رخ‌بام

رُخ‌بام لبهٔ تزئینی پشت بام ساختمان‌ها است.

رخ بام

رخ‌بام هِرّه‌ای سراسری بر روی بام ساختمان‌ها است که آخرین ابزار فوقانی قَرنیز را تشکیل می‌دهد.

قطاربندی تزئینات به‌صورت نواری از تزئینات اصلی ایرانی برای رخ‌بام‌ها است.

در معماری یونان باستان بر روی رخ‌بام‌ها معمولاً نقش برجسته‌ای بر روی کتیبه‌ای تخم‌مرغی‌ شکل برای تزئین حکاکی می‌شد. ایونی‌ها و رومی‌ها از رخ‌بام‌ها در معماری خود استفاده می‌کردند.

واژه رخ بام متشکل از دو کلمه «رخ» به معنای رخساره، چهره و عارض که مجازاً برای رو استعمال می‌گردد و «بام» به معنی تمام پوشش بیرونی سقف خانه یا پشت بام می‌باشد.

اصطلاح رخ بام در معماری به جزیی از اجزای بنا گفته می‌شود که برای حفاظت از مرز همرسی بام و نما ساخته شده و چون در نمای ساختمان هم دیده می‌شود، حالت تزییناتی نیز بدان می‌داده‌اند.

پس از ناودان که به سبب حجم زیاد آب موجود در آن، به عنوان یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف و فرسایش هر بنا شناخته می‌شود، تقاطع جداره و سطح بام نیز یکی دیگر از مقاطع بسیار آسیب‌پذیر در برابر عوامل جوی به‌شمار رفته و تخریب بنا همواره از این نواحی آغاز می‌گردد. به همین دلیل در معماری سنتی تمهیدات بسیار گسترده ای جهت جلوگیری از فرسایش این بخش‌ها در نظر گرفته شده‌است که ساخت رخ بام نیز از این دست می‌باشد.

نحوه ارتباط رطوبت با نمای ساختمان

رطوبت آب باران بر هر یک از بخش‌های سه‌گانه نما (ازاره، جداره، رخ بام) تأثیرات مخرب متفاوتی دارد و هر چه از نفوذ و ارتباط رطوبت با این اجزاء کاسته شود، تخریب و فرسایش آن‌ها نیز کاهش می‌یابد.

ازاره

ازاره بنا تحت تأثیر آب‌های روان، ترشحات آب‌هایی که بر روی زمین ریخته می‌شود و رطوبت بالارونده از پی و زمین زیر پی قرار دارد. برای محافظت این قسمت از نما تدابیری اعمال می‌گردد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) بکارگیری مواد و مصالح مقاوم در ازاره مانند سنگ، آجر، چوب، فلز و...

ب) سکو چینی و کرسی چینی زیر دیوار،

ج) احداث ناکش برای دفع رطوبت،

د) شیب بندی برای دور نمودن آب‌های سطحی از ازاره.

جداره

جداره بنا حد فاصل بین ازاره و رخ بام است و غالباً دارای اجزاء مختلفی همچون بازشو‌ها، در‌ها، پنجره‌ها، قاب بندی، تزئینات، لغاز، تاق نما و... می‌باشد. سطوح پر و خالی جداره و مصالح بکار رفته در اجزای آن، به سبب وجود بخش‌های مختلف با فرم‌ها و اشکال متفاوت، متنوع بوده و به فرسایش و تخریب مضاعف این بخش از نما می‌انجامد. تدابیر مختلفی برای کاستن از اثرات فرستایشی رطوبت بر جداره اعمال گردیده‌ است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

الف) دفع بخشی از آب توسط رخ بام،

ب) مقاوم‌سازی نما با کاهگل و مواد افزودنی همچون کتیرا و مانند آن،

ج) بکارگیری مواد و مصالح مقاوم و پدیدآوردن فرم‌های برجسته در بنا،

د) استفاده از چادر سراسری برای حفاظت از ارسی‌های چوبی،

ه) استفاده از گلپا (مهتابی)،

و) احداث ایوان سرتاسری جهت حفاظت ارسی‌ها.

