سربداران (مجموعه تلویزیونی)

سربداران مجموعهٔ تلویزیونی ایرانی به کارگردانی محمدعلی نجفی است. کیهان رهگذار، نویسندگی و مشاور کارگردانی آن را بر عهده داشته‌است. فیلم‌برداری این مجموعه از شهریور ۱۳۶۰ در مسجد جامع تاریخی شهرستان اردستان آغاز شد و تا ۳ آبان ۱۳۶۲ ادامه یافت. مدیران فیلم‌برداری سربداران، فرخ مجیدی و محمد زرفام بوده‌اند. سربداران در ۲۶ دی ۱۳۶۲ به نمایش درآمد و هر هفته دوشنبه‌ها بعد از اخبار ۲۰:۳۰ از شبکهٔ یک پخش می‌شد.

سربداران
ژانر	تاریخی درام
نویسنده	کیهان رهگذار
کارگردان	محمدعلی نجفی
کارگردان هنری/ مدیر نوآوری	علی عارف زاده
بازیگران	امین تارخ سوسن تسلیمی علی نصیریان محمدعلی کشاورز فیروز بهجت‌محمدی جمشید لایق افسانه بایگان محمد ابهری عنایت‌الله بخشی عطاءالله زاهد جهانگیر صمیمی‌فرد سعید اویسی فتحعلی اویسی حسین محجوب اسماعیل محرابی محمدعلی ساربان بهروز بقایی علی‌رضا شجاع‌نوری چنگیز وثوقی آتش تقی‌پور مینو ابریشمی رضا کرم‌رضایی شهرزاد کمالی هاشم ارکان حسین محب‌اهری حسین خانی‌بیک نورمحمد ذوالفقاری
سازنده موسیقی متن	فرهاد فخرالدینی
کشور سازنده	ایران
زبان اصلی	فارسی
شمار قسمت‌ها	۲۱
تولید
تهیه‌کننده	صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
فیلم‌برداری	فرخ مجیدی محمد زرفام
مدت	۶۰ دقیقه
تولیدکننده	شبکه ۱ سیمای جمهوری اسلامی ایران
پخش
فرمت صدا	مونو
انتشار اولیه	۲۶ دی ۱۳۶۲

خط داستانی

سربداران بر اساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری علیه استیلای مغول بر ایران ساخته شده است. گوشه‌هایی از این فیلم هم مربوط به رهبری پیشین شیخ خلیفه مازندرانی مؤسس این قیام است.

بازیگران

بازیگر	نقش
امین تارخ	شیخ حسن جوری
سوسن تسلیمی	فاطمه
علی نصیریان	قاضی شارع
محمدعلی کشاورز	خواجه قشیری
فیروز بهجت‌محمدی	طغای تیمور
جمشید لایق	ارغون شاه
افسانه بایگان	ترکان بانو
عنایت‌الله بخشی	خان باشتین
عطاءالله زاهد	خواجه شمس‌الدین
سعید اویسی	ایلچی ابوسعید
حسین محجوب	شیخ راجی و زاهد پیر باشتین
هاشم ارکان	کلو ابوبکر نداف
حسین خانی‌بیک	آی‌تخت برده
اسماعیل محرابی	حسین حمزه
فتحعلی اویسی	ایلچی طغای
بهروز بقایی	درویش عزیز مجدی
علی‌رضا شجاع‌نوری	هوم، سرکردهٔ عیاران
محمدعلی ساربان	حسن حمزه
جهانگیر صمیمی‌فرد	کلو اسفندیار آهنگر
چنگیز وثوقی	محمد بیک
آتش تقی‌پور	پسرعم طغای
محمد ابهری	امیرمحمود اِسفَرایِنی
حسین محب‌اهری	علی، مرید شیخ حسن
مینو ابریشمی	بانو سلطان، همسر محمد هندو
شهرزاد کمالی	زن باشتینی
شیرین رضائیان	ندیمهٔ سرای خواجه قشیری
محمدعلی نجفی	خواجه علاءالدین محمد هندو

