ویکی‌پدیا

سیاه‌دانه

گیاه خوراکی

سیاه‌دانه، یا «سُنیز» (انگلیسی: Nigella Sativa) گیاهی یک‌ساله و گلدار و بومی اروپای شرقی و کشورهای بلغارستان، قبرس، رومانی و غرب آسیا و کشورهای ایران، ترکیه و عراق است اما امروزه در مناطق دیگری از اروپا و آسیا نیز می‌روید.[۱][۲][۳] این گیاه از خانواده آلاله‌ها و شمارهٔ گلبرگ‌های آن از پنج تا هشت است و دانه‌های سیاه‌رنگ آن در برگه‌های وسط گل قرار گرفته و بوی مخصوصی دارد.[۴] این گیاه حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر رشد می‌کند و دارای میوه‌ای سه‌قسمتی و بزرگ و کپسول‌مانند است که حاوی تعداد زیادی بذر است. این بذرهای سیاه، به‌عنوان ادویه یا یک افزودنی در صنایع غذایی از جمله در آشپزی و قنادی، مورد استفاده هستند.[۲] طبع آن گرم و خشک با درجه سوم است.[۵]

سیاه‌دانه
Nigella sativa - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-227.jpg
سیاه‌دانه دمشقی (راست) و سیاه‌دانه (چپ)
رده‌بندی علمی
فرمانرو: گیاهان
رده: دولپه‌ای‌ها
راسته: آلاله‌سانان
تیره: آلالگان
سرده: سیاه‌دانه
گونه: N. sativa
نام دوبخشی
Nigella sativa
دانه‌های گیاه سیاه‌دانه

در ایران این گیاه به‌ویژه در اراک و اصفهان به فراوانی می‌روید.[۶]

ترکیبات سیاه دانهویرایش

سیاه دانه سرشار از پلی‌فنول‌ها و توکوفرول‌ها ست و روغن آن شامل اسیدهای لینولئیک، اولئیک، پالمیتیک و استئاریک می‌باشد.[۷]

Thymoquinone همراه با مشتقات آن مانند تیموکینون، تیموهیدروکینون و تیمول مهم‌ترین مواد دارویی آن است که به‌طور فراوان (۴۰- ۳۰ درصد) در سیاه دانه یافت می‌شود.[۸]

این مواد دارای خواص آنتی‌اکسیدانی هستند. آنتی‌اکسیدان‌ها هم به‌طور کلی بدن را در برابر چندین نوع بیماری مزمن از جمله سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی و چاقی محافظت می‌کنند.[۹]

موارد استفادهویرایش

سیاه‌دانه از دیرباز تا امروزه به شکل‌های گوناگون از جمله «عصاره، روغن، دانه و…» به عنوان نوعی داروی گیاهی برای کمک به درمان برخی بیماری‌ها در طب سنتی کاربرد دارد.[۱۰] بوئیدن سیاه‌دانه رافع زکام است.[۱۱]کلیه و مثانه را مرتب و ادرار را جاری می‌کند، خون حیض را باز و قاعدگی را منظم می‌سازد، کرم معده را می‌کشد و اشتها را زیاد می‌نماید.سیاه‌دانه مخصوصاً جویدن زیاد آن اعصاب مغز را تقویت می‌کند و از رکود سستی بیدار کرده بر استقامت آن می‌افزاید.[۱۲]کارهای فارماکولوژیک اخیر نقش بالقوه آنتی‌اکسیدانهای سیاه دانه را نشان داده‌اند، به خصوص برای بهبود استرس اکسیداتیو از طریق مهار فعالیت رادیکال‌های آزاد و القای آپوپتوز برای درمان انواع سرطان، کاهش قند خون و جلوگیری از عوارض ناشی از دیابت.[۱۳]

اثرات بیولوژیکی مفید گزارش شده سیاه دانه نیز شامل ضد سرطان، ضد دیابت، ضد میکروب، ضد التهابی، تقویت سیستم ایمنی بدن، ضد فشار خون و دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی می‌باشد.[۱۴]

لذا سیاه دانه از دیرباز در داروهای گیاهی برای معالجه انواع بیماری‌ها و شرایط مختلف از دیابت تا آرتریت استفاده شده‌است.[۱۵]

سیاه‌دانه در آشپزی فلسطینی، بنگلادشی و گاهی در تولید نان‌های ایرانی و انواع خاصی از پنیر مورد استفاده است.[۱۶]

سیاه‌دانه مزه‌ای تلخ دارد. از سیاه‌دانه در شیرینی جات و شربت‌ها و لیکورها استفاده می‌شود. بر گونه‌ای از نان پاکستانی معروف به نان پیشاوری همیشه سیاه‌دانه می‌پاشند.

