ویکی‌پدیا

هواگرد شناساگریز

(تغییرمسیر از رادارگریزی)

هواپیمای شناساگریز[۱] یا هواپیمای پنهان‌کار[۲] هواگردی است که برای جلوگیری از کشف و ردگیری از فناوری‌های پیشرفته‌ای بهره می‌گیرد تا بازتاب راداری، فروسرخ (حرارتی)، نور مرئی، دامنه بسامد رادیویی و امواج صوتی خود را کم کند. این فناوری‌ها زیرمجموعه فناوری شناساگریزی هستند. اف-۱۱۷ نایت‌هاوک اولین هواپیمای عملیاتی بود که سازندگان، آن را براساس فناوری پنهان‌کار طراحی کردند. از هواپیماهای شناساگریز می‌توان به بی-۲ اسپیریت، اف-۲۲ رپتور،[۳] اف-۳۵ لایتنینگ۲،[۴] چنگدو جی-۲۰[۵] و سوخو-۵۷ اشاره کرد.

لاکهید اف-۱۱۷ نایت‌هاوک؛ نخستین هواگرد پنهان‌کار که برای تهاجم ضربتی به اهداف زمینی ساخته شد

گاهی از واژه رادارگریز به‌جای شناساگریز استفاده می‌شود؛ باید توجه داشت که رادارگریزی (کاهش انتشار و بازتاب امواج راداری) یکی از ویژگی‌های هواگرد پنهان‌کار است، اما برای کاهش احتمال کشف هواپیما، کاهش بازتاب حرارتی، صوتی و بصری هم لازم است. تاکنون هیچ هواگردی برای رادار کاملاً نامرئی نشده‌است، ولی تشخیص یا ردگیری مؤثر هواپیماهای شناساگریز برای رادارهای معمولی دشوارتر است و احتمال اینکه هواپیما با موفقیت در رادار آشکار شود و/یا با تسلیحات هدایت‌شونده راداری به‌طور موفق هدف قرار بگیرد، کمتر شده‌است.

شناساگریزی آمیخته‌ای از ویژگی‌های غیرفعال پنهان‌کاری بصری و تابشگرهای فعال مانند رادارها با-احتمال-رهگیری-کم، رادیوها و هدف‌یاب‌های لیزری است. اینها معمولاً باید با کنش‌های فعالی مانند طراحی دقیق همه مانورهای مأموریت برای به‌حداقل رساندن سطح مقطع راداری هواپیما ترکیب شوند؛ زیرا اقدامات رایج مانند چرخش‌های سخت یا گشودن محفظه بمب می‌تواند امکان کشف راداری هواپیمای پنهان‌کار را بیش از دو برابر کند.[۶] این کار با استفاده از یک مجموعه طراحی پیچیده برای کاهش توانایی حسگرهای دشمن برای شناسایی، ردیابی یا حمله به هواپیمای شناساگریز انجام می‌شود.[۷] این طراحی همچنین گرما، صدا و دیگر انتشارهای هواگرد را که می‌تواند مکان آن را آشکار کند، در نظر می‌گیرد. حسگرهایی برای کاهش تأثیر فناوری‌های پنهان‌کاری کنونی ساخته یا پیشنهاد شده‌اند مانند سامانه‌های جستجو و ردیابی فروسرخ برای تشخیص انتشار گرما (حتی کاهش‌یافته)،[۸] رادارهای با طول موج بلند برای مقابله با «بدنه مخفی‌کار و مواد جاذب رادار که متمرکز بر رادار با طول موج کوتاه‌تر هستند»[۹] و راه‌اندازی راداری با تابش‌های متعدد برای مقابله با بدنه مخفی‌کار.[۱۰] البته این رادارها در مقایسه با رادارهای رایج در برابر هواگردهای نظامی معمولی مشکلاتی دارند.

