سید محمدکاظم طباطبایی یزدی

سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (درگذشته ۸ اردیبهشت ۱۲۹۸ شمسی در نجف) معروف به صاحب عروه^∗ از فقهای نامدار شیعیان در ۲ قرن گذشته‌است. وی پس از درگذشت آخوند خراسانی، به تنهایی علاوه بر مرجعیت قاطبه علما، زعامت و رهبری عامه شیعه را نیز بر عهده داشت.

سید محمدکاظم طباطبایی یزدی

شناسنامه
نام کامل	سید محمدکاظم طباطبائی یزدی
لقب	صاحب عروه
زادگاه	یزد ایران
محل تحصیل	یزد، مشهد، اصفهان، نجف
محل زندگی	نجف
تاریخ مرگ	۲۸ رجب ۱۳۳۷ (قمری)
شهر مرگ	نجف، عراق
مدفن	حرم علی بن ابی‌طالب
اطلاعات آموزشی
شاگردان	سید مهدی حسینی شیرازی سید حسین طباطبایی بروجردی سید حسین طباطبایی قمی سید محمدتقی خوانساری سید احمد خوانساری میر محمد لطیف رضا توفیقی محمدرضا تنکابنی میرزا محمود حسینی زنجانی ملا محمدتقی محمدیاری زنجانی محمد حسن عالم نجف آبادی آقابزرگ تهرانی و …
تالیفات	العروة الوثقی، الحاشیة علی المکاسب، بستان راز و گلستان نیاز و…
فعالیت‌های اجتماعی	مرجعیت شیعه
وبگاه رسمی	www.alyazdi.org

از مواردی که بیشتر مایه شهرت وی شده‌است یکی تسلطش بر مسائل فقهی و تألیف کتاب «عروة الوثقی» است که بسیار مورد توجه فقها تا عصر حاضر قرار گرفت و دیگری زعامت و رهبری شیعیان در دورهٰ مشروطه در ایران است. وی، که نسبت به جریان مشروطه در ابتدا ابراز نظر نمی‌کرد، به علت فشار مشروطه خواهان برای گرفتن رأی موافق از او برای همراهی مردم با مشروطه‌خواهی، در آخر مخالفت خویش را با مشروطه اظهار کرد و به عنوان شخصیت طراز اول ضد مشروطه در میان علما نامدار شد.

سید محمدکاظم یزدی شاگردان زیادی را در حوزه نجف پرورش داد. از آثار وی، «مدرسه سید» در نجف است که تا سالهای اخیر کانون فقها و اصولیان در حوزه نجف بود.

نقش وی در مبارزه با امپراتوری بریتانیا، در منابع تاریخی مربوط به حوادث سال‌های ۱۹۲۰ و نفوذ نیروهای انگلیسی به عراق، ثبت شده‌است.

شرح حال

تحصیلات در ایران

وی در یزد به دنیا آمد و در ابتدای نوجوانی مقدمات را در مدرسه دومنار یزد نزد ملا محمدابراهیم اردکانی و آخوند زین‌العابدین عقدایی که هر دو استاد ادبیات بودند آموخت، سپس به مشهد مهاجرت کرده و علم هیئت و ریاضیات را نزد استادان آن جا آموخت. در اصفهان نیز در محضر شیخ محمد باقر نجفی (استاد بزرگ حوزه اصفهان و پدر آقا نجفی اصفهانی) و سید محمدباقر خوانساری (صاحب روضات الجنات) و میرزا سید هاشم خوانساری (از مشایخ اجازهٰ سید) و تنی چند از بزرگان اصفهان شاگردی نمود.

مهاجرت به نجف

وی در سال ۱۲۸۱ به نجف مهاجرت کرد و از محضر میرزای شیرازی، شیخ راضی نجفی، و شیخ مهدی کاشف الغطاء بهره‌مند شد.

پس از مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا، وی عهده‌دار تدریس فقه در نجف گردید و پس از درگذشت میرزای شیرازی، تدریس طلاب در حوزه به‌طور کامل به دست وی سپرده شد.

مشروطه و استعمار انگلستان

در جریان ورود نیرهای انگلیسی به خاک عراق، نقش سیاسی فعالی را در رهبری نیروهای مقاومت در برابر استعمارگران عهده‌دار شد و نیروهای مقاومت را به رهبری فرزندش (سید محمد طباطبایی یزدی) به سوی نیروهای انگلیس رهسپار کرد و فرزند خویش را در این زمان از دست بداد.