 
دانه‌های گیاه سیاه‌دانه.

ترکیبات شیمیاییویرایش

۳۲ تا ۴۰ درصد از وزن سیاه‌دانه از روغن تشکیل شده.[۱۷][۱۸] این روغن حاوی اسید لینولئیک مزدوج، اسید اولئیک و پالمیتیک اسید است. از دیگر ترکیبات موجود در سیاه‌دانه می‌توان نیگلیدین، نیگلسین، نیگلیمین، تیموکینون، سیمن، کارواکرول، تیمول، آلفا-پینن، بتا-پینن، و چند نوع پروتئین و آلکالوئید دیگر را نام برد.[۳]

مصرف داروییویرایش

در طب سنتی در آسیا و آفریقا، خواص درمانی زیادی در مورد سیاه‌دانه ذکر می‌شود اما در حال حاضر، شواهد علمی دقیق و قابل توجهی در مورد خواص این دانه یا روغن آن در درمان بیماری‌ها وجود ندارد.[۳] طی یک کارآزمایی بالینی در سال ۲۰۱۶ در ایران، شواهد ضعیفی در رابطه با تأثیر سیاه‌دانه بر کاهش فشار خون و کاهش تری‌گلیسرید و کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب، در کوتاه‌مت به‌دست آمد.[۱۹]

آیا سیاه دانه می‌تواند به کاهش وزن کمک کند؟ویرایش

در واقع مکانیسم‌های دقیقی که نشان دهد سیاه دانه باعث کاهش وزن می‌شود ، مشخص نشده‌است. گفته شده‌است که ترکیبات موجود در سیاه دانه با اثر بر بیان ژن‌های خاص مربوط به کنترل اشتها و کاهش چربی، باعث کاهش وزن می‌شوند.[۲۰]

در یک بررسی روی ۱۱ مطالعه و حضور ۷۸۳ شرکت کننده ، مشخص شد که سیاه دانه باعث کاهش به‌طور متوسط ۲٫۱ کیلوگرم  وزن و ۳٫۵ سانتی‌متر دور کمر در طی ۶ تا ۱۲ هفته، در مقایسه با دارونما می‌شود.[۲۱]


یک بررسی دیگر روی ۱۳ مطالعه با ۸۷۵ شرکت کننده نشان داد که سیاه دانه باعث کاهش وزن ۱٫۸ کیلوگرم درطی ۶ تا ۱۳ هفته شد.[۲۲] بنابراین ، در حالی که سیاه دانه احتمالاً برای کاهش وزن به تنهایی ممکن است بی اثر باشد چرا که هنگام ترکیب با رژیم کم کالری باعث کاهش وزن می‌شود.

یک مطالعه ۸ هفته ای نشان داد که زنانی که در رژیم غذایی نقصان کالری،۳ گرم سیاه دانه در روز مصرف کرده بودند در مقایسه با کسانی که مصرف نکرده بودند، ۲٫۱ کیلوگرم بیشتر وزن از دست دادند و دور کمر ۳٫۱ سانتی‌متر بیشتر کم شده بود.[۲۳] لازم است ذکر شود که سطح فعالیت بدنی در بسیاری از مطالعات مورد ارزیابی قرار نگرفته‌است، که به‌طور بالقوه نیز بر نتایج تأثیر می‌گذارد.

لذا هنوز تحقیقات بیشتر با کیفیت بالاتر برای تأیید مزایای احتمالی کاهش وزن سیاه دانه ضروری است.