دیگر بازیگران

• رضا کرم‌رضایی در نقش شاعر
• پرویز شاهین‌خو در نقش زاهد مسجد باشتین و از خواجگان نیشابور
• محمدرضا عالی‌پیام در نقش مؤذن مسجد جامع سبزوار
• ملیحه نیکجومند در نقش پیرزن باشتینی
• اصغر ضرابی
• اکبر سنگی در نقش سردار مغول
• عزیز حاتمی
• محمدرضا عالمی
• بهروز مقصودلو
• ولی‌الله مؤمنی در نقش سردار مغول
• فرهاد خان‌محمدی در نقش سرباز مغول (محافظ قاضی شارع)
• مهدی رجائیان
• عباس ناظری نیک در نقش خواجه اسد
• مسعود لاکانی
• خسرو امیرصادقی
• ژانتوره جانقای
• نوری ایسگلدی
• رضا سرسندبای
• ابوطالب بری
• نورمحمد ذوالفقاری
• عبدی شادکام
• عبدالرضا شادکام
• محمد قزاق
• هوشنگ فردوس
• امیر اسکندری
• فرزانه کابلی در نقش کنیز طغای
• نادر رجب‌پور در نقش رامشگر دربار ارغون
• شهاب کلیددارزاده
• سامی تحصنی در نقش اباحمزه
• حمید هدی‌نیا
• اکبر نوری
• علا عالی‌پور
• بابک والی
• علاءالدین کنگرلو
• خسرو زنگباری
• علی صنعتی
• علی‌رضا فتحی
• رضا راد
• اکبر بلندی
• محمد نمازی
• علی نمازی
• عبدالحسین خالدی
• سید محمد آل‌داوود
• هادی مقدم
• احمد ابراهیمی
• سیاوش عیاشی
• حمید لولایی (بازی در دو سکانس که پخش نشده است)

عوامل تولید

کارگردان

• محمدعلی نجفی

نویسنده و مشاور کارگردان

• کیهان رهگذار

متن تحقیقی

• عبدالرفیع حقیقت

سرپرست تولید

• علی عارف‌زاده

مدیر فیلم‌برداری

• فرخ مجیدی (قسمت‌های اول تا چهارم)
• محمد زرفام

موسیقی

• فرهاد فخرالدینی

عنوان بندی (تیتراژ) آغازین

• اکبر عالمی

خطاط سریال

• صمد رستمخانی

گریم

• جلال‌الدین معیریان (طراح گریم)
• بیژن محتشم

گروه کارگردانی

• علی ژکان
• اصغر هاشمی
• رضا ظهیری
• صادق جلالی
• افسانه بایگان

فیلمبرداری و نور

• احمد ابراهیمی
• مسعود کرانی
• یوسف وظیفه
• محمد بخشی
• سیاوش عیاشی

سرپرست گویندگان

• علی کسمایی

عکاسان سریال

• میترا محاسنی
• شاهرخ سخایی

برداشت از اثر محمود دولت‌آبادی

محمود دولت‌آبادی می‌گوید: گمانم سال ۵۶ بود که به درخواست محمدحسین پرتوی، برادر نصرت پرتوی، همسر عباس جوانمرد و دوست و همکار دوره تئاتر، طرح سریالی را برای تلویزیون ملی ایران نوشتم. با عنوان (سربداران)، پیش از من گویا به سراغ بهرام بیضایی رفته بودند که نتیجه‌ای نگرفته بودند. چند نفری هم در آن فاصله طرح‌هایی نوشته بودند که هیچ‌یک مطلوب تلویزیون نبودند. تا اینکه طرح من آماده و فصل اول نوشته شد. محمدحسین پرتوی به واسطه خواهرش (نصرت)، که قول داده بود مراعات امانت‌داری را بکند. نسخه زیراکسی فیلم‌نامه را با خود به تلویزیون برد، بی‌هیچ قرارداد یا پیش پرداختی، مدت‌ها گذشت، بالاخره خبر آوردند که تلویزیون با این موضوع که دولت‌آبادی سربداران را بنویسد مخالف است؛ و موضوع مسکوت گذاشته شد تا سال ۵۸. حالا انقلاب شده بود و تلویزیون ملی ایران به تلویزیون جمهوری‌اسلامی ایران تغییر نام داده بود. بار دیگر محمدحسین پرتوی پیدایش شد و این بار گفت: قرار است سربداران ساخته شود. کارگردانش را هم گذاشته‌اند محمدعلی نجفی. از من دعوت کرد به دفتری در خیابان بلوار کشاورز (الیزابت سابق) رفتم. ملاقات و چای و گفت‌وگو. بعدها خبردار شدم که به آقای نجفی هم گفته‌اند فلانی، یعنی من، نباید سربداران را بنویسد. من به کار خود بازگشتم و سربداران به راه خود رفت و نتیجه آنکه دست‌نوشته من در کتاب جمعه چاپ شد و نویسنده سریال (شهر من شیراز) که پیش از انقلاب از تلویزیون پخش می‌شد نویسنده فیلم‌نامه سربداران شد. از آن زمان دیگر از محمدحسین پرتوی خبری نشد. به نظرم رسید بخش اول فیلم‌نامه سربداران را منتشر کنم. آن را برای کتاب جمعه فرستادم. به پیغام آقای احمد شاملو که خواسته بود با آن هفته‌نامه کار کنم.

