شاخص توسعه انسانی

نقشه جهان نشان دهنده شاخص توسعه انسانی (بر پایه اطلاعات سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶, در ۲۱ مارس ۲۰۱۷ منتشر شد).

۰٫۹۰۰ به بالا      ۰٫۸۵۰–۰٫۸۹۹      ۰٫۸۰۰–۰٫۸۴۹      ۰٫۷۵۰–۰٫۷۹۹      ۰٫۷۰۰–۰٫۷۴۹

۰٫۶۵۰–۰٫۶۹۹      ۰٫۶۰۰–۰٫۶۴۹      ۰٫۵۵۰–۰٫۵۹۹      ۰٫۵۰۰–۰٫۵۴۹      ۰٫۴۵۰–۰٫۴۹۹

۰٫۴۰۰–۰٫۴۴۹      ۰٫۳۵۰–۰٫۳۹۹ به پایین       داده‌ای در دسترس نیست

شاخص توسعهٔ انسانی (در زبان انگلیسی: Human Development Index به‌صورت خلاصه‌شده: HDI)، شاخصی ترکیبی است برای سنجیدن موفقیت در هر کشور، در سه معیار پایه از توسعهٔ انسانی:

• زندگی طولانی و سالم،
• دسترسی به دانش و معرفت
• و سطح زندگی مناسب.

محتویات

آمارهای بانک جهانی

شاخص توسعهٔ انسانی که توسط بانک جهانی ارائه می‌شود، ارائه‌دهندهٔ جدیدترین اطلاعات مربوط به توسعهٔ جهانی است و شامل برآوردهای ملی، منطقه‌ای و جهانی می‌باشد. این آمارها، که ۲۱۵ اقتصاد جهان را دربرمی‌گیرد، به‌صورت آمارهای سالیانه منتشر می‌شود. این مرجع آماریِ جهانی، آمارهای بیش از ۸۰۰ شاخص جهانی را مورد بررسی قرار می‌دهد. هرساله در ماه آوریل، بانک جهانی اقدام به انتشار HDI می‌کند و بانک اطلاعاتیِ قرارگرفته بر روی وبگاه بانک جهانی درخصوص شاخص‌های توسعهٔ جهانی، چهار بار در سال و در ماه‌های آوریل، ژوئیه، سپتامبر و دسامبر به‌روز می‌شود. شاخص‌های توسعهٔ انسانیِ سال ۲۰۱۱ (HDI 2011)، که توسط بانک جهانی ارائه شده‌است، پانزدهمین گزارش از این نوع است که از سال ۱۹۹۶ در بانک جهانی آغاز شده‌است. هدف از ارائهٔ این گزارش‌ها نیز در اختیار قرار دادن آمارهای بین‌المللیِ قابل مقایسه و با کیفیت بالا در حوزهٔ توسعه و کیفیت زندگی افراد در سراسر جهان است. این گزارش‌ها به‌صورت کتاب انتشار می‌یابد و درعین‌حال در وبگاه بانک جهانی (http://data.worldbank.org) می‌توان به‌صورت نسخه‌های متناسب با تلفن همراه، جستجوی داده‌ها یا سایر حالت‌ها از داده‌های این گزارش استفاده برد.

مفهوم شاخص توسعهٔ انسانی

مفهوم توسعهٔ انسانی به جای تمرکز بر ابزار به اهداف پیشرفت و توسعه تأکید دارد. هدف واقعی توسعه باید خلق محیطی برای افراد باشد که در آن بتوانند از زندگی طولانی، سالم و خلاق لذت ببرند. این حقیقت ساده اغلب با بروز نگرانی‌ها و اولویت‌های لحظه‌ای مورد غفلت قرار می‌گیرد. توسعهٔ انسانی به مفهوم فرایند گسترش حیطه انتخاب افراد و بهبود رفاه آنهاست. مهم‌ترین ابعاد توسعهٔ انسانی زندگی طولانی و سالم، دانش و استانداردهای زندگی آبرومندانه هستند. به این ابعاد می‌توان آزادی‌های سیاسی و اجتماعی را افزود. این مفهوم بین دو جنبه از توسعهٔ انسانی تفاوت قائل می‌شود:

اول، شکل‌دهی توانایی‌های انسانی مانند بهبود سلامتی و دانش و دوم لذت بردن از این توانایی‌ها در محیط کار و تفریح است. توسعه انسانی اغلب با مفاهیم و روش‌های توسعهٔ زیر اشتباه گرفته یا جایگزین می‌شود.