سیاه دانه ممکن است خطر بیماری قلبی را کاهش دهد.ویرایش

سیاه دانه حاوی ترکیباتی است که ممکن است برای سلامت قلب مفید باشد. یک بررسی روی ۵ مطالعه نشان داد که سیاه دانه باعث کاهش CRP که از نشانگرهای التهاب و خطر بیماری‌های قلبی است می‌شود.[۲۴]

این گیاه همچنین اثرات مفیدی بر فشار خون و چربی خون دارد و می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی را کاهش دهد. بررسی ۱۱ مطالعه نشان داد که سیاه دانه باعث کاهش معنی دار فشار خون پس از ۸ هفته درمان، در مقایسه با دارونما می‌شوند.[۲۵]

یک بررسی دیگر روی ۱۷ مطالعه نشان داد که سیاه دانه باعث کاهش LDL و افزایش HDL در افراد سالم و در افراد با شرایطی مانند دیابت ، چاقی و فشار خون بالا می‌شود. در این بررسی همچنین دیده شده که سیاه دانه باعث کاهش تری گلیسیرید می‌شود.

در مجموع، این یافته‌ها نشان می‌دهد که سیاه دانه ممکن است به روش‌های گوناگون به سلامت قلب کمک کند.

سیاه دانه ممکن است با کاهش قند خون در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ مفید باشد.ویرایش

تصور می‌شود که سیاه دانه با افزایش حساسیت به انسولین و تأخیر در جذب قند در بهبود قند خون مفید باشد. بررسی ۱۷ مطالعه در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان داد که سیاه دانه میزان قند خون ناشتا و هموگلوبین A1c را کاهش می‌دهد.[۲۶]

سایر بررسی‌ها به‌طور مشابه بهبود قابل توجهی در کنترل قند خون در مبتلایان به دیابت نوع ۲ نشان داده‌اند. با این وجود ، بسیاری از مطالعات موجود در این بررسی‌ها نتوانسته‌اند عوامل مرتبط با رژیم و ورزش را کنترل کنند ، که ممکن است در نتایج تأثیر داشته باشد.

سایر تأثیرات مفید احتمالیویرایش

آسم: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه به همراه داروهای آسم می‌تواند در برخی از مبتلایان به آسم باعث بهبود سرفه، خس خس و عملکرد ریه‌ها شود.

ناباروری مردان: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه باعث افزایش تعداد اسپرم‌ها و سرعت حرکت آنها در آقایان می‌شود.

درد پستان (ماستالژی): تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از ژل حاوی روغن سیاه دانه بر روی سینه‌ها در دوران قاعدگی باعث کاهش درد در خانم‌های مبتلا به درد سینه می‌شود.

تب یونجه: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه به صورت روزانه ممکن است علائم آلرژی را در افراد مبتلا به تب یونجه بهبود بخشد.

اگزما (درماتیت آتوپیک): تحقیقاتی نشان داده که مصرف روغن سیاه دانه علائم را در افراد دارای خارش و التهاب بهبود بخشیده‌است.

تیروئیدیت خود ایمنی: مصرف سیاه دانه ممکن است در افراد مبتلا به هاشیموتو مفید باشد.

ضعف سیستم ایمنی بدن ناشی از داروهای ضد سرطان: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه به عنوان بخشی از رژیم غذایی افرادی که تحت درمان داروهای ضد سرطان قرار دارند ممکن است از بروز تب ناشی از کاهش گلبول‌های سفید (نوتروپنی) جلوگیری کند.

تورم (التهاب) ورید ناشی از داروهای ضد سرطان: تحقیقاتی نشان می‌دهد، استفاده از روغن سیاه دانه در اطراف مناطقی که داروهای سرطانی به داخل ورید تزریق می‌شود، می‌تواند از تورم آن ورید جلوگیری کند.

حافظه و عملکرد شناختی: تحقیقات نشان می‌دهد که سیاه دانه در پسران و آقایان به حافظه و عملکرد شناختی کمک می‌کند.

سوء هاضمه: به نظر می‌رسد مصرف روغن سیاه دان ، عسل و آب باعث کاهش علائم سوء هاضمه می‌شود.

