۸۹. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «اجتماع «دلدادگان ابوالفضلی» در اردبیل آغاز شد». خبرگزاری فارس. ۴/09/۹۱. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ شهرام جباری ـ علیرضا حسین‌نژاد (۵/09/۹۱). «پایتخت تشیع غریو لبیک «یا حسین» یا «ابوالفضل»». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ شهرام جباری ـ علیرضا حسین‌نژاد (۲۰/09/۸۹). «اردبیل تلألو سرسپردگی به امام حسین (ع)». خبرگزاری فارس. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «شیوه‌های عزاداری در تبریز». خبرگزاری عصر ایران. ۲۷ دی ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «سوگواری عزاداران سالار شهیدان در بازار تاریخی تبریز». همشهری آنلاین. جمعه 4 دی 1388. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «ثبت ملی آیین‌های عزاداری بازار تاریخی تبریز رونمایی شد». ایلنا. ۲۴/08/۹۱. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «همایش بزرگ عزاداران حسینی در آستانه تاسوعا و عاشورا با عنوان لبیک یا حسین در ارومیه برگزار شد». استانداری آذربایجان غربی. 4 /9 /1391. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «با حضور گسترده عزاداران حسینی نماز ظهر عاشورا در ارومیه اقامه شد». خبرگزاری فارس. ۵/09/۹۱. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «"خوی" شهر دارالصفا با مردمانی مومن!». ندای ارومیه. ۳ فروردین ١٣٩٢. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «خوی تجلی گاه حضور عاشقان حسین در اربعین حسینی». ایسنا. ۱۴ دی ۱۳۹۱. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ ابوبکر هون. «ترکهای سنّی آذربایجان غربی قربانیان تبعیض مضاعف». urmu.freeoda. بایگانی‌شده از اصلی در 7 اكتبر 2013. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=،|archivedate=را بررسی کنید (کمک) - ↑ علی بابائی نیلویی (۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۲). «ترکان سنی مذهب، جزو لاینفک آذربایجان». اروم نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ خسرو خسروی (۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۲). «بیله‌سوار». دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «برگزاری جشن «وحدت» در شهر اهل تسنن هشتجین». خبرگزاری بین‌المللی قرآن. ۹ اسفند ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ https://vom.ir/voiceofmiyana/posts/78421. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ https://zanjan.iqna.ir/fa/news/1464451/استقبال-شهروندان-اهل-سنت-ماهنشان-از-حضور-مبلّغان-دینی-در-روستاها. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «فرقه "اهل حق" چه کسانی هستند؟». شیعه نیوز. ۲۵ مهر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در جمعه 22 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «Miandoab». دانشنامه لوک لکس. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۵ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ کتاب تاریخ ماکو بایگانی‌شده در ۷ اکتبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine اثر:حسینقلی افتخاری
- ↑ «Azerbaijan». واشینگتن تایمز. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ "MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION. A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population" (PDF). Pew Research Center. October 2009. Archived from the original (PDF) on 21 August 2011. Retrieved 15 September 2013.
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ "Religions in Azerbaijan" (PDF) (به انگلیسی). Presidential library. Archived from the original (PDF) on 21 August 2011. Retrieved 24 شهریور 1392.
{{cite web}}: Check date values in:|تاریخ بازبینی=(help) - ↑ Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009
- ↑ «Azerbaijan # people». The World Factbook. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ «Духовные управления мусульман — прошлое, настоящее… Будущее?». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ «Религии в современном Азербайджане». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۳.
- ↑ «گشایش دفتر نمایندگی اداره مسلمانان قفقاز در گرجستان». خبرگزاری تقریب به نقل از رایزنی فرهنگی ایران در گرجستان. ۱۰ تیر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ В Азербайджане функционируют свыше 1,8 тыс. мечетей, 5 православных церквей и 6 синагог[پیوند مرده]
- ↑ Cornell, Svante E. , Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Case in Georgia بایگانی‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine. Department of Peace and Conflict Research, Report No. ۶۱. p. ۱۶۰. University of Uppsala, ISBN 91-506-1600-5.
- ↑ (گرجی) Ancient Towns of Georgia: Tbilisi (۲nd ed.). Tbilisi, 2006. ISBN 99940-0-923-0
- ↑ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ Zaza Piralishvili. Conflicts in the Caucasus - International Conference بایگانی‌شده در ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine. 'Religion'. October 2012.