• رشد اقتصادی ابزار و نه هدف توسعه است. علاوه بر این رشد تولید ناخالص داخلی لزوماً به معنای پیشرفت در توسعهٔ انسانی نیست. تجربیات جهانی نشان می‌دهد که رشد درآمد و توسعه انسانی همراهان خوبی نیستند. در برخی کشورها می‌توان افزایش یکی را با وجود کاهش دیگری مشاهده کرد.
• نظریه‌های تشکیل سرمایهٔ انسانی و توسعهٔ منابع انسانی بشر را به عنوان ابزار افزایش درآمد و ثروت می‌بینند نه به عنوان هدف. این نظریه‌ها انسان را درون دادی برای افزایش تولید می‌دانند.
• روش مبتنی بر رفاه بشری انسان‌ها را به‌عنوان ذی‌نفع و نه مشارکت‌کننده در فرایند توسعه می‌بیند.
• روش مبتنی بر رفع نیازهای پایه بر مجموعه‌ای از کالاها و خدمات مورد نیاز افراد محروم- مانند پوشاک، غذا، پناهگاه، آب و مراقبت‌های پزشکی - تمرکز دارد. این روش به جای تأکید بر تأثیر این اقلام بر انتخاب‌های بشری سعی در فراهم کردن آن‌ها دارد؛ بنابراین مفهوم توسعهٔ انسانی یک مفهوم کلی و جامع است که افراد را در مرکز تمام جنبه‌های فرایند توسعه قرار می‌دهد.

از سال ۱۹۹۰، هر ساله گزارشی با نام گزارش توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر می‌شود و در آن کشورها در شاخص‌های مختلفی مانند شاخص‌های آموزشی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی، سیاسی و… مورد مقایسه قرار می‌گیرند.

در گزارش توسعه انسانی، کشورها را بر اساس میزان شاخص توسعهٔ انسانی به گروه‌های کشورهای با توسعهٔ انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعه انسانی زیاد، کشورهای با توسعهٔ انسانی متوسط و کشورهای با توسعهٔ انسانیِ کم (پایین) تقسیم می‌کنند. در گزارش سال ۲۰۱۰، ایران در گروه کشورهای با توسعهٔ انسانی زیاد (بالا) قرار گرفته‌است.

روش محاسبهٔ شاخص توسعهٔ انسانی

معیارها و شاخص‌های تشکیل‌دهندهٔ HDI

در شکل روش دقیق محاسبهٔ HDI (سال ۲۰۱۰) آورده شده‌است.

توضیحات	روش محاسبهٔ HDI (سال ۲۰۱۰)
منبع	گزارش سال ۲۰۱۰ HDR
تاریخ
پدیدآور	Seyyedalith
اجازه‌نامه (استفاده در جاهای دیگر)	پایین را ببینید.

ارزش عددیِ شاخص توسعهٔ انسانی بین صفر تا یک است. ارزش شاخص توسعهٔ انسانی نشان می‌دهد که هر کشوری چه مقدار از مسیر خود را برای رسیدن به بالاترین ارزش ممکن یعنی یک، طی کرده‌است و همچنین امکان مقایسه بین کشورها را فراهم می‌کند.

همان‌طور که گفته شد شاخص توسعهٔ انسانی (HDI) چکیدهٔ اندازه‌گیری‌های توسعهٔ انسانی است. این شاخص میانگین موفقیت‌های بدست آمده در یک کشور در سه بعد اصلی توسعهٔ انسانی یعنی زندگی طولانی و سالم، دستیابی به دانش و استانداردهای زندگی آبرومندانه را اندازه می‌گیرد. شاخص توسعهٔ انسانی میانگین توسعهٔ هندسی شاخص‌های نرمالی است که موفقیت‌های هر بُعد را اندازه می‌گیرند. برای محاسبهٔ HDI دو مرحله لازم است:

گام اول: تعیین شاخص‌های ابعاد: برای تبدیل نشانگرها به شاخص‌های بین صفر و یک از مقادیر حداقل و حداکثر استفاده می‌شود. حداکثرها بیشترین مقادیری هستند که در دورهٔ زمانی (مثلاً ۲۰۱۱–۱۹۸۰) مشاهده شده‌اند. مقادیر حداقل برای امید به زندگی ۲۰ سال، برای متغیرهای تحصیل، صفر سال، و برای درآمد سرانهٔ ناخالص ملی(GNI) صد دلار درنظر گرفته شده‌اند.