تشنج (صرع): تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف عصاره سیاه دانه باعث کاهش تشنج در کودکان مبتلا به صرع می‌شود.

عفونت دستگاه گوارش ناشی از هلیکو باکتر پیلوری: برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف پودر سیاه دانه به همراه داروی امپرازول ممکن است به از بین بردن باکتری در معده کمک کند.

هپاتیت C: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه روزانه به مدت ۳ ماه باعث کاهش بار ویروسی در مبتلایان به هپاتیت C می‌شود.

سرطان گلبولهای سفید خون (لوسمی)؛

سندرم متابولیک؛

مسمومیت ناشی از داروی متوترکسات، تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه ممکن است آسیب کبدی ناشی از داروهای خاص را که برای درمان سرطان در کودکان مبتلا به نوعی سرطان خون استفاده می‌شود، کاهش دهد.

بیماری کبد چرب غیر الکلی یا NAFLD :  تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف سیاه دانه روزانه به مدت ۳ ماه می‌تواند برخی از شرایط بیماری را بهبود بخشد.

در ترک هروئین، مورفین و سایر داروهای افیونی: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که مصرف عصاره سیاه دانه سه بار در روز به مدت ۱۲ روز ممکن است علائم ترک مواد افیونی را کاهش دهد.

آرتروز: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که استفاده از روغن سیاه دانه به مدت ۴ هفته روی زانو می‌تواند به تسکین درد زانو ناشی از آرتروز کمک کند.

آرتریت روماتوئید (RA): تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف روغن سیاه دانه باعث کاهش درد و سفتی در مبتلایانی می‌شود که قبلاً متوترکسات مصرف می‌کردند.

خشکی بینی در افراد مسن: تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از اسپری بینی حاوی روغن سیاه دانه می‌تواند خشکی، انسداد و پوسته پوسته شدن بینی را در بیماران مسن کاهش دهد.

عفونت گلو و لوزه‌ها: تحقیقات حاکی از آن است که مصرف ترکیبی از گیاه Chanca piedra و سیاه دانه به مدت ۷ روز باعث کاهش درد در مبتلایان به عفونت لوزه می‌شود.

ویتیلیگو: تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که استفاده از کرم حاوی روغن سیاه دانه به مدت ۶ ماه می‌تواند باعث بهبود رنگ پوست در برخی از افراد مبتلا به ویتیلیگو شود.

سایر موارد:ویرایش

تقویت سیستم ایمنی بدن، برونشیت، پیشگیری از سرطان، سرفه، مشکلات گوارشی از جمله نفخ و اسهال، آنفولانزا، سردرد، افزایش شیر، اختلالات قاعدگی، علائم یائسگی.[۲۷]

نام‌های دیگرویرایش

سیاه‌دانه،سیاوله، سیه‌دانه، سیاه‌تخمه، سونیچ سیاه، سنوخ سیاه، کمون اسود، شهنیز، شنیز، شونوز، شنز، شینیز، سنیز، شویز، کمون هندی،[۲۸] گرنج‏[۲۹] نان‌خواه، نانخه، نانخاة، نانوخیه،[۳۰] شونيز،كبودان،غرفج، خونجك، تشميزج، بشمه[۳۱]، بوغنج، بزغنج، سیاه‌بیرغ، شنبیذ، شونانا، کالنجی و قالیز، نام‌های دیگر آن هستند.[۳۲]

در زبان هندی به آن کلونجی می‌گویند و در عربی ، حبه البراكه[۳۳]، حبةالمبارکة، حبةالسودا و حبةالخضراء.[۳۰]

ساقه‏ ى آن را سيسارون نامند (دهخدا))[۳۳]

