زنگزور

زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در ارمنستان شرقی است. زنگزور در دامنه‌های کوه‌های زنگزور جای گرفته و امروزه عمدتاً با استان سیونیک جمهوری ارمنستان مطابقت دارد. زنگزور در عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ توسط ایران قاجار به روسیه واگذار شد. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، مناطق گوریس، کاپان، مغری و سیسیان اتحاد جماهیر شوروی ارمنستان در محدوده زنگزور قرار داشت که در سال ۱۹۹۵ بخشی از استان سیونیک ارمنستان شدند.

نقشه منطقه وسیعتر قره‌باغ با زنگزور در آن به رنگ قرمز.

نام

بر پایه داستان‌های محلی یک شاهزاده زنگزوری به مردمش فرمان داد تا گنج‌هایشان را بر سر کوه‌های آن سامان خاک کنند تا به‌دست مهاجمان بیگانه نیفتد. گنج را به زبان ارمنی گانز و سر کوه را سار می‌نامند که هردو واژه‌هایی از فارسی است؛ بنابراین نام این کوه‌ها گانزسار یا همان گنج سر شد که بعدها به گونه زنگزور درآمد. بسیاری از نام‌های دیگر قدیمی آبادی‌های این منطقه نام‌های ایرانی بوده‌اند که بیشترشان به پسوند -وان ختم می‌شده‌اند. -وان یک پسوند ایرانی است به معنای جا و محل. این پسوند را در نام‌هایی مانند شیروان، کندوان (جای کندوها)، لیقوان، سراوان، شیشوان، نخجوان و غیره هم مشاهده می‌کنیم. برای مثال نام اصلی شهر کاجاران ارمنستان هم نام ایرانی گجوان (تلفظ: گَه جِه وان) بوده که بعدا به کاجاران ارمنی بمعنی جایگاه دلیران تغییر یافته‌است.

براساس روایتی دیگر، در منطقه یک کلیسای قدیمی به نام صومعه تاتو وجود دارد که ناقوسی بزرگ دارد. وقتی تیمور لنگ می‌خواست منطقه را تسخیر کند، به او گفتند که این ناقوس مردم را با خبر می‌کند و مانع است؛ بنابراین او خرابکارانی فرستاد. چون صبح شد و مغولان زنگ را بنواختند تا مردم به میدان درآیند. مردم مغولان را حاکم دیدند، به هم گفتند زنگ زور زده شده‌است!

تاریخ

صومعه تاتو، سده‌های دهم تا سیزدهم میلادی.

از نظر تاریخی زنگزور بخش جنوبی استان باستانی ارمنستان سیونیک بوده‌است. «آ. ردگیت» اشاره می‌کند که کشف یک سکه آتنی قرن ششم قبل از میلاد در زنگزور نشان‌دهنده وجود روابط تجاری بین ارمنستان و آسیای صغیر است. کتیبه‌هایی از پادشاه ارمنستان بزرگ آرتاش یکم (۱۸۹–۱۶۰ قبل از میلاد) در قلمرو زنگزور یافت شده‌است. در آغاز قرن چهارم سیونیک به همراه سایر استان‌های ارمنستان به مسیحیت گرویدند.[۱۳] از دوازده گاور (منطقه) سیونیک، هفت گاور در داخل زنگزور قرار داشت (چاغوک، آقاخچک، گابند، بگک یا بالک، دزرک، آرویک و کوساکان).

در آغاز قرن پنجم، مسروپ ماشتوتس، دانشمند و آموزگار ارمنی، در اینجا فعالیت‌های موعظه و آموزشی انجام داد. زنگزور از سال ۴۲۸ تا آغاز قرن هفتم بخشی از استان ارمنی ایران بود. در اواسط قرن هفتم، زنگزور به همراه کل ارمنستان به تصرف اعراب درآمد. در پایان قرن نهم، زنگزور، به عنوان بخشی از سیونیک، بخشی از پادشاهی باگراتی (بَغ‌داده‌ای) ارمنستان شد. منطقه زنگزور بعداً بخشی از پادشاهی سیونیک شد (این به این دلیل بود که در سال‌های ۹۷۰–۹۸۰ مرکز سیاسی منطقه سیونیک شروع به حرکت به سمت جنوب، به گاور بالک) کرد.

در سال ۱۱۷۰ پادشاهی سیونیک از سلجوقیان شکست خورد. پس از اخراج سلجوقیان، یک شاهزاده ارمنی تحت حکومت اوربلیان در این قلمرو وجود داشت (در سال ۱۲۳۶ قدرت مغولان را به رسمیت شناختند). سلطنت او در نیمه اول قرن پانزدهم در نتیجه تهاجمات متعدد خان توختامیش، تیمور لنگ، قبایل ترکمن قره‌قویونلو و شاهرخ تیموری سقوط کرد.