در آن هنگام که دولت ایتالیا قوای خود را برای اشغال لیبی در شمال آفریقا به حرکت درآورده بود و مملکت ایران نیز از سوی همسایه شمالی در اشغال نیروهای روس، و از جنوب مورد هجوم استعمار انگلیس بود، وی فتوای زیر را صادر کرد:

در این ایام که دول اروپایی مانند ایتالیا به طرابلس غرب (لیبی) حمله نموده و از طرفی روس‌ها شمال ایران را با قوای خود اشغال کرده‌اند، و انگلیسی‌ها نیز نیروهای خود را در جنوب ایران پیاده کرده‌اند و اسلام را درمعرض خطر نابودی قرار داده‌اند، بر عموم مسلمین از عرب و ایرانی واجب است که خود را برای عقب راندن کفار از ممالک اسلامی مهیا سازند و از بذل جان و مال در راه بیرون راندن نیروهای ایتالیا از طرابلس غرب و اخراج قوای روسی و انگلیسی از ایران هیچ فروگذار نکنند، زیرا این عمل از مهم‌ترین فرایض اسلامی است تا به یاری خداوند دو مملکت اسلامی از تهاجم صلیبی‌ها محفوظ بماند. (محمد کاظم طباطبایی)

در جریان مشروطه در ایران نیز از ابتدا مخالف جریان مشروطه بود و جانبداری برخی علما از مشروطه در یک سو و مخالفت وی با مشروطه، اوضاع حوزهَ نجف و طلاب و مقلدان وی را در ایران، دچار دودستگی و پریشانی نمود و یزدی نیز اواخر عمر خود را در این جریانهای سیاسی بسیار به سختی سپری کرد.

صورت تلگراف‌ها، مکاتبات و استفتائات هر دو گروه مشروطه‌خواه و ضد مشروطه با یزدی، در مجموعه اسناد منتشر شده از دوره قاجار، موجود است و گویای تلاش تمام در عین حال بی‌نتیجهَ یزدی در کناره‌گیری از این جریان سیاسی است. برخی از این اسناد که تهدیداتی را از طرف مشروطه‌خواهان به یزدی دربردارد، نشان‌دهندهَ اوضاع نابسمان و سخت سالهای آخر حیات یزدی است. وی در سن ۹۱ سالگی، در ۲۸ رجب ۱۳۳۷ درگذشت و در حرم علی بن ابی‌طالب در نجف دفن شد.

دیدگاه‌های اقتصادی

وی در پاسخ به استفتایی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی در صورت امکان استفاده از مشابه داخلی آن کالا می‌نویسد:

هر چه موجب تقویت و شوکت کفر و کفار و باعث ضعف اسلام و مسلمین است حرام است، چه از معاملات باشد یا غیر آن از آنچه باشد و بسی سزاوار است که مسلمین، کلیه، هرگاه ممکن باشد، بدون ترتیب مفسده تحرز کنند از چیزهایی که در معرض تقویت کفر است.

تألیفات

• رسالة فی الاستصحاب
• بستان نیاز و گلستان راز، مجموعه شعر و نثر ادبی
• التعارض
• تعلیقة علی المکاسب
• حاشیه آداب التجاره
• حاشیة المتاجر
• حاشیة الخیارات
• حاشیه تبصره علامه حلی
• حاشیه جامع عباسی شیخ بهایی
• حاشیه ذخیرة العباد فاضل شرابیانی
• سؤال و جواب (این اثر به تازگی به همت دکتر مصطفی محقق داماد در تهران منتشر شده‌است)
• حاشیه فرائد الاصول
• حاشیه مجمع المسائل
• حاشیه منتخب الرسائل خوانساری
• حاشیه منهج الرشاد
• حاشیه نخبه
• رساله ذخیرة الصاحلین
• رسالة فی ارث الزوجة من الثمن أو العقار
• رساله تعادل و تراجیح
• رساله جواز اجتماع امر و نهی
• الرفاق تحت‌المجهر
• الصحیفة الکاظمیة
• العروة الوثقی فیما تعم به البلوی
• غرر الغرویة
• الکلم الجامعة و الحکم النافعة
• مجمع الرسائل
• وسیلة النجات

نمونه‌هایی از مکتوباتش در کتب تاریخ مشروطه، رسایل و لوایح شیخ فضل‌الله نوری، نهضت روحانیون ایران، و نمونه دستخط وی در کتاب فقهای نامدار شیعه آمده‌است. اسناد مربوط به یزدی، در اسناد کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس ایران، و قسمتی نیز در دست خانواده محقق طباطبایی (سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی) نگهداری می‌شود. مجموعه هفده جلدی از آثار صاحب عروه در اسفند ۱۳۹۱، در کنگره بزرگداشت صاحب عروه رونمایی و منتشر شد.