- ↑ هاي آذربایجانی-گرجی---Marneuli--Georgian-მარნეული.html «مارنئولی - شهر تُرک هاي آذربایجانی گرجی - Marneuli -Georgian: მარნეული» مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). وبگاه ایران-گرجستان. ۱۶ فروردین ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.[پیوند مرده] - ↑ «وضعیت شیعیان در گرجستان». خبرگزاری اهل بیت علیه السلام. ۵ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ "درباره شیعیان ترکیه چه می دانیم؟". کتابخانه مجلس شورای اسلامی. Archived from the original on 27 September 2013. Retrieved 14 September 2013.
- ↑ (روسی) Azeris. Great Soviet Encyclopedia
- ↑ "Turkey-Religions". Looklex Encyclopaedia. Archived from the original on 25 November 2010. Retrieved 14 September 2013.
- ↑ Rapport Minority Rights Group Bir eşitlik arayışı: Türkiye’de azınlıklar Uluslararası Azınlık Hakları Grubu 2007 Dilek Kurban
- ↑ "Turkey-Peoples". Looklex Encyclopaedia. Archived from the original on 6 اكتبر 2014. Retrieved 13 August 2013.
{{cite news}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ↑ «Les minorités non musulmanes en Turquie: «certains rapports d'ONG parlent d'une logique d'attrition», observe Jean-Paul Burdy». ۱۸ آوریل ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
- ↑ (PDF) https://web.archive.org/web/20131002163826/http://obtic.org/Dosyalar/Cahiers%20de%20l%27Obtic/CahiersObtic_2.pdf. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۱ آبان ۱۳۹۲. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ داود بهلولی. «گفتگو با رهبر شیعیان ترکیه وضعیت شیعیان در ترکیه». صدای شیعه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۳ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ «انتقام جویی ارامنه از شیعیان آذربایجان به جای عثمانی». خبرگزاری آران. ۳ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.[پیوند مرده]
- ↑ «انفجار در منطقه شیعه‌نشین استانبول». خبرگزاری خبرآنلاین. ۱۸ خرداد ۱۳۸۹. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ «مراسم هالکالی، بهترین مراسم عزاداری جهان». خبرگزاری شیعه نیوز. ۱۲ دی ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ «تجمع‌گسترده‌شیعیان‌ترکیه‌درحمایت‌ازسوریه». خبرگزاری فردا نیوز. ۱۷ شهریور ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ (روسی) Igor Dobayev. Radicalisation of Islamic Movements in Central Asia and the North Caucasus: A Comparative Political Analysis. Chapter IV: Islam and Islamism in the Republic of Dagestan بایگانی‌شده در ۱۶ مارس ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine. СКНЦ ВШ ЮФУ: Moscow, 2010.
- ↑ Boyle, Kevin; Sheen, Juliet (1997). Freedom of Religion and Belief. Routledge. p. ۲۷۳. ISBN 0-415-15978-4.
{{cite book}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link) - ↑ حامد کاظم‌زاده (۲۶ شهریور ۱۳۹۰). «داغستان؛ مرزبان شمالی ایران‌زمین # گزارشی از مطالعات میدانی در قفقاز شمالی (2007 ـ 2008 میلادی)». خبرگزاری ایران بوم # نگرشی بر تاریخ و فرهنگ ایران زمین. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در جمعه 29 شهریور 1392. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ «پرچم‌های کربلا در مسجد ماخاچ قلعه داغستان». خبرگزاری آران. ۱۱ آذر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ Azerbaijanis بایگانی‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine. Ethnoreligious Council of the Governor of the Astrakhan Oblast.
- ↑ «روضه ۵ هزارنفری امام‌حسین (ع) در سن‌پترزبورگ». وبگاه پارسینه به نقل از افکار نیوز. ۲۸ خرداد ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ ابوذر ابراهیمی ترکمان (۱۰ بهمن ۱۳۸۷). «نگاهی به وضعیت شیعیان اذری مسکو». خبرگزاری شیعه نیوز. دریافت‌شده در ۲۴ شهریور ۱۳۹۲.
- ↑ A. Tsutsiyev (2004) (АТЛАС ЭТНОПОЛИТИЧЕСКОЙ ИСТОРИИ КАВКАЗА, Цуциев А. А, Москва: Издательство «Европа», ۲۰۰۷)
