سکه‌های عربی-ساسانی

سکه‌های عربی-ساسانی یا سکه‌های عرب ساسانی، یک اصطلاح مربوط به سکه‌شناسی است که در ارتباط با سکه‌های مسی و نقره‌ای ضرب شده به سبک سکه‌های ساسانی توسط اعراب مسلمان در زمان ورود اسلام به ایران و چند دهه بعد از آن کاربرد دارد. تصاویر روی سکه‌ها بیشتر شامل نقش‌هایی از خسرو دوم، یزدگرد سوم و گاه به ندرت هرمز چهارم می‌شدند.

یک سکه عرب ساسانی با عبارت «لا اله الا الله» از دوره فرمانداری حجاج بن یوسف.

تعدادی از سکه‌های عرب ساسانی که از محوطه باستانی استخر و بیستون کشف و امروزه در مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شوند.

یک سکه عرب ساسانی از دوره عثمان بن عفان که به آن عبارت «بسم الله» اضافه شده‌است.

کاربرد سکه‌های سکه‌های عرب ساسانی در قلمروی سابق شاهنشاهی ساسانی، همزمان بود با کاربرد سکه‌های اصطلاحاً «عرب بیزانسی» در سرزمین‌های سابق امپراتوری روم شرقی (بیزانس). برای اخذ الگوی سکه‌های این سرزمین‌ها توسط اعراب مسلمان دلایل متفاوتی ذکر شده‌است. از جمله اینکه به دلیل نیاز به حفظ ثبات اقتصادی، اعراب در ابتدا تمایل چندانی به عوض کردن سکه‌های رایج نداشتند و در ابتدا تنها سعی می‌کردند نوشته‌های عربی را به خط کوفی بر سکه‌ها بیفزایند یا نشان‌های مذهبی مربوط به امپراتوری‌های پیشین را از سکه‌ها بزدایند. از جمله ضرابخانه‌های سکه‌های عرب ساسانی، بیشاپور، دارابگرد، استخر و آذربایجان بودند.

تاکنون انبوهی از این گونه سکه‌ها یافت شده‌اند. نخستین بار که از سکه‌های مسی عرب ساسانی نام برده شده در کاتالوگ موزه سلطنتی برلین در سال ۱۸۹۸ میلادی است. در سال ۱۹۲۸ و ۱۹۳۷ نیز شماری از سکه‌های مسی از حفاری در شوش به دست آمد که نخستین مدرک جدی در این زمینه بود.

پیشینه

نظام پولی در ابتدای خلافت راشدین، همانند نظام دارایی حکومت محمد در مدینه بود. آن هم همان شیوه‌ای بود که در زمان جاهلیت و پیش از اسلام نیز رواج داشت. اعراب در پیش از اسلام از درهم ساسانی و دینار روم شرقی در مبادلات تجاری استفاده می‌کردند که محمد نیز آن را رایج ساخت و ابوبکر هم از آن شیوه پیروی کرد. بعد از آن، عمر هم در ابتدای خلافتش از همین شیوه پیروی می‌کرد. ولی در زمان خلافت عمر، هنگامی که دستگاه خلافت با سرزمین‌های دارای نظام پولی ثابت در شام، ایران و مصر روبه‌رو شد، برای انجام تجارت با این سرزمین‌ها، سکه‌های ویژه خلافت ضرب شد.

عمر بر سکه‌های طلا و نقره رایج آن زمان، نقش‌های رومی و ساسانی را باقی گذاشت، ولی واژه «جائز» را به آن‌ها افزود. در سال ۱۸ قمری برابر با ۶۳۹ میلادی، عمر اولین کسی شناخته شد که ضرب سکه در تاریخ اسلام را رایج کرد. نقش‌های سکه‌های ساخت عمر از نقش‌های سکه‌های ساسانی برداشت شده بود، با این تفاوت که به برخی از این سکه‌ها عبارت «الحمد لله»، برخی «لا اله الا الله» و بر گروهی دیگر نیز نام «عُمر» افزوده بود. عثمان ولی به افزودن عبارت‌های «الله اکبر» و «بسم الله» اکتفا کرد. در زمان خلافت امویان، علاوه بر عبارت‌های پیشین، عبارت «محمد رسول‌الله» نیز بر سکه‌ها افزوده شد. خوارج نیز بر سکه‌های تحت‌نظر خود عبارت «لا حکم الا الله» را افزودند.

اگرچه ساسانیان در زمان فرمانروایی خود علاوه بر سکه‌های نقره و مس، اقدام به ضرب دینار طلا نیز ضرب کردند، ولی اعراب مسلمان دینارهای رومی را مرغوب‌تر از دینارهای مشابه ساسانی می‌دانستند؛ به‌طوری که زیبایی و درخشندگی آن در نزد اعراب ضرب‌المثل شده بود. بااین‌حال برخی نویسندگان دینارهایی با مشخصه‌های ساسانی را منسوب به دوره خلافت معاویه دانسته‌اند.

درهمی از دوره عبدالملک بن مروان، بدون نقش و دارای کتیبه‌هایی به عربی.

در سال ۷۹ ق (۶۹۸ م) و در زمان خلافت عبدالملک بن مروان، پس از چند تغییر آزمایشی سرانجام طرح نهایی درهم‌های اسلامی که بدون نقش و تنها همراه کتیبه‌هایی به عربی بودند پذیرفته شد. حجاج بن یوسف در این میان نقش کلیدی در ایجاد و توزیع سکه‌های جدید و تغییر زبان دیوانی شرق خلافت از پهلوی به عربی داشت. ضرب سکه‌های عرب ساسانی تا حدود سال ۸۴ ق (۷۰۳ م) در فارس، کرمان و سیستان ادامه یافت. تاریخ جوان‌ترین سکه عرب ساسانی شناخته شده به حدود سال ۸۵ ق (۷۰۴ م) بازمی‌گردد. اگرچه ممکن است که در ضرابخانه‌های شرقی که خلافت به آن‌ها دسترسی نداشته، ضرب این سکه‌ها تا یک سده پس از این تاریخ نیز ادامه یافته باشد.

ویژگی‌ها

سکه‌های عرب ساسانی متأثر از سنت‌های بازمانده از دوران ساسانی در زمینه‌های واژگان، تصویرنگاری و تداوم کاربرد زبان پهلوی برای نوشتن کتیبه‌ها هستند. بیشتر این سکه‌ها درهم نقره‌اند. برروی آن‌ها به‌طور معمول نقشی از پادشاه ساسانی همراه با یک نوشتهٔ اندرزی و آرایه‌های متنوع است. در سمت راست نگاره، نام خلیفه یا والی عرب به خط پهلوی نوشته شده‌است. در پشت سکه‌ها نیز آتشدان زرتشتی همراه با نگهبانان آتش در کنار آتشدان نقش شده‌اند. در سمت چپ نگهبانان، سال صدور بیان شده و در سمت راست، نام محل ضرب به اختصار آمده‌است. تمامی این مشخصه‌ها با سکه‌های نقره‌ای و مسی ساسانی همانند هستند. تفاوت بارز ولی در اضافه شدن نوشته‌های عربی به سکه‌های گونه عرب ساسانی است. سکه‌های عرب ساسانی تقلیدی نیستند، زیرا مطمئناً توسط همان کسانی که در اواخر دوران ساسانی در ضرابخانه‌ها کار می‌کردند، طراحی و ساخته شدند.

منابع

• گیزلن، ریکا (دی ۱۳۸۱). ترجمهٔ سیروس نصرالله‌زاده. «سکه مسی عرب ساسانی». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران (۶۳).