شاگردان

طباطبایی یزدی شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله:

• محمدرضا تنکابنی
• میرزا حسین فقیه سبزواری
• سید محمدتقی خوانساری
• سید احمد خوانساری
• میر محمد لطیف رضا توفیقی
• سید حسین طباطبایی قمی
• آقا محمد فیاض همدانی

العروة الوثقی و التعلیقات علیها

اثر سترگ سید یزدی از سده اخیر تاریخ شیعه تاکنون اصلی‌ترین رفرنس خارج فقه در مجامع علمی بوده‌است، تا جایی که حاشیه بر عروه مبیّن و ملاک نیل به درجه اجتهاد و فقاهت فقیهان معاصر بوده‌است. از معروف‌ترین تعلیقات عروة الوثقی که به اتفاق در مجلدهایی به همین نام به نشر رسیده‌است عبارت اند از:

تعلیق آیات عظام: ۱. شیخ علی جواهری ۲. سید محمد فیروزآبادی ۳. میرزا محمد حسین نائینی ۴. شیخ عبدالکریم حائری یزدی ۵. آقاضیاءالدین عراقی ۶. سید ابوالحسن اصفهانی ۷. سید حسین طباطبائی قمی ۸. محمد رضا آل یاسین ۹. میرزا محمد تقی خوانساری ۱۰. سید محمد حجت کوه کمره ای ۱۱. سید صدر الدین صدر ۱۲. شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء ۱۳. سید جمال الدین موسوی گلپایگانی ۱۴. سید ابراهیم حسینی اصطهباناتی (میرزا آقا مجتهد) ۱۵. حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی ۱۶. سید مهدی حسینی شیرازی ۱۷. سید عبدالهادی شیرازی ۱۸. سید محسن طباطبائی حکیم ۱۹. سید محمود حسینی شاهرودی ۲۰. ابوالحسن رفیعی قزوینی ۲۱. سید محمد هادی حسینی میلانی ۲۲. میرزا حسن موسوی بجنوردی ۲۳. آقاسید احمد موسوی خوانساری ۲۴. سید عبدالله موسوی شیرازی ۲۵. سید کاظم شریعتمداری ۲۶. علامه فانی اصفهانی ۲۷. روح‌الله موسوی خمینی ۲۸. سید شهاب الدین مرعشی نجفی ۲۹. سید ابوالقاسم موسوی خوئی ۳۰. میرزا هاشم آملی ۳۱. سید محمد رضا گلپایگانی ۳۲. سید عبدالأعلی موسوی سبزواری ۳۳. شیخ محمد علی اراکی ۳۴. محمد امین زین الدین ۳۵. سید علی حسینی سسیستانی ۳۶. سید محمد حسینی شیرازی ۳۷. شیخ محمد فاضل لنکرانی

فتوای حرمت مشروطه

متن فتوا را محسن کدیور در پیوست سیاست‌نامهَ خراسانی، کویر، چ اول، ۱۳۸۵، ص ۳۰۳ آورده‌است:

شنیده شده از تمام بلاد عود فتنه خاموش شده را از درگاه اعلیحضرت قدر قدرت همایونی خواسته‌اند، لذا اعلان به تمام بلاد می‌شود که علماء اعلام و حجج اسلام و متدینین، هیچ راضی نیستند که فتنه خاموش شده عود کند و مشروطه موهومه اسباب خیالات اشرار گردد، لذا به تمام بلاد اعلام می‌داریم که خواهش نمودن این امر حرام است. سید محمدکاظم طباطبائی یزدی^*[۱]

