روحانیت در ایران

در طول تاریخ معاصر ایران، دین و مذهب بارها و در موارد گوناگون از طریق اعمال نفوذ روحانیون، بر سیاست تأثیر گذاشته‌است. نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه، کودتای ۱۳۳۲، جنبش ملی شدن صنعت نفت و انقلاب سال ۵۷ ایران از جمله وقایعی است که تماماً یا بخشی تحت تأثیر روحانیون شیعی صورت گرفته‌است.

روحانیت در راهپیمایی 22 بهمن شهر قم

تعدادی از مهمترین قیام‌ها و حرکت‌های سیاسی-اسلامی از اواخر دوره قاجاریه تا آغاز انقلاب ایران در ایران به رهبری روحانیون شیعه رخ داده‌است.

در سدهٔ بیستم، دو انقلابِ مهم در ایران روی داد که نقش روحانیت شیعه در هریک گوناگون بوده است؛ انقلابِ مشروطه و انقلابِ ۱۹۷۹م که «اسلامی» نامیده می‌شود. انقلاب مشروطه نخست شاهدِ برآمدن روشنفکران مدرن بود که از ایدئولوژی‌های ناسیونالیسم، لیبرالیسم و سوسیالیسم تأثیر می‌گرفتند، قانون اساسی کاملاً غیردینی مدوّن کردند و به نوسازی جامعهٔ خود امیدوار بودند و پرادختند. امّا در انقلابِ دوّم، علمای سنّتی (روحانیت شیعه) فعالیت کردند که بنا به دیدگاه یرواند آبراهامیان از «دورانِ طلایی اسلام الهام می‌گرفتند. پیروزیِ خود را با طرح و تدوین یک قانون اساسی کاملاً دینی تضمین نمودند، شرع را جایگزین دادگاه‌های موجود کردند و مفاهیمِ غربی همچون دموکراسی را مفاهیمی الحادی دانستند و موردِ انتقاد قرار دادند.»

پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران روحانی ممکن بود قاضی یا محضردار باشد، اما پس از این انقلاب کمتر شغلی، در ایران، می‌توان یافت که روحانیت در آن نقشی نداشته باشد. از کارخانه و نیروگاه برق و پتروشیمی گرفته تا ارتش و ادارات دولتی و دانشگاه‌ها و تیم‌های ورزشی، روحانیت به شکل نهادی و نظام‌مند حضور داشته است. روحانیت با عناوین و نامهایی همچون نمایندگی ولی‌فقیه یا نام‌های دیگر بر مدیریت کارها و پرسنل اکثر سازمان‌های فرهنگی، نظامی، اقتصادی و سیاسی حضور داشته است. میل شهوانی روحانیت برای مهار همه چیز، مرز روحانیت با پدیده‌ها و نهادهای دیگر آمیخته کرد.

محتویات

در جریان انقلاب مشروطه

از راست به چپ:شیخ عبدالله لاهیجی، میرزا حسین طهرانی، آخوند خراسانی سه مجتهد ساکن نجف مخالف مشروطیت ایران

• آخوند خراسانی، حاج میرزا حسین تهرانی و عبدالله لاهیجی ارکان سه‌گانهٔ فقهای عتبات حامی نهضت ملی مشروطیت ایران و طرفدار حکومت مشروطه بودند(این سه معروف به آیات ثلاث هستند). آنها در جریان مشروطیت تلگراف‌ها و پیام‌هایی از نجف به ایران می فرستادند و در آن‌ها مردم را به مبارزه ترغیب می‌کردند. آنان طی تلگرامهایی خطاب به محمدعلی شاه قاجار در اجرای وظیفهٔ امر به معروف و نهی از منکر شاه را به پیامدهای استبداد سیاسی هشدار می‌دادند. همچنین مناقشاتی بین این سه و مشروعه‌خواهان تهران به رهبری شیخ فضل‌الله نوری صورت گرفته که طی آن‌ها سه مجتهد مقیم نجف از انقلاب ایران دفاع نموده‌اند.
• فتویٰ معروف میرزای شیرازی و به‌دنبال آن لغو امتیاز رژی (توتون و تنباکو)
• ترور ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای کرمانی، از مریدان سید جمال‌الدین اسدآبادی و به دستور او
• برکناری امین السلطان از صدارت مظفرالدین شاه با مخالفت و مبارزهٔ سیدعبدالله بهبهانی و شیخ فضل‌الله نوری
• تخریب ساختمان بانک استقراضی روس در بازار تهران (که در زمین وقفی ساخته شده بود) به فرماندهی محمد واعظ
• مهاجرت و تحصن علما در زاویه حضرت عبدالعظیم که در تاریخ مشروطه به «هجرت صغری» معروف است
• تظاهرات سال ۱۳۲۴ که موجب تقابل جدی دولت عین‌الدوله با مردم شد و به جمعه خونین معروف است
• مهاجرت سه هزارنفر از روحانیون شیعه که به «هجرت کبری» معروف شده و منجر به صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه و مشروطیت اول شد.
• نبرد آزادیخواهان تبریز با قوای روسیه به فرماندهی روحانیون در ماجرای اولتیماتوم روسیه و قضیه مورگان شوستر

دوره پهلوی

سید مجتبی نواب صفوی بنیانگذار جمعیت فدائیان اسلام

با ظهور رضا شاه و آغاز سلطنت دودمان پهلوی، قیام‌های مذهبی برای مدتی طولانی دچار وقفه شدند. مهمترین واقعه سیاسی-مذهبی در این دوره از تاریخ معاصر ایران، قیام مسجد گوهرشاد بود که به فرمان سید عبدالله شیرازی در اعتراض به لباس متحدالشکل رضاخانی در تابستان ۱۳۱۴ به وقوع پیوست. این قیام با خشونت قوای دولتی و به توپ بستن مسجد خاتمه یافت و طی آن قریب دوهزار نفر کشته شدند.

پس از واقعه مسجد گوهرشاد، تا سال ۱۳۲۸ عملاً مذهب نقش زیادی در سیاست ایران نداشت. در آبان‌ماه این سال، عبدالحسین هژیر، وزیر دربار محمدرضا پهلوی در مسجد سپهسالار کشته شد. این قتل توسط یکی از اعضای جمعیت فدائیان اسلام انجام شد. در بهمن ماه سال بعد، میتینگ بزرگی در مسجد شاه تهران و در حمایت از ملی شدن صنعت نفت برگزار شد. تنها چهل روز بعد سپهبد رزم‌آرا در همین مسجد (بازهم توسط فدائیان) کشته شد. این واقعه به ملی شدن صنعت نفت در ایران منتهی شد.

جستارهای وابسته

• فهرست فقیهان شیعه دوازده‌امامی ایرانی

منابع

روحانیان شیعه