نمونه‌های اولیه جنگنده شناساگریز در ایالات متحده (۱۹۷۷)، روسیه (۲۰۰۰) و چین (۲۰۱۱) به پرواز درآمده‌اند.[۱۱] تا سال ۲۰۲۰، تنها هواگردهای پنهان‌کار در خدمت؛ نورثروپ گرومن بی-۲ اسپیریت (۱۹۹۷)، لاکهید مارتین ف-۲۲ رپتور (۲۰۰۵)، لاکهید مارتین اف-۳۵ لایتنینگ ۲ (۲۰۱۵)؛[۱۲][۱۳] چنگدو جی-۲۰ (۲۰۱۷)[۱۴] و سوخو-۵۷ (۲۰۲۰)[۱۵] هستند. بعضی کشورهای دیگر طرح‌های خود را توسعه می‌دهند. همچنین هواگردهای مختلفی با قابلیت شناسایی کمتر (ناخواسته یا به‌عنوان ویژگی ثانویه) وجود دارند.

تاریخچه ویرایش

جنگ‌های جهانی ویرایش

در طول جنگ جهانی اول، آلمانی‌ها برای افزایش استتار هواپیمای نظامی؛ سلون (سلولز استات)، یک ماده پوششی شفاف را آزمایش کردند. هواپیمای تک‌باله جنگنده فوکر ای.۳، هواپیمای دوباله شناسایی آلباتروس سی۱ و نمونه اولیه بمب‌افکن سنگین Linke-Hofmann R.I، مجموعاً ۳ فروند، با سلون پوشانده شدند. اما ثابت شد که این روش ناکارامد است و حتی نتیجه معکوس داشت، زیرا بازتاب نور خورشید از پوشش باعث می‌شد، هواپیما حتی بیشتر دیده شود. همچنین مشخص شد که مواد به‌سرعت در اثر نور خورشید و تغییرات دمایی حین پرواز تجزیه می‌شوند، بنابراین تلاش برای ساخت هواپیمای شفاف ادامه پیدا نکرد.[۱۶]

در سال ۱۹۱۶، انگلیسی‌ها یک کشتی هوایی کوچک کلاس SS را برای شناسایی هوایی شبانه بر فراز خطوط آلمان در جبهه غربی تغییر دادند. این هواگرد با موتور خاموش و کیسه هوای سیاه، از روی زمین اصلاً دیده نمی‌شد، اما از چندین پرواز شبانه، اطلاعات مفید کمی به‌دست آمد و این طرح کنار گذاشته شد.[۱۷]

 
طرح اولیه هورتن هو ۲۲۹

حدود سی سال بعد، جنگنده-بمب‌افکن بال‌دیس هورتن هو ۲۲۹ که در سال‌های آخر جنگ جهانی دوم در آلمان نازی توسعه یافت، به دلیل نداشتن سطوح عمودی (ویژگی مهم در هواگردهای شناساگریز و ویژگی ذاتی همه هواپیماهای بال‌دیس)، برخی ویژگی‌های پنهان‌کاری را نشان داد. آزمایشی که شرکت نورثروپ گرامن در سال ۲۰۰۸ انجام داد، ثابت کرد که شکل هواگرد، هو ۲۲۹ را عملاً برای سیگنال‌های اولیه HF باند بالا، ۲۰ تا ۳۰ مگاهرتز رادار هشدار زودهنگام زنجیره‌ای بریتانیا، نامرئی می‌کند، به‌شرطی که هواپیما با سرعت بالا (تقریباً ۸۹۰ کیلومتر بر ساعت) در ارتفاع بسیار کم(۱۵ تا ۳۰ متر) حرکت کند. بااین وجود، هو ۲۲۹ هرگز قرار نبود یک هواگرد پنهان‌کار باشد.[۱۸]