رخبام

از آن جا که محل تقاطع جداره و بام مرز آغاز فرسایش است، بنابراین باید تدبیری جهت جلوگیری از حرکت آزادنه آب باران از سمت بام بر روی جداره انجام گیرد. تمهیدات مختلفی برای کاهش این تخریب و فرسایش اعمال شده‌است و به این منظور رخ بام را با طیف گسترده‌ای از مصالح ساده مانند کاهگلِ پُرکاه، ردیفی از آجرهای معمولی تا آجر‌های ویژه، کاشی تا تزئینات پرهزینه و هنرمندانه بر روی مصالح مانند نقاشی، خراطی، منبت کاری و... به حالات مختلف پوشش داده‌اند که راه‌های گوناگون حفاظت و دفع رطوبت از نمای بنا نیز به دنبال آن شکل می‌گیرد.

عوامل تأثیر گذار بر فرام، ابعاد و مصالح به کار رفته در رخبام عبارتند از

الف) میزان بارندگی و سرعت باد در منطقه،

ب) مواد و مصالح به کار رفته در سازه اصلی، نماسازی و تزئینات بیرونی نما،

ج) مواد و مصالح به کار رفته در ناودان.

انواع رخبام

در هر یک از مناطق ایران، رخبام به اشکال مختلف و با مواد و مصالح گوناگون اجراء گردیده و به نام‌های مختلفی از جمله شیرسر (اصفهان)، سوباته (کردستان)، شرفی (یزد)، شرفه (تبریز)، هره (مناطق خشک)، کله شیری (گیلان و مازندران)، و دامنه (مناطق کوهستانی و پر باران) نامیده می‌شود.

گُرده ماهی

آخرین جداره نما و قسمتی از بام را به شکل گرده ماهی (به صورت منحنی) شکل می‌دهند تا علاوه بر کاهش فرسایش رخبام، به خروج آب نظم و نسق دهند. کاه گل بکار رفته در گرده ماهی عموماً نسبت به باقی کاه گل‌های بکار رفته در بنا پُرکاه تر است.

دندانه موشی

نوع دیگری از رخ بام با بکار بردن یک لایه آجر رگی رخبامی (آجری مستطیل شکل که پهنای آن در نما دیده می‌شود.) اجرا می‌گردد. این لایه آجر، در برخی موارد به تنهایی و به‌طور ساده، گاه به صورت آجرهای مُهری و در بعضی بناها نیز به همراه لایه یی از کاشی به کار رفته‌است. این کاشی‌ها معمولاً به گونه یی قالب زده می‌شوند که در نما به شکل دندانه موشی دیده شوند، و در مواردی که آجر مُهری بکار رود، حالت دندانه موشی تنها به صورت نقشی بر آجر به چشم می‌خورد. در اجرای تمام این حالات از ملات گچ برای نصب آجر بهره گرفته می‌شود.

شیرسر

رخ بام‌های نواحی اصفهان شیرسر نامیده می‌شوند. شیرسر به معنای «شیرسار، گرزی که سری چون شیر دارد» می‌باشد. این واژه اصطلاح رایجی است که همواره توسط شادروان استاد پیرنیا استفاده می‌شده‌است.

شیرسرها که با مصالح چوبی اجرا می‌شوند، کم‌ترین رابطه را با پوشش اصل بنا یا بام دارند و مستقلاً در لبه بام احداث شده تا جداره بنا را از برف و باران محافظت نمایند. بهترین نمونه شیرسرها را در ارگ کریمخانی شیراز می‌توان مشاهده نمود که این شیرسرها تا حدود یک متر پیش آمدگی دارند.