نقشه ناحیه زنگزور، یکم ژانویه ۱۹۰۳.

در قرن پانزدهم، زنگزور تحت حاکمیت کنفدراسیون قره‌قویونلو (از قبایل کوچ‌نشین ترک)، و بعداً تحت حاکمیت آق‌قویونلوها قرار گرفت. تسلط ایلخانان مغول و به ویژه فاتحان ترکمن قره‌قویونلو و آق‌قویونلو عواقب بسیار سنگینی داشت: نیروهای مولد از بین رفتند، بخشی از مردم غارت و نابود شدند و بسیاری از آثار فرهنگی ویران شدند. اراضی از مردم محلی گرفته شد و عشایر تازه‌وارد در آن‌ها اسکان داده شدند و بخشی از جمعیت ارمنی مجبور به مهاجرت از سرزمین‌های تاریخی خود شدند.

در قرن شانزدهم، زنگزور بخشی از بیگلربیگی تبریز دولت صفوی ایران و از نیمه دوم قرن هجدهم بخشی از خانات قره‌باغ شد. در طول قرون ۱۶–۱۷، ملک‌های فئودال ارمنی در زنگزور، همراه با قره‌باغ و لوری به حیات خود ادامه دادند. در سده‌های هفدهم تا هجدهم، زنگزور و برخی مناطق همجوار به منطقه مبارزه آزادی‌بخش ارامنه علیه امپراتوری عثمانی تبدیل شد. در سال ۱۷۲۲ قیام ارامنه در زنگزور و قره‌باغ آغاز شد. چند سال بعد، ارمنیان به رهبری داوید بک، مخیتر بیک و ترآوتیس با مهاجمان عثمانی جنگیدند. شاه طهماسب دوم، شاه ایران، اقتدار داوود بیک را بر این منطقه به رسمیت شناخت. بر اساس عهدنامه گلستان ۱۸۱۳، زنگزور از ایران جدا به امپراتوری روسیه واگذار شد. در ۲۵ ژانویه ۱۸۶۸، زمانی که استان الیزاوت ایجاد شد، شهرستان زنگزور از بخشی از ناحیه شوشی در استان باکو و ناحیه اردوباد در استان ایروان تشکیل شد.

منطقه در سده‌های بیستم و بیست‌ویکم

پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و ایجاد و فروپاشی جمهوری فدرال دموکراتیک قفقاز جنوبی، اختلافاتی بین جمهوری‌های تازه‌تأسیس ارمنستان و آذربایجان بر سر مالکیت تعدادی از مناطق با جمعیت مختلط، از جمله زنگزور، به‌وجود آمد که درگیری‌های شدیدی نیز بین دو طرف در زنگزور را به دنبال داشت.

آندرانیک اوزانیان، فرمانده نظامی ارمنی که با مداخله‌گران بریتانیا و دولت ارمنستان وارد درگیری شده‌بود، گروه خود را از زنگزور به اچمیادزین عقب کشید و در آوریل ۱۹۱۹ این گروه نظامی را منحل کرد. در سپتامبر ۱۹۱۹، پس از عقب‌نشینی نیروهای انگلیسی، گارگین نژده به عنوان فرمانده دفاع از جنوب زنگزور (کاپان) و پوغوس ترداوتیان به عنوان سرپرست دفاع در بخش شمالی (سیسیان) منصوب شدند. در نوامبر، در نزدیکی گریوسی (گوریس)، نیروهای ارمنی موفق شدند حمله آذربایجان را متوقف کنند و پس از آن اقدام به ضد حمله کردند.

در ۲۷ آوریل ۱۹۲۰ واحدهای لشکر یازدهم ارتش سرخ از مرز جمهوری دمکراتیک آذربایجان عبور کرده و در ۲۸ آوریل وارد باکو شدند و در اینجا جمهوری سوسیالیستی شوروی آذربایجان اعلام شد. در ۱۰ اوت ۱۹۲۰ قراردادی بین جمهوری اول ارمنستان و جمهوری فدراتیو سوسیالیستی روسیه شوروی منعقد شد که بر اساس آن نیروهای شوروی به مناطق مورد مناقشه (قره‌باغ، زنگزور و نخجوان) اعزام شدند تا تا زمان حل و فصل اختلافات ارضی در آن نقاط بمانند. پس از امضای قرارداد، ژنرال دراستامات کانایان که فرماندهی نیروهای ارمنی در زنگزور را برعهده داشت، زنگزور را ترک کرد، اما دستیاران وی - فرمانده منطقه کاپان، گارگین نژده و فرمانده منطقه سیسیان، پوغوس ترداوتیان - از بیم تسلیم زنگزور به آذربایجان شوروی از به‌رسمیت شناختن این قرارداد خودداری کردند.