نیمه دوم سده بیستم ویرایش

طرح هواگردهای شناساگریز نوین، اولین بار زمانی ممکن شد که دنیس اورهولسر، ریاضیدانی که در دهه ۱۹۷۰ برای شرکت لاکهید کار می‌کرد، یک مدل ریاضی ایجاد شده توسط پتر اوفیمتسف، دانشمند شوروی را برای توسعه برنامه‌ای رایانه‌ای به نام اکو-۱ به‌کار گرفت. اکو امکان پیش‌بینی امضای راداری یک هواپیمای ساخته شده با پنل‌های مسطح به نام وجه‌ها(facets) را فراهم کرد. در سال ۱۹۷۵، مهندسان لاکهید اسکانک ورکس دریافتند که هواپیمای ساخته شده با سطوح وجهی می‌تواند دارای امضای راداری بسیار کم باشد؛ زیرا سطوح، تقریباً تمام انرژی رادار را برمی‌گردانند. لاکهید یک هواپیمای اثبات‌کننده مفهومی به نام لاکهید هو بلو با نام مستعار «الماس بی‌امید» ساخت که اشاره‌ای به الماس امید معروف و شکل طراحی و بی‌ثباتی عمدی آن است. از آنجا که رایانه‌های پیشرفته می‌توانستند به کنترل پرواز هواگردهای طراحی شده برای شناساگریزی و از نظر آیرودینامیکی ناپایدار، مانند هو بلو، کمک کنند، برای اولین بار طراحان متوجه شدند که می‌توان هواپیمایی ساخت که عملاً برای رادار نامرئی باشد.[۱۹]

اولین کاربرد جنگی از هواگرد طراحی شده برای شناساگریزی در دسامبر ۱۹۸۹ در جریان تهاجم آمریکا به پاناما رخ داد. در ۲۰ دسامبر ۱۹۸۹، دو فروند اف-۱۱۷ نیروی هوایی ایالات متحده یک پادگان نیروی دفاعی پاناما را در ریو هاتو، پاناما بمباران کردند. در سال ۱۹۹۱، هواپیماهای اف-۱۱۷ در مرحله آغازین جنگ اول خلیج فارس[۲۰][۲۱][۲۲] وظیفه حمله به قوی‌ترین اهداف در عراق را داشتند و تنها جت‌هایی بودند که اجازه داشتند در داخل محدوده شهر بغداد فعالیت کنند.[۲۳]

 
تمرین آزمایشی بی-۲ اسپیریت در سال ۱۹۹۴

در بمباران یوگسلاوی توسط ناتو در سال ۱۹۹۹، ایالات متحده از دو هواپیمای شناساگریز استفاده کرد. اف-۱۱۷ و بمب‌افکن راهبردی بی-۲ اسپیریت[۲۴] که به تازگی معرفی شده بود. اف-۱۱۷ نقش معمول خود را برای ضربه زدن به اهداف مهم انجام داد و عملکرد خوبی داشت، اگرچه یک اف-۱۱۷ توسط یک تیپ موشکی صرب با موشک سام-۳ سرنگون شد.[۲۵]

سده بیست‌ویکم ویرایش

آمریکا، بریتانیا[۲۶]، اسرائیل[۲۷] و روسیه[۲۸] تنها کشورهایی هستند که از هواپیماهای شناساگریز در میدان نبرد استفاده کرده‌اند. این هواگردها از جمله در جنگ در افغانستان، جنگ عراق، مداخله نظامی در لیبی و تهاجم روسیه به اوکراین به‌کار رفته‌اند.

بی-۲ اسپیریت در مداخله نظامی سال ۲۰۱۱ در لیبی، ۴۰ بمب را بر روی یک فرودگاه لیبی با دفاع هوایی متمرکز برای پشتیبانی از منطقه پرواز ممنوع رها کرد.[۲۹] اف-۲۲ اولین نبرد خود را بر فراز سوریه در سپتامبر ۲۰۱۴ به عنوان بخشی از عملیات عزم راسخ در سوریه علیه داعش انجام داد.[۳۰][۳۱][۳۲] در ماه مه ۲۰۱۸، آمیکام نورکین فرمانده وقت نیروی هوایی اسرائیل بیان کرد که جنگنده‌های اف-۳۵ نیروی هوایی اسرائیل اولین حضور اف-۳۵ را در نبرد، بر فراز سوریه انجام دادند.[۲۷]