فرم سازه یی شیرسر

دستک‌های چوبی (با تزئینات چوب بری شده) با مقطعی به ابعاد حدود (۵×۵) سانتی‌متر به طول بیش از ۵۰ سانتی‌متر به فاصله ۳۰ سانتی‌متر از هم و با شیب ۳۹ درجه روی جرز بنا کنسول می‌شوند. این دستک‌ها بر روی دو تکیه گاه اصلی که فقط بار مرده را تحمل می‌نمایند قرار دارند. این تکیه گاه‌ها به صورت دو تیر سراسری، یکی در منتها الیه دستک و دیگری همباد جداره بنا قرار می‌گیرد و پس از نصب منظم دستک‌های چوبی در سراسر طول تیرهای یادشده، شیرسر‌ها در پشت یا روی آن اجرا می‌شوند.

جاسازی لازم برای نصب قاب‌های چوبی نقاشی شده یا ساده، منبت کاری یا حتی قاب‌های حلبی به روش‌های بسیار متفاوتی در طرفین دستک انجام می‌شود.

نوک شیرسرها ممکن است گاهی دالبری یا مستقیم باشد.

شیرسرها در مواردی که طول کنسول شیرسر بیش از۵۰ سانتی‌متر باشد، مشکلات ایستایی پیدا کرده و در صورت افزایش طول، نیاز به تمهیدات مختلفی جهت پایدارسازی می‌یابند. در سقف‌های چوب پوش، تیرهای سقف پس از عبور از روی شاه تیر (یا کلاف سراسری چوبی) حدود یک متر به طرف بیرون بنا کنسول شده و قاب‌های تخته ی روی آن (در درون محل ابزار خورده) نصب می‌شوند. ممکن است جهت جلوگیری از کمانه کردن سر کنسول قطعه‌های تزئیناتی و سازه یی به تیرهای سقف نصب گردند تا کمانه کردن تیر را به حداقل برسانند.

شرفی

در نواحی یزد، رخبام‌ها شرفی نامیده می‌شوند که در گویش ترک زبانانِ تبریزی «شرفه» گفته می‌شود.

شرفی بیرون آمدگی بسیار اندکی از لبه بام دارد و به صورت فرمی در درون آجر اتفاق می‌افتد. شرفی‌ها از مواد و مصالح مقاوم در برابر رطوبت ساخته می‌شوند که آب باران را به طرف بام هدایت کرده، از طریق ناودان به خارج انتقال داده و از جاری شدن آب برف و باران بر روی جداره بنا جلوگیری می‌کند.

شرفی‌ها دارای تزئینات بسیاری می‌باشند که بخش عمده یی تزئینات آجری می‌باشد که به صورت رگی و در بعضی موارد به صورت هره اجرا می‌گردد.

انواع شرفی

شرفی‌ها (بدون احتساب دست انداز) به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

شرفی‌های آجری

برای ساخت این نوع شرفی، از آجرهای مختلفی استفاده می‌شود که تعدادی از آن‌ها عبارتند از:

آجر آبمالِ واکوب

خشت را پس از بیرون آوردن از قالب با چوبی ماله مانند واکوب کرده و با دست آغشته به آب رویه آن را صاف نموده، سپس به کوره می‌برند (آب کشیده شده بر روی خشت باعث به وجود آمدن یک لایه صیقلی یکدست می‌گردد که پس ازپخت آجر حالت لعاب می‌یابد).

آجر پیش بُر

این نوع آجر با بریدن و حذف بخشی از لبه‌های خشت مربع یا مستطیل ساخته می‌شود. بدین منظور خشت یا سفال را قبل از خشک شدن کامل به وسیله سیم یا تیغه یی برنده به شکل مورد نظر برش داده و پس از خشک شدن کامل، در کوره می‌پزند.

آجر قالبی

این گونه آجرها دارای اندازه‌های و شکل‌های مختلف هندسی و غیرهندسی، به ویژه دوردار، هستند که به صورت‌های پَخ، نیم گرد، فتیله، دندان موشی، سینه کفتری و لب شتری دیده می‌شوند.

سنگ تراش

سنگ تراش‌ها به صورت درپوش برای محافظت لایه زیرین به کار گرفته شده و عموماً پهنای آن به اندازه جرز دست انداز می‌باشد.