^  حبل المتین، کلکته، سال ۱۶، شماره ۲۰، ۵ ذیقعده ۱۳۲۶ / ۶ و ۷: «شاه در اعلان نسخ مشروطیت ایران اظهار داشته که بر حسب فتوای علما، مشروطیت و پارلمان مخالف با قانون شریعت است. [مقصود] همین فتوای آقا سید کاظم بوده، چه ظاهر است علمای ایران نه مرجع تقلیدند نه صاحب نفوذ کلمه تامه در ایران، و احدی تا امروز از علمای صاحب رای و فتوی در عراق عرب نه چنین رأیی داده نه اینکه فتوی صادر کرده بود، حتی آقا سید کاظم هم تا امروز به این صراحت در مقابل کلمه حق نایستاده بود. از این مکتوب ظاهر گردید که صدر راونچی پس از ورود به نجف اشرف این نوشته را از سید کاظم صادر کرده، تلگرافا به طهران و سایر بلاد اشاعت داده‌است.» در همین شماره کلکته در صفحات ۱۸ و ۱۶: صورت کاغذ است از ناحیه آقا سید کاظم یزدی که در خارج ایران برای حفظ مقلدین منتشر کرده به توسط سید علی پسر آقا که املاء خود آقا و خط سید ابوالقاسم اصفهانی محرر مخصوص ایشان بوده عیناً نقل می‌شود: «بر اخوان مؤمنین مستور نماند که حضرت مستطاب آیت‌الله فی العالمین آقا سید کاظم طباطبائی (مد ظله العالی) در تأسیس امر مشروطیت ایران نفیا و اثباتا داخل نشدند و تصویب و تکذیب آن را خارج از وظیفه شرعیه خود می‌دانند، و از بدو امر تا کنون با آنکه جمعی از اهل عمامه که مربوط با مجلسیان و محرک و مدیر آن در نجف بودند به انواع لطائف و حیل هر چه خواستند ایشان را هم اغواء و داخل در آن نمایند قبول نفرمودند، کار به تهدید و لوایح مجعوله نوشتن و دروغ و افتراء و بهتان بستن و به اداره روزنامجات فرستادن منتهی شد، در وجود مبارکش اثر ننمود، و هر چه توانستند کوتاهی ننمودند تا گذشت آنچه گذشت…»

نمونه شعر

از یزدی، اثری ادبی با عنوان «بستان راز و گلستان نیاز» بر جای مانده‌است که مجموعه نظم و نثر ادبی است و شامل مناجاتنامه نیز هست که با این ابیات شروع می‌شود:

کاظما تا کی به خواب غفلتی		فکر خود کن تا که داری مهلتی
کاظما عمرت هدر شد در خیال		شرم بادت از خدای لایزال
کاظما برخیز و فکر راه کن		توشه‌ای از بهر خود همراه کن
کاظما از بیخودی سوی خود آی		خرده خرده روی کن سوی خدای

منابع

• . فرمانداری یزد. شکوه پارسایی و پایداری. یزد: فرمانداری یزد، ۱۳۷۵. کتابنامه.
• . بذرافشان، مرتضی. فقیه دور اندیش. قم: پژوهشکده باقرالعلوم، ۱۳۷۶.
• . کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران. چاپ نوزدهم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۸. کتابنامه.
• . طباطبائی، سید محمدرضا. سید محمدکاظم یزدی. قم: نشر نور، ۱۳۸۴.
• . الجبوری، کامل سلمان. السید محمدکاظم الیزدی قم: ذوی‌القربی، ۱۳۸۵. شابک ‎۹۶۴−۵۱۸−۱۰۲-X, کتابنامه.
• . مدرسی، جواد. نجوم السرد. یزد: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۴.
• . الحسنی، سلیم. نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار ۱۹۰۰–۱۹۲۰م.. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۸.
• . حسینی یزدی، سید صادق. سعادت‌ها و شقاوت‌ها. قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی گرگان، ۱۳۸۱.
• اندیشه‌های سیاسی سید محمدکاظم یزدی

جستارهای وابسته

• مدرسه سید
• محقق طباطبایی
• کتابخانه محقق طباطبایی

پیوند به بیرون

• فهرست آثار چاپ شدهٔ صاحب عروه
• سایت رسمی خاندان طباطبایی یزدی
• آیت‌الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و مشروطه
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی صاحب عروه
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
• سایت کنگره بزرگداشت صاحب عروه
• گزارش تصویری ایسنا از کنگره صاحب عروه

پانویس

^  معمولاً در کتب فقهی از وی با همین عنوان صاحب عروه یاد می‌شود.