در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ چند هواپیمای سوخو-۵۷ در سوریه مشاهده شدند. تصور این است که جنگنده‌ها در سوریه مستقر هستند و احتمالاً در جنگ به موشک‌های کروز مسلح شده‌اند.[۳۳][۳۴] جمهوری خلق چین آزمایش پرواز جنگنده جی-۲۰ خود را در سال ۲۰۱۱ آغاز کرد و اولین بار در نمایشگاه هوایی چین ۲۰۱۶ نمایش داده شد. این هواپیما در مارس ۲۰۱۷ وارد خدمت نیروی هوایی ارتش آزادیبخش خلق شد.[۳۵][۳۶][۳۷] دیگر جنگنده شناساگریز چین، اف‌سی-۳۱ نیز در حال آزمایش پرواز است.[۳۸]

طراحی عمومی ویرایش

طراحی یک هواپیمای شناساگریز به‌طور کلی با هدف کاهش تشخیص راداری و حرارتی است. اولویت اصلی طراح، ایجاد ویژگی‌های زیر برای موفقیت عملیاتی هواپیما است؛[نیازمند منبع]

  • کاهش انتشار حرارتی از پیشران
  • کاهش تشخیص رادار با تغییر برخی از ویژگی‌های کلی
  • کاهش تشخیص رادار زمانی که هواپیما جایگاه سلاح خود را باز می‌کند
  • کاهش تشخیص راداری و فروسرخ در شرایط نامساعد جوی

محدودیت‌ها ویرایش

ناپایداری طراحی ویرایش

اولین هواگردهای شناساگریز با تمرکز بر کمینه سطح مقطع راداری به‌جای کارایی آیرودینامیکی طراحی شدند. هواگردهای بسیار رادارگریز مانند اف-۱۱۷ از نظر آیرودینامیکی ناپایدار بودند و برای حفظ پایداری پرواز به تصحیح مداوم پرواز از طریق سامانهٔ پرواز با سیم نیاز داشتند.

طراحی بی-۲ اسپیریت که براساس طرح توسعهٔ هواپیمای بال‌دیس توسط جک نورتروپ در سال ۱۹۴۰ انجام شد، امکان ساخت یک هواپیمای پایدار را با مهار مناسب انحراف حتی بدون سطوح عمودی مانند سکان، فراهم کرد.

 
سوخو-۵۷ در سال ۲۰۱۰ نخستین پرواز آزمایشی خود را انجام داد

محدودیت‌های آیرودینامیکی ویرایش

هواپیماهای شناساگریز اولیه (مانند اف-۱۱۷ و بی-۲) پس‌سوز نداشتند، زیرا اگزوز داغ باعث افزایش ردپای فروسرخ آنها می‌شد و پرواز با سرعت مافوق صوت باعث ایجاد انفجار واضح صوتی و همچنین گرمایش سطح بدنه می‌شد که ردپای فروسرخ را نیز افزایش می‌داد. در نتیجه، کارایی آنها در مانورهای یک نبرد داگ‌فایت هرگز با یک جنگندهٔ پیشرفتهٔ فعلی برابری نمی‌کند. البته این نکته برای این دو هواپیما به‌عنوان دو بمب‌افکن مهم نبود. پیشرفت طراحی، امکان ساخت پنهانکارهایی مانند اف-۲۲ را با عملکرد آیرودینامیکی مناسب فراهم کرده‌است. هواپیماهای شناساگریز جدیدتر، مانند اف-۲۲، اف-۳۵ و سوخو-۵۷، به‌دلیل پیشرفت در فناوری‌های دیگر مانند سامانه‌های کنترل پرواز، موتورها، ساخت بدنه هواپیما و مواد، ویژگی‌های عملکردی دارند که مشابه ویژگی‌های جنگنده‌های پیشرو فعلی یا فراتر از آنها است.[۳][۳۹]