شرفی‌های لعابی

در اجرای این شرفی‌ها، پس از لعاب دادن بخشی از آجر یا سفال که در برابر عوامل جوی قرار خواهد گرفت، آن‌ها را در رخ بام به کار می‌برند. این کار (استفاده از لعاب بر روی آجر یا سفال)، ضمن بالا بردن مقاومت مصالح در برابر رطوبت، رنگ را نیز در تزئینات مطرح می‌نماید. برای ساخت، ابتدا سفال یا آجر را (به هر شکلی که تولید شده باشد) با سمباده تمیز پرداخت کرده و سپس لعاب داده و در کوره می‌پزند. لعاب به کار رفته عموماً به رنگ آبی آسمانی یا بنفش بوده و نقش قالب آن‌ها صابونی می‌باشد که گاهی نقوش نیم دایره هم در آن‌ها دیده می‌شود و با کنار هم یا روی هم قرار دادن شان، فرم‌های ترکیبی بسیاری به وجود می‌آید.

هره

«هره» به معنای گیاهی غوزه دار و کنگره‌دار مانند غوزه خشخاش می‌باشد، اما در معماری، قرار دادن خشت یا آجر را بر سطح باریک آن با حداقل نما- یا به عبارت دیگر دارای کمترین سطح در برابر عوامل جوی- را «هره چینی» گویند. در آخرین بخش فوقانی بنا، یعنی رخ بام، که بار مرده حاصل از مواد و مصالح بر روی آن وجود ندارد، آخرین رگ آجر چینی وظیفه جلوگیری از فرسایش و فرو ریختن بخش فوقانی بنا به واسطه نیروهای افقی را بر عهده دارد. رخبام آجری به صورت هره که همباد بنا ساخته می‌شود باران را از جداره آن دور می‌کند. عموماً جهت هره چینی رخ بام از آجرهای بکار رفته در ساخت بنا استفاده می‌شود و حتی المقدور آجرهای پخته تر را در ساخت رخ بام به کار می‌برند. در هره چینی رخبام که بر روی انتهای جرز جداره انجام می‌شود، ستبرای جرز از یک تا چند ردیف آجر با رعایت ضرایب آجر متغیر است. در بعضی موارد که ستبرای جرز رگ چین شده زیاد باشد، به‌طور متناوب از آن کاسته سپس اقدام به احداث هره چینی می‌نمایند.

در رخبام کاروانسرای میاندشت و مسجد امام اصفهان، ستبرای جرز از ابعاد آجرهای ویژه هره تبعیت می‌نماید.

در مسجدجامع قزوین آجر هره با ۴۵ درجه دوران از حالت قائم، در رخبام به کار رفته‌است. در این حالت، علاوه بر آن که حجم ملات به کار رفته بسیار زیاد است، ایستایی قرنیز هم به مقاومت و چسبندگی ملات بستگی پیدا می‌کند.

مقایسه تطبیقی روش‌های آجر چینی

به‌طور کلی آجرها به سه صورت در بنا بکار برده می‌شوند که عبارتند از:

رگی، تیغه و هره.

در رخ بام‌ها بهترین روش آجر چینی روش هره می‌باشد و پس از آن روش رگ چین و نامتعادل‌ترین روش جهت استفاده تیغه‌است.

روش هره چین به سبب سطح زیاد ملات خور نسبت به دو روش دیگر (رگ چین و تیغه) دارای استحکام بیشتری است.

بخش‌های هاشور خورده در شکل زیر، سطوح رؤیت شده آجر یا خشت را در هر روش نشان می‌دهد.

هره، رگ چین و تیغه با یک حرکت دورانی ۹۰ درجه قابل تبدیل به یکدیگرند. تیغه با ۹۰ درجه دوران حول محور Xها به رگ چین تبدیل می‌شود، هره با ۹۰ درجه دوران حول محور Zها به رگ چین تبدیل می‌گردد، و تیغه با ۹۰ درجه دوران حول محور Yها تبدیل به هره می‌شود.

1. بخش انتهایی در هره چینی عملاً مانند تیغه عمل کرده و ناایستا می‌باشد و به همین دلیل معمولاً تخریب از این نقطه شروع می‌گردد.