منابعویرایش

  1. ↑ "Nigella sativa", شبکه اطلاعاتی منابع ژرم‌پلاسم (GRIN), سرویس تحقیقات کشاورزی آمریکا (ARS), وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا (USDA), retrieved 2017-12-11
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Heiss, Andreas (December 2005). "The oldest evidence of Nigella damascena L. (Ranunculaceae) and its possible introduction to central Europe". Vegetation History and Archaeobotany. 14 (4): 562–570. CiteSeerX 10.1.1.156.85. doi:10.1007/s00334-005-0060-4. JSTOR 23419312. S2CID 18895456.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ "Kalonji". Drugs.com. Retrieved 2021-07-16.
  4. ↑ لغتنامه دهخدا. مدخل شونیز. منبع آن: حاشیهٔ برهان چ معین از گل گلاب ص ۲۰۰
  5. ↑ ذخیره خوارزمشاهی. ج. ۳. ص. ۴۳۴.
  6. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱۱ آوریل ۲۰۰۷.
  7. ↑ Yimer, Ebrahim M.; Tuem, Kald Beshir; Karim, Aman; Ur-Rehman, Najeeb; Anwar, Farooq (2019-05-12). "Nigella sativa L. (Black Cumin): A Promising Natural Remedy for Wide Range of Illnesses". Evidence-based Complementary and Alternative Medicine : eCAM. 2019: 1528635. doi:10.1155/2019/1528635. ISSN 1741-427X. PMC 6535880. PMID 31214267.
  8. ↑ «Thymoquinone - an overview | ScienceDirect Topics». www.sciencedirect.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۲-۱۷.
  9. ↑ Zhang, Yu-Jie; Gan, Ren-You; Li, Sha; Zhou, Yue; Li, An-Na; Xu, Dong-Ping; Li, Hua-Bin (2015-11-27). "Antioxidant Phytochemicals for the Prevention and Treatment of Chronic Diseases". Molecules (Basel, Switzerland). 20 (12): 21138–21156. doi:10.3390/molecules201219753. ISSN 1420-3049. PMC 6331972. PMID 26633317.
  10. ↑ «خواص سیاه‌دانه».
  11. ↑ طب الرضا. ص. ۷۲.
  12. ↑ طب الرضا. ص. ۲۶۷.
  13. ↑ Hannan, Md. Abdul; Rahman, Md. Ataur; Sohag, Abdullah Al Mamun; Uddin, Md. Jamal; Dash, Raju; Sikder, Mahmudul Hasan; Rahman, Md. Saidur; Timalsina, Binod; Munni, Yeasmin Akter (2021-05-24). "Black Cumin (Nigella sativa L.): A Comprehensive Review on Phytochemistry, Health Benefits, Molecular Pharmacology, and Safety". Nutrients. 13 (6): 1784. doi:10.3390/nu13061784. ISSN 2072-6643. PMC 8225153. PMID 34073784.
  14. ↑ Ahmad, Aftab; Husain, Asif; Mujeeb, Mohd; Khan, Shah Alam; Najmi, Abul Kalam; Siddique, Nasir Ali; Damanhouri, Zoheir A.; Anwar, Firoz (2013-5). "A review on therapeutic potential of Nigella sativa: A miracle herb". Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine. 3 (5): 337–352. doi:10.1016/S2221-1691(13)60075-1. ISSN 2221-1691. PMC 3642442. PMID 23646296. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  15. ↑ "Black Seeds (Nigella Sativa) | ScienceDirect". www.sciencedirect.com (به انگلیسی). Retrieved 2022-02-17.
  16. ↑ Bramen L (16 February 2011). "Nigella Seeds: What the Heck Do I Do with Those?". smithsonian.com. The Smithsonian Online. Retrieved 4 January 2015.
  17. ↑ "Kalonji". Drugs.com. Retrieved 2021-07-16.
  18. ↑ Gharby S, Harhar H, Guillaume D, Roudani A, Boulbaroud S, Ibrahimi M, Ahmad M, Sultana S, BenHaddah T, Chafchaouni-Moussaouii I, Charroufa Z (2015). "Chemical investigation of Nigella sativa L. seed oil". Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences. 14 (2): 172–177. doi:10.1016/j.jssas.2013.12.001.