در این مرحله گروه‌های داشناک جنگی پارتیزانی را علیه نیروهای شوروی و واحدهای ترکیه‌ای متحد آن‌ها آغاز کردند. در اوایل اکتبر ۱۹۲۰، یک قیام گسترده علیه قدرت شوروی در منطقه آغاز شد. ترداوتیان به زودی در نبرد با ارتش سرخ جان باخت و نژده به تنهایی رهبری خیزش را بر عهده داشت. در پایان آبان ماه، دو تیپ از لشکر یازدهم ارتش سرخ و چند گردان ترک (در مجموع ۱۲۰۰ سرباز ترک) از شورشیان شکست خوردند و زنگزور به‌طور کامل به کنترل شورشیان درآمد.

در ۲۵ دسامبر، کنگره‌ای که در صومعه تاتِو برگزار شد، «جمهوری خودمختار سیونیک» را اعلام کرد که در واقع ریاست آن را نژده بر عهده داشت و او عنوان باستانی «اسپاراپِت» (فرمانده کل) را برای خود برگزید. پس از آن، نژده نیز قدرت خود را به بخشی از قره‌باغ کوهستانی گسترش داد و به شورشیان فعال در آنجا پیوست. در همین حال، در ۲۹ نوامبر ۱۹۲۰، تسلط شوروی بر ارمنستان اعلام شد و پس از آن بود که در ۳۰ نوامبر، مقامات آذربایجان شوروی، با اعلام قصد خود برای پایان دادن به اختلافات ارضی، با گنجاندن زنگزور در جمهوری تازه‌تأسیس ارمنستان شوروی موافقت کردند.

در دسامبر ۱۹۲۰، قراردادی بین جمهوری فدراتیو سوسیالیستی روسیه شوروی و ارمنستان منعقد شد که بر اساس آن زنگزور به جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان واگذار شد. پس از شکست قیام فوریه در مرکز ارمنستان، بخشی از شورشیان به سمت زنگزور حرکت کردند و به دسته‌های نژده پیوستند. در ۲۷ آوریل ۱۹۲۱ در قلمرو تحت کنترل شورشیان، یک جمهوری به نام «جمهوری ارمنستان کوهستانی» اعلام شد که در آن نژده مناصب نخست‌وزیری، وزیر جنگ و وزیر امور خارجه را به عهده گرفت.

درپی آن‌که یگان‌های ارتش سرخ آرایش تهاجمی به‌خود گرفتند، در ۹ ژوئیه ۱۹۲۱، نژده با کسب ضمانت‌هایی از رهبری ارمنستان شوروی مبنی بر حفظ زنگزور به عنوان بخشی از ارمنستان، همراه با شورشیان باقی‌مانده به ایران رفت.

بر اساس سرشماری کشاورزی سال ۱۹۲۲، جمعیت بخشی از ناحیه زنگزور که از اتحاد جماهیر شوروی ارمنستان جدا شد، ۶۳۵۳۳ هزار نفر شامل ۵۶۸۸۶ هزار نفر ارمنی (۸۹٫۵٪)، ۶۴۶۴ هزار نفر تاتار (آذربایجانی) (۱۰٫۲٪) و ۱۸۲ نفر روس (۰٫۳٪) بود.

تنش دوباره در روابط قومیتی در این منطقه بار دیگر در اواخر دهه ۱۹۸۰ و در پس‌زمینه مناقشه قره‌باغ رخ داد که طی آن، همزمان با گریز ارمنی‌ها از جمهوری آذربایجان به ارمنستان، تمامی آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و سایر مناطق ارمنستان نیز به آذربایجان گریختند.

در زمان شوروی راه‌آهن اردوباد - آگاراک - مغری - منجیوان و کاپان - زنگلان - مینجیوان از قلمرو زنگزور می‌گذشت. ارتباط راه‌آهن در این بخش با آغاز جنگ اول قره‌باغ قطع شد. ارتباط زمینی نخجوان با آذربایجان از طریق ارمنستان نیز قطع شد.

نگارخانه

• 
  شهر گوریس
• 
  واهاناوانک، سده‌های ده و یازده
• 
  پلی از سده‌های ۴ تا ششم در نزدیکی کاپان
• 
  دست‌نوشته ارمنی سده سیزدهمی از زنگزور
• 
  چلیپاسنگ ساخته مومیک، معمار ارمنی، ۱۳۰۶ میلادی
• 
  تاتو
• 
  رصدخانه پیشاتاریخی زوراتس-کارر، هزاره سوم تا پنجم پیش از میلاد.