موسیقی متن سریال

موسیقی متن این مجموعه ساخته فرهاد فخرالدینی است. وی با رعایت نکاتی چون جذاب‌بودن برای مخاطب، استفاده از گنجینه موسیقی ملی و محلی ایران و بکارگیری تکنیک‌ها و سازهای موسیقی غربی آن را به یک موسیقی ماندگار و تأثیرگذار تبدیل کرده‌است. این موسیقی داستان ستم تلخ ایلخانان مغول بر مردم این سرزمین را بیان و شنونده را در آن فضا قرار می‌دهد. موسیقی سربداران را با توجه به اقبال عمومی‌اش می‌توان در زمره‌ی موفق‌ترین آثار موسیقی در حوزه هنر موسیقی معاصر ایران به‌شمار آورد.

حواشی

سال ۱۳۶۲، که پخش مجموعه‌ی تلویزیونی سربداران از شبکه ۱ سیمای جمهوری اسلامی ایران آغاز شد بسیاری به نوع بازی و نقش فاطمه همسر شیخ حسن که سوسن تسلیمی آن را بازی می‌کرد ایراد گرفتند. انتقادات و ایرادهایی که آن زمان به سازمان صدا و سیما گرفته شد باعث شد که بخشی از بازی سوسن تسلیمی حذف شود.

محمدعلی نجفی در مورد سربداران می‌گوید: «سریال سربداران در مقطعی از تاریخ ایران ساخته شد که هنوز از طرف دولتمردان بعد از انقلاب تصمیمی در ارتباط با فیلم‌سازی گرفته نشده بود و هنرمندان ما مشکوک بودند که آیا سینما می‌تواند بعد از انقلاب ادامه داشته باشد یا نه؟» او به گریم، طراحی صحنه و لباس نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «موقع ساخت سریال سربداران برای اولین بار مسئله طراحی گریم، طراحی دکور و طراحی لباس مطرح شد. با آن طراحی و ساخت دکور مردم به این باور رسیدند که سینما فراتر از آن چیزی است که قبل از انقلاب در نظر داشتند. ما از یک انقلاب صحبت کردیم که مثل انقلاب اسلامی، انقلابی مذهبی بود.»

محمدعلی نجفی البته به انتقاداتی که آن زمان به سریالش شده هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «خیلی‌ها به من انتقاد می‌کردند که این آدم‌هایی که شما در فیلم می‌آورید، کجای تاریخ بوده‌اند؟ من هم می‌گفتم مگر من معلم تاریخ هستم!؟ بهانه‌ی من تاریخ است. آن زمان همه شیخ حسن را درک کردند. فاطمه را درک کردند. فاطمه تمثیلی از توده‌های مردم بود که برای بقای خودشان مبارزه می‌کنند. مبارزه می‌کنند برای این‌که انسان باشند و زیر بار زور نروند؛ و همه‌ی این‌ها به مخاطب منتقل شد. هرچند که بعضی از صحنه‌ها حذف شد.» محمدعلی نجفی سراغ قسمت‌های دیگر سریال هم که حذف شده است، می‌رود و می‌گوید: «یک سکانسی در سربداران داشتیم که حذف شد. شهر میکده‌ها بود. حذفش کردند به من اعتراض می‌کردند که یعنی شیخ حسن به شهر میکده‌ها می‌رود؟!» البته او انتقاد آن‌ها را هم بی‌پاسخ نمی‌گذاشته است. «می‌گفتم بسیاری از چهره‌های مذهبی و انقلابی ما نیز در پاریس و لندن به جبر زمانه حضور داشته‌اند، ولی مهم این است که هدف آنان چه بود. اما بعضی از منتقدان اصلاً نمی‌توانستند این مسئله را هضم کنند و خب طبیعی بود که این سکانس‌ها حذف شود.»

منابع

• سایت سینمایی سوره
• سربداران در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها (IMDb)
• VCD سریال سربداران عرضه شده توسط شرکت صوتی و تصویری سروش
• هاشمی رفسنجانی، اکبر (۱۳۸۵). به سوی سرنوشت: کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۳. به کوشش محسن هاشمی. تهران: نشر معارف انقلاب. شابک ۹۶۴-۷۱۹۳-۱۱-۴.

پیوند به بیرون

• سربداران در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها (IMDb)