بستن کار

شروع و اتمام دو شرفی یا دو جرز متقاطع با زاویه قائمه- یا همان بستن کار- می‌تواند به روش‌های زیر اجرا گردد:

الف) با آجر رگ چین

•جرز با ضخامت یک آجر در طرفین، فصل مشترک رگ چین (خانه آیت اله یزدی)

•جرز با ضخامت بیش از یک آجر، هره از طرفین تا به ابعاد یک آجر برسد.

ب) با بلوک گچ: مانند کاروانسرای میاندشت که با استفاده از یک فرم هرمی شکل کار را به پایان رسانیده‌اند.

ج) با قطعه سنگ: مانند کاروانسرای رباط کریم.

د) دوران آجر حول محور قائمه:

• با دوران آجر حول محور Zها، آجرها به رگ چین تبدیل شده و کار به اتمام می‌رسد.

• در جرزهایی که همدیگر را با زوایای ۹۰٬۱۳۵، ۲۲۵و۲۷۰ درجه قطع می‌کنند، هره‌ها با زاویه یی برابر زاویه تقاطع دو جرز دوران می‌کنند که در برخی موارد تیزی زاویه برخورد نیز گرفته می‌شود. در جرزهایی که با زوایای ۹۰ و ۱۳۵ درجه همدیگر را قطع می‌کنند تفاوت هرز ملات درنمای کار است در حالی که جرزهای متقاطع با زوایای ۲۲۵ و ۲۷۰ درجه، تفاوت هرز ملات در پشت کار است.

ترکیب جرز رگ چین با هره که به سه صورت می‌تواند اتفاق افتد

•هره و جرز با هم برابر باشد،

•ضخامت هره بیشتراز جرز باشد،

•ضخامت جرز بیشتراز هره باشد؛ که در این حالت جرز از سمت بام با پلانی شدن ضخامتش کاسته شده تا همپای هره شود.

کله شیری

رُخ‌بام

رخ بام در منطقه گیلان و مازندران «کله شیری» نامیده می‌شود و به روش اجرای آن اصطلاحاً «سربندی» گویند. کله شیری‌ها با بیرون آمدگی از جداره بنا نقش مهمی در دورکردن آب باران از بدنه ساختمان- خصوصاً در نواحی پر باران خطه شمال- بر عهده دارند. کله شیری‌ها عملاً ادامه سقف بنا و بخشی از آن محسوب می‌شوند. این نوع رخ بام‌ها با ادامه بام (پوشش و سازه بامه) تا حدود یک متر بعد از جداره ساخته می‌شوند و به تبع آن، سازه، مصالح و پوشش آن‌ها نیز همانند سقف ساختمان می‌باشد.

سازه کله شیری

کله شیری‌ها از آن جا که خود بخشی از بنا به‌شمار می‌روند، توسط سقف نگهداری می‌شوند ولی به دلیل بیرون زدگی آن‌ها از جداره، به سبب کنترل نیروهای مخرب وارده حاصل از باد، از تیرهای چوبی که به صورت کنسول به بدنه بنا متصل شده و به موازات و در راستای شاه تیرهای سقف است، استفاده می‌شود. این کنسول‌ها توسط دو تیر سراسری که به موازات جداره بنا قرار گرفته‌اند، نگهداری و تقویت می‌گردند.

دامنه

درمناطق پرباران از نوع دیگری رخبام به نام «دامنه» نیز استفاده می‌گردد. دامنه‌ها نیز همانند کله شیری‌ها عملاً ادامه سقف بنا محسوب شده اما تمامی عمق ایوان را پوشش می‌دهند و شیب آن‌ها از کله شیری‌ها بیشتر است. به تبع فرم این رخ بام که ادامه سقف شیبدار می‌باشد، سازه، مصالح و پوشش آن نیز مشابه سقف است. طول دامنه‌ها بسته به عمق ایوان و میزان شیب سقف متغیر می‌باشد و گاه (با شیب) تا کف ایوان ادامه می‌یابد. دفع آب در این رخ بام‌ها مستقل از ناودان بوده و شیب سقف است که آب باران را به خارج بنا هدایت می‌نماید.