  19. ↑ Sahebkar, Amirhossein; Soranna, Davide; Liu, Xiaoqiu; Thomopoulos, Costas; Simental-Mendia, Luis E.; Derosa, Giuseppe; Maffioli, Pamela; Parati, Gianfranco (2016-11). "A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials investigating the effects of supplementation with Nigella sativa (black seed) on blood pressure". Journal of Hypertension. 34 (11): 2127–2135. doi:10.1097/HJH.0000000000001049. ISSN 1473-5598. PMID 27512971. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  20. ↑ Hasani-Ranjbar, Shirin; Jouyandeh, Zahra; Abdollahi, Mohammad (2013-06-19). "A systematic review of anti-obesity medicinal plants - an update". Journal of Diabetes and Metabolic Disorders. 12 (1): 28. doi:10.1186/2251-6581-12-28. ISSN 2251-6581. PMC 3914705. PMID 23777875.
  21. ↑ Namazi, Nazli; Larijani, Bagher; Ayati, Mohammad Hossein; Abdollahi, Mohammad (2018-06-12). "The effects of Nigella sativa L. on obesity: A systematic review and meta-analysis". Journal of Ethnopharmacology. 219: 173–181. doi:10.1016/j.jep.2018.03.001. ISSN 1872-7573. PMID 29559374.
  22. ↑ Mousavi, Seyed Mohammad; Sheikhi, Ali; Varkaneh, Hamed Kord; Zarezadeh, Meysam; Rahmani, Jamal; Milajerdi, Alireza (2018-06). "Effect of Nigella sativa supplementation on obesity indices: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials". Complementary Therapies in Medicine. 38: 48–57. doi:10.1016/j.ctim.2018.04.003. ISSN 1873-6963. PMID 29857879. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  23. ↑ Mahdavi, Reza; Namazi, Nazli; Alizadeh, Mohammad; Farajnia, Safar (2015-06). "Effects of Nigella sativa oil with a low-calorie diet on cardiometabolic risk factors in obese women: a randomized controlled clinical trial". Food & Function. 6 (6): 2041–2048. doi:10.1039/c5fo00316d. ISSN 2042-650X. PMID 26029855. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  24. ↑ Tavakoly, Rahele; Arab, Arman; Vallianou, Natalia; Clark, Cain C. T.; Hadi, Amir; Ghaedi, Ehsan; Ghavami, Abed (2019-08). "The effect of Nigella sativa L. supplementation on serum C-reactive protein: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials". Complementary Therapies in Medicine. 45: 149–155. doi:10.1016/j.ctim.2019.06.008. ISSN 1873-6963. PMID 31331553. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  25. ↑ Sahebkar, Amirhossein; Soranna, Davide; Liu, Xiaoqiu; Thomopoulos, Costas; Simental-Mendia, Luis E.; Derosa, Giuseppe; Maffioli, Pamela; Parati, Gianfranco (2016-11). "A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials investigating the effects of supplementation with Nigella sativa (black seed) on blood pressure". Journal of Hypertension. 34 (11): 2127–2135. doi:10.1097/HJH.0000000000001049. ISSN 1473-5598. PMID 27512971. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  26. ↑ Askari, Gholamreza; Rouhani, Mohammad Hossein; Ghaedi, Ehsan; Ghavami, Abed; Nouri, Mehran; Mohammadi, Hamed (2019-05). "Effect of Nigella sativa (black seed) supplementation on glycemic control: A systematic review and meta-analysis of clinical trials". Phytotherapy research: PTR. 33 (5): 1341–1352. doi:10.1002/ptr.6337. ISSN 1099-1573. PMID 30873688. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  27. ↑ "BLACK SEED: Overview, Uses, Side Effects, Precautions, Interactions, Dosing and Reviews". www.webmd.com (به انگلیسی). Retrieved 2022-02-17.
  28. ↑ عصر ایران، جینسنگ ایرانی را بشناسید
  29. ↑ فرهنگ فارسی برهان قاطع‏. ص. ۷۲۲.
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ لغتنامه دهخدا. مدخل سیاه‌دانه.
  31. ↑ المنصوري في الطب( ترجمه). صص. ۶۶۴.
  32. ↑ لغتنامه دهخدا. مدخل شونیز. منبع آن: حاشیهٔ برهان چ معین از گل گلاب ص ۲۰۰
  33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ المنصوري في الطب( ترجمه). ص. ۶۶۴.

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Nigella sativa». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۱ آوریل ۲۰۰۷.

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=سیاه‌دانه&oldid=36666374»