تابش‌های الکترومغناطیسی ویرایش

آسیب‌پذیری هنگام پرواز ویرایش

تاکنون محموله شناساگریز(بمب و موشک کروز با سطح مقطع راداری کمتر) ساخته و عملیاتی نشده‌است و جایگاه‌های نصب مهمات هم، امضای راداری چشمگیری ایجاد می‌کنند. پس هواپیماهای پنهانکار همه تسلیحات را در داخل خود حمل می‌کنند. آنها با شروع استفاده از تسلیحات خود ممکن است شناسایی شوند؛ به‌محض باز شدن درهای محفظه تسلیحات، امضای راداری چند برابر خواهد شد و حتی رادارهای قدیمی‌تر نیز می‌توانند مکان هواپیما را بیابند. شناسایی هواپیما با بسته‌شدن درهای محفظه، دوباره دشوار می‌شود، اما یک سامانه دفاعی واکنش سریع، فرصت کوتاهی برای درگیری با هواپیما دارد.

این مشکل با پیشبرد عملیات به شیوه‌ای که خطر و پیامدهای کشف موقت را بکاهد، جبران می‌شود. ارتفاع عملیاتی بی-۲ زمان کافی را برای اتجام عملیات بدون درگیری با تسلیحات دفاعی فراهم می‌کند.[نیازمند منبع] هواپیماهای اف-۲۲ و اف-۳۵ می‌توانند محفظه خود را باز کنند، مهمات را رها کنند و در کمتر از یک ثانیه به حالت پنهانکار بازگردند.[نیازمند منبع]

هواپیماهایی مانند اف-۲۲ و اف-۳۵ می‌توانند سلاح و سوخت اضافی را در جایگاه‌های زیر بال خود حمل کنند. در این حالت، هواپیماها پنهانکار نخواهند بود، زیرا جایگاه‌ها و تسلیحات در رادارها آشکار می‌شوند. بنابراین این حالت انتخابی بین «پنهانکاری با برد و محموله کم» یا «برد و محموله بیشتر بدون شناساگریزی» خواهد بود.

 
لاکهید مارتین اف-۲۲ رپتور نخستین جنگنده نسل پنجم که برای برتری هوایی طراحی شد.

کاهش بار ویرایش

هواگرد شناساگریز، باید تمام سوخت و تسلیحات را در حجم کمتر و درون خودش حمل کند. درنتیجه به‌جای یک هواگرد تهاجمی عادی، حضور چند هواگرد اضافی برای درگیری با اهداف لازم است. بااین وجود، این نقص با کاهش تعداد هواگردهای پشتیبانی که برای پوشش هوایی، سرکوب پدافند هوایی و جنگال لازم هستند، جبران می‌شود، و هواگردهای شناساگریز چند نقش را بازی می‌کنند.

پوسته حساس ویرایش

هواپیماهای پنهانکار اغلب پوسته‌هایی دارند که با مواد جاذب رادار ساخته شده‌اند. برخی از آنها دارای ذرات کربن سیاه هستند و برخی گوی‌های ریز آهنی دارند. مواد دیگری هم به‌عنوان جاذب رادار به‌کار رفته‌اند که بعضی محرمانه هستند، به‌ویژه موادی که در هواگردهای خاص استفاده شده‌اند.[۴۰]

هزینه‌های عملیات ویرایش

ساخت و توسعهٔ هواپیماهای پنهان‌کار معمولاً گران‌تر است. به‌عنوان مثال هزینهٔ ساخت و پشتیبانی بی-۲ اسپیریت چندین برابر بمب‌افکن‌های سنگین معمولی است. پروژهٔ بی-۲ تقریباً ۴۵ میلیارد دلار برای نیروی هوایی ایالات متحده هزینه داشت.[۴۱]

