راغب اصفهانی

ابوالقاسم حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی لغت‌شناس و از ادیبان و حکیمان اهل اصفهان بود. وی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی است که در دوران آل بویه در سده چهارم که اصفهان در اوج تمدن اسلامی و علم بوده‌است.

راغب اصفهانی ابوالقاسم حسین بن محمد
اطلاعات شخصی
زاده	نیمه اول قرن چهارم اصفهان
درگذشته	۵۰۲قمری
محل اقامت	اصفهان
قومیت	ایرانی
دوران	سده چهارم قمری
مذهب	اهل سنت
آثار برجسته	مفردات راغب
تحصیلات	اصفهان
پیشه	لغت‌شناسی، شعر و ادبیات، حدیث، اخلاق، تفسیر، کلام و حکمت
استادان	ابو منصور جبان، ابوالعباس ضبّی (احمد بن ابراهیم)، ابوالقاسم ابن ابی العلاء

آثار

• اخلاق الراغب
• افانین البلاغه یا مجمع‌البلاغة
• الایمان والکفر
• الذریعه الی مکارم الشریعه، در تصوف و اخلاق
• المحاضرات یا محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء
• المعانی الاکبر
• تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، در معرفت نفس
• درة التاویل فی متشابه التنزیل
• رساله فی فوائد القرآن
• المفردات یا المفردات فی غریب القرآن، شامل لغات قرآن
• مجمع البلاغه

شعر

سروده‌ای مشهور از وی:

ز صد هزار محمد که در جهان آید		یکی به منزلهٔ جان مصطفی نشود
و گرچه عرصهٔ عالم پر از علی گردد		یکی بعلم و سخاوت چو مرتضی نشود
جهان اگر چه ز موسی و چوب خالی نیست		یکی کلیم نگردد یکی عصا نشود

ویژگی های تفسیر راغب اصفهانی

نگارش شیوا و به دور از درازگویی های مرسوم در برخی از تفاسیر و نیز تسلط مثال زدنی راغب بر آیات قرآن و ادبیات عرب، اعم از واژه شناسی و صرف و نحو، در کنار روش مبتنی بر اجتهاد و اندیشه او از ویژگی های تفسیر راغب اصفهانی است. تفسیر بیضاوی براساس تفسیر راغب اصفهانی نگاشته است. بدرالدین زرکشی و ابوحیان اندلسی و جلال‌الدین سیوطی و شهاب‌الدین آلوسی و محمد رشید رضا متاثر از تفسیر راغب اصفهانی بوده اند.

حیات

راغب اصفهانی قرآن پژوه و لغت‌شناس ایرانی است که در دوره آل‌بویه زندگی می‌کرده است. فخر رازی او را از متفکران اشعری مذهب می‌شمارد. برخی وی را شیعه دوازده امامی و برخی وی را معتزلی دانسته اند.

کتاب تاریخ حکما الاسلام مشهور به تتمه صوان الحکمه نوشته بیهقی اولین کتابی است که در آن به شرح زندگانی راغب اصفهانی پرداخته شده است. وی هم عصر با صاحب بن عباد می زیسته است. سال وفات راغب در منابع مختلف میان سال های ۳۹۶ تا ۵۶۵ هجری قمری با بیش از ۱۵ گونه روایت آمده است اما اقوال محققانه بیشتر بر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم نظر داشته است. وفات وی در بغداد رخ داده است. دربارهٔ تاریخ وفات او نیز تفاوت اقوال آن را نزدیک به یک سده نشان می‌دهد. سیوطی در بغیة الوعاه گفته که وفات او در اوائل سده پنجم (یعنی حدود - ۴–۴۱۰) است، در حالی که کشف الظنون وفات او را در سنه ۵۰۲ آورده‌است و این نظر را بروکلمان، زرکلی، خوانساری و شیخ عباس قمی و آغابزرگ تهرانی ذکر کرده‌اند. برخی از محققان معاصری که دربارهٔ حیات راغب تحقیق کرده، انکار کرده‌اند که راغب در سال ۵۰۲ وفات کرده باشد، خصوصاً در حالی که ابوحامد غزالی (م ۵۰۵) کتاب الذریعة الی مکارم الشریعه او را نیک می‌شمرده و با خود در سفرها حمل می‌کرده، و از سال ۴۸۸ از بغداد کوچ کرده، بعید است. که در آن تاریخ طبق این گفته در جوانی راغب سازگار است، این کتاب را در اختیار داشته باشد. حتماً باید راغب پیش از این می‌زیسته و فوت کرده باشد. ذهبی (م ۸) راغب را در سنه ۴۵۰ گویی زنده می‌دانسته و او را در ضمن طبقه ۲۴ شمرده‌است و بعد می‌نویسد: لم اظفر له بوفاة و لا ترجمة، و محتمل است که در آن وقت زنده بوده باشد. بدون شک نمی‌تواند راغب در سال ۵۰۲ فوت کرده باشد، زیرا در مصادر قدیمی قریب به عصر راغب، نصی بر این تاریخ یافت نشده و حاجی خلیفه که این خبر را گفته و دیگران نقل و تبعیت کرده‌اند، از کلام سیوطی برگرفته، با اینکه سیوطی گفته‌است که وی در اوائل سده پنجم فوت کرده‌است. از سوی دیگر، راغب در برخی آثار خود بر ملاقات با بعضی معاصران مانند صاحب بن عباد (م ۳۸۵ ق)، ابوالقاسم بن ابی‌العلاء و عبدالصمد بن بابک تصریح کرده و ممکن نیست این ملاقات تا اوائل قرن ششم ادامه یافته باشد. وانگهی تاریخ کتابت برخی آثار راغب، مانند مفردات در سال ۴۰۹ را نشان می‌دهد که باز با فوت ۵۰۲ نمی‌سازد، با اینکه کتاب الذریعه را پیش از مفردات نوشته و در مفردات به آن اشاره می‌کند. البته در حاشیه برخی نسخه‌های مفردات آمده که این کتاب به خط راغب اصفهانی است که در هلال ماه رجب از سال ۳۴۳ در قصبه اصفهان به دنیا آمده و در ربیع‌الاخر سال ۴۱۲ فوت کرده‌است. اما مشکل این تاریخ، مجهول بودن کاتب و متاخر بودن تاریخ کتابت نسخه است. احمد مجاهد، مصحح نوادر راغب، با قرار دادن شواهد گوناگون نتیجه می‌گیرد فوت او باید بین سالهای ۳۹۶–۴۰۱ ه‍.ق باشد.

منابع

• لغتنامه دهخدا: راغب اصفهانی وبگاه واژه یاب
• متن کتاب مفردات راغب