امکان بی‌اثر شدن ویرایش

امواج بازتابیده ویرایش

مقاله‌های اصلی: رادار و موج رادیویی

رادار غیرفعال (چندپایه)، رادار دوپایه[۴۲] و به‌ویژه سامانه‌های راداری چندپایه، برخی از هواگردهای پنهانکار را بهتر از رادارهای تک‌پایه رایج شناسایی می‌کنند، زیرا فناوری شناساگریز نسل اول(مانند اف-۱۱۷) انرژی را از خط دید فرستنده دور(بازتاب) می‌کند و به‌طور چشمگیری سطح مقطع راداری را در جهات دیگر می‌افزاید که رادارهای غیرفعال بر آن نظارت می‌کنند. چنین سامانه‌ای معمولاً از سیگنال‌های با بسامد پایین تلویزیونی و رادیویی FM استفاده می‌کند (که در این بسامدها پنهانکار ماندن هواگرد دشوارتر است).

پژوهشگران دانشگاه ایلینوی اربانا-شمپین با پشتیبانی دارپا، نشان داده‌اند که می‌توان با استفاده از رادار غیرفعال چندپایه، یک تصویر رادار دهانه ترکیبی از هدف ساخت که جزئیات احتمالی کافی برای به‌راه انداختن تشخیص خودکار هدف را داشته باشد.[۴۳]

در دسامبر ۲۰۰۷، محققان گروه ساب جزئیات یک سامانهٔ راداری را منتشر کردند که از مجموعه بزرگی از فرستنده‌ها و گیرنده‌های ارزان و اضافی استفاده می‌کرد تا بتواند هدف را هنگامی که مستقیماً از بین گیرنده/فرستنده می‌گذرد، شناسایی و مشخص کند.[۴۴] در ابتدا، این سامانه برای شناسایی موشک‌های کروز شناساگریز طراحی شد.

 
گیرنده جستجو و ردیابی فروسرخِ سوخو-۲۷

فروسرخ (گرما) ویرایش

مقالهٔ اصلی: رد فروسرخ

برخی تحلیل‌گران ادعا می‌کنند که می‌توان سامانه‌های جستجو و ردیابی فروسرخ را علیه هواپیماهای شناساگریز به‌کار گرفت. این سامانه‌ها هواگردها را با جستجوی رد فروسرخ ردیابی می‌کنند. رد فروسرخ حاصل از گرمای تولیدشده از موتور و گرم شدن بدنه پس از اصطکاک با هوا در سرعت‌های بالا است؛ درحالی که هوای اطراف سردتر است.[۴۵]

این جستجوگرها غیرفعال اند و به‌صورت الکترونیکی مختل نمی‌شوند. آنها برخلاف رادارهای رایج در هواگردها (حالت فعال) برای شناسایی هواگرد دشمن، امواج رادیویی منتشر نمی‌کنند، درنتیجه مکان هواگرد کاربر سامانه را آشکار نمی‌کنند. با این حال، برد تشخیص آنها خیلی زیاد نیست، زیرا امواج فروسرخ به‌دلیل انرژی نسبتا کم، به‌سرعت توسط جو جذب می‌شوند و در فاصله‌های زیاد به‌خوبی منتشر نمی‌شوند.[۴۵]

رادار با طول موج بلندتر ویرایش

مقاله‌های اصلی: طیف رادیویی و بسامد بسیاربالا

رادار فرااُفق ویرایش

رادار فرا-افق یک طرح مفهومی است که برد موثر رادار را نسبت به رادار معمولی افزایش می‌دهد. شبکه رادار عملیاتی جیندالی استرالیا می‌تواند بر ویژگی‌های شناساگریزی غلبه کند.[۴۶] گفته می‌شود که فرکانس HF استفاده‌شده و روش پرتاب رادار از یونوسفر بر ویژگی‌های پنهانکاری اف-۱۱۷ اِی غلبه می‌کند. به‌عبارت دیگر، هواپیماهای شناساگریز برای تقابل با رادارهای فرکانس پایین از بالا برخلاف رادارهای فرکانس بسیار بالاتر از جلو بهینه نشده‌اند.

فهرست هواگردهای شناساگریز ویرایش

عملیاتی ویرایش

بازنشسته ویرایش

 
خط تولید کی‌اف-۲۱

درحال توسعه ویرایش

 
آرای‌اچ-۶۶ کومانچی از اولین تلاش‌ها برای توسعه بالگرد شناساگریز در آمریکا بود.

لغو شده ویرایش

اثبات فناوری ویرایش

بی‌سرنشین ویرایش

عملیاتی ویرایش

درحال توسعه ویرایش

اثبات فناوری ویرایش

منابع ویرایش

  1. ↑ «شناساگریزی» [علوم نظامی] هم‌ارزِ «stealth»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر هفتم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۵۳۱-۹۴-۸ (ذیل سرواژهٔ شناساگریزی)
  2. ↑ «درباره جانشین بمب‌افکن پنهان‌کار B-2 چه می‌دانید؟». خبرآنلاین. ۲۰۱۲-۰۱-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۱.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «F-22 Stealth». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  4. ↑ «F-35 Joint Strike Fighter Lightning II». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  5. ↑ «Does China's J-20 rival other stealth fighters?». ChinaPower Project (به انگلیسی). ۲۰۱۷-۰۲-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  6. ↑ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ۲۰۰۹-۰۹-۲۰. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  7. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۳ فوریه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۳.
  8. ↑ "Infrared Search And Track Systems And The Future Of The US Fighter Force". Jalopnik (به انگلیسی). 2015-03-26. Retrieved 2023-03-31.
  9. ↑ Axe, David (2016-07-12). "Did Russia's New Radar Just Make America's Lethal Stealth Fighters Obsolete?". The National Interest (به انگلیسی). Retrieved 2023-03-31.
  10. ↑ «Volume 121, Issue 63 - The Tech». tech.mit.edu. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  11. ↑ «Not so hidden dragon - China's J-20 assessed | Aerospace Insight | The Royal Aeronautical Society». www.aerosocietychannel.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  12. ↑ «5TH Generation Fighters | Lockheed Martin». web.archive.org. ۲۰۱۰-۰۱-۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  13. ↑ «Marines Declare F-35B Operational, But Is It Really Ready For Combat?». web.archive.org. ۲۰۱۸-۰۳-۰۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  14. ↑ http://www.news.com.au/technology/innovation/with-the-j20-stealth-fighter-in-fully-operational-military-service-china-leaps-ahead-in-asian-arms-race/news-story/d5a65bfd8da252a1bb0240026591d575
  15. ↑ «Первый серийный истребитель Су-57 поступил в авиаполк Южного военного округа - ТАСС». TACC. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۳۱.
  16. ↑ the German Giants – The German R-Planes 1914–1918 (3rd ed.).
  17. ↑ Abbott، Patrick (۱۹۸۹). The British Airship at War, 1914–1918. صص. ۳۱–۳۳.
  18. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱ آوریل ۲۰۲۳.
  19. ↑ «Stealth Aircraft». www.centennialofflight.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  20. ↑ «Lockheed F-117A Nighthawk». National Museum of the United States Air Force™ (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  21. ↑ «Weapons - F-117a Stealth | The Gulf War | FRONTLINE | PBS». www.pbs.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  22. ↑ Schmitt، Eric (۱۹۹۱-۰۶-۱۷). «Navy Looks On With Envy At Air Force Stealth Display» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  23. ↑ «F-117A Nighthawk». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  24. ↑ «JDAM continues to be warfighter's weapon of choice». web.archive.org. ۲۰۰۶-۰۳-۲۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ مارس ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  25. ↑ «Defence Aviation: Who shot down F-117 ?». web.archive.org. ۲۰۰۹-۰۴-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ آوریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  26. ↑ Press 2019-06-25T15:20:00Z، Associated. «The British air force just sent its new F-35s on their first mission». Business Insider (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۱.
  27. ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ "Israel Launched World's First Air Strike Using F-35 Stealth Fighters, Air Force Chief Says" (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-08.
  28. ↑ Waldron2023-01-10T04:23:00+00:00, Greg. "Su-57s play it safe in Ukraine war". Flight Global (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-08.
  29. ↑ "Crisis in Libya: U.S. bombs Qaddafi's airfields". cbsnews.com (به انگلیسی). 19 مارس ۲۰۱۱.
  30. ↑ «F-22's Takes First Shot Against Ground, Not Air, Target | Defense content from Aviation Week». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۴-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ آوریل ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  31. ↑ «Inside The Cockpit: Flying F-22 Against Islamic State In Syria | Defense content from Aviation Week». web.archive.org. ۲۰۱۸-۰۷-۲۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  32. ↑ «F-22 Raptor Ensures other War-Fighting Aircraft Survive Over Syria | Military.com». web.archive.org. ۲۰۱۹-۰۳-۳۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مارس ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  33. ↑ Gady، Franz-Stefan. «Report: Russia Has Developed Prototype of Air-to-Ground Hypersonic Missile for Su-57». thediplomat.com (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  34. ↑ Gady، Franz-Stefan. «Russia Will Not Mass-Produce 5th Generation Stealth Fighter Jet». thediplomat.com (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  35. ↑ «中国空军副司令首曝：国产第四代战机即将首飞_军事_凤凰网». web.archive.org. ۲۰۰۹-۱۱-۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ نوامبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  36. ↑ «[面对面]何为荣：剑啸长空(2009.11.08) 面对面 CCTV.com». web.archive.org. ۲۰۱۰-۰۱-۲۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژانویه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  37. ↑ «编号78272：第二架五位数编号歼-20曝光 部署沧州 _军事频道_凤凰网». news.ifeng.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  38. ↑ «China Stays Ahead in Asian Stealth Race». Popular Science (به انگلیسی). ۲۰۱۶-۰۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  39. ↑ «F-35 Joint Strike Fighter». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
  40. ↑ Weiner، Tim (۱۹۹۷-۰۸-۲۳). «The $2 Billion Stealth Bomber Can't Go Out in the Rain» (به انگلیسی). The New York Times. شاپا 0362-4331. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  41. ↑ «B-2 Bomber: Cost and Operational Issues (Letter Report, 08/14/97, GAO/NSIAD-97-181)». web.archive.org. ۲۰۱۵-۰۴-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۱.
  42. ↑ "Radartutorial". www.radartutorial.eu (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-14.
  43. ↑ «UIUC Passive Radar ATR». www.ifp.illinois.edu. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۱۴.
  44. ↑ «Radical and Cheap Anti-Stealth Radar». military.com.
  45. ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ Kadam، Tanmay (۲۰۲۲-۰۹-۰۹). «Sniffing Stealth Fighters, Modern Air Forces Are Banking On IRST System To "Track & Whack" Stealth Aircraft». Latest Asian, Middle-East, EurAsian, Indian News (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  46. ↑ «defence-data.com - webarchiv Resources and Information. This website is for sale!». web.archive.org. ۲۰۱۰-۰۷-۲۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ ژوئیه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۸.
  47. ↑ «Yak-201». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  48. ↑ 1995-03-08T00:00:00+00:00. "Germany reveals secret Stealth fighter research". Flight Global (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-09.
  49. ↑ «Shafaq (Before the Dawn)». www.globalsecurity.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۹.
  50. ↑ "Iranian Fighter Jet to Become Unmanned Aircraft - Politics news - Tasnim News Agency". Tasnim News Agency (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-09.
  51. ↑ Trevithick, Tyler Rogoway and Joseph (2019-02-26). "Boeing Will Unveil This 'Loyal Wingman' Combat Drone For Australia's Air Force Tomorrow (Updated)". The Drive (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-08.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=هواگرد_شناساگریز&oldid=39223835»