گام دوم: شاخص توسعهٔ انسانی میانگین هندسی شاخص‌های سه بُعد است.

روش محاسبهٔ شاخص توسعهٔ انسانی در سال ۲۰۱۰ تغییر کرد. به همین دلیل، نمی‌توان شاخص توسعهٔ انسانیِ محاسبه‌شده در سال‌های ۲۰۰۹ و پیشتر را با نتایج سال ۲۰۱۰ مقایسه کرد. به این دلیل و برای مقایسهٔ کشورها و پیشرفت آن‌ها درطول سال‌ها، برنامهٔ توسعهٔ سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۱۰ خود و براساس روش جدید محاسبهٔ HDI، مقدار شاخص توسعهٔ انسانی را در سال‌های ۱۹۸۰، ۱۹۸۵، ۱۹۹۰، ۱۹۹۵، ۲۰۰۰، ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷، ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ علاوه بر ۲۰۱۰ برای کشورهایی که آمارهای موردنیاز را داشته‌بودند محاسبه کرده‌است. البته به‌دلیل نبودن آمارهای لازم در بسیاری از کشورها قبل از سال ۲۰۰۵، رتبهٔ کشورها در سال ۲۰۰۰ و قبل‌تر منتشر نشده‌است. </"ref name= "HDR 2010>

اثرات جنگ بر روی کشورهای همسایه و بازتاب آن در HDI

کشورهایی که در مناطق بحران‌زده قرار دارند، حتی اگر خود دچار بحران نباشند، به‌دلیل نگرانی از سرایت ناامنی و بی‌ثباتی به داخل خاک خود، ناگزیر از پرداخت هزینه‌هایی برای حفظ آمادگی نظامی خود می‌شوند و از سوی دیگر میزان سرمایه‌گذاری خارجی در چنین کشورهایی کاهش می‌یابد و شبکه‌های دادوستد کالا با مشکل مواجه می‌شوند. این رخدادها دارای تأثیرات مستقیم در شاخص توسعهٔ انسانی هستند.

جایگاه ایران در رتبه‌بندی شاخص توسعهٔ انسانی

در گزارش توسعهٔ انسانی، کشورها را بر اساس میزان شاخص توسعهٔ انسانی به گروه‌های کشورهای با توسعهٔ انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعهٔ انسانی زیاد، کشورهای با توسعهٔ انسانی متوسط و کشورهای با توسعهٔ انسانی کم تقسیم می‌کنند.

ایران با داشتن شاخص توسعهٔ انسانی برابرِ ۰/۷۴۲، رتبهٔ ۷۶ را در بین ۱۷۸ کشور در سال ۲۰۱۳ دارا بود. ایران در رده‌بندی کشورها، بهتر از کشورهایی مانند برزیل، مالزی، هند، مقدونیه، پرو و گرجستان، و پس از کشورهای آلبانی، قزاقستان و ونزوئلا قرار گرفته‌است. بر اساس همین گزارش، نروژ در رتبه یکم جدول و گینه در رتبهٔ آخر، یعنی ۱۷۸، جای می‌گیرند.

شاخص توسعهٔ انسانی ایران در سال ۲۰۱۱ معادل ۰/۷۰۷ است که در گروه دارای شاخص بالا قرار می‌گیرد و ایران را درمیان ۱۸۷ کشور و منطقه در رتبه ۸۸ قرار می‌دهد. بین سال‌های ۱۹۸۰ و ۲۰۱۱ شاخص توسعهٔ انسانی جمهوری اسلامی ایران از ۰/۴۳۷ به ۷۰۷ /۰ رسیده‌است که ۶۲٪ رشد کلی و بطور میانگین ۶/۱٪ رشد سالانه را نشان می‌دهد. رتبه ایران در ۲۰۱۰ بر اساس داده‌ها و روش محاسبه سال ۲۰۱۱ معادل ۸۷ از ۱۸۷ کشور می‌شود در حالی که مطابق داده‌ها و روش محاسبه همان سال این رتبه ۷۰ در میان ۱۶۹ کشور بود. اما مقایسه رتبه‌ها و مقادیر در سال‌های مختلف کار صحیحی نیست چرا که داده‌ها، رو ش‌های محاسبه و شمار کشورهای مورد مطالعه مرتباً تغییر می‌کنند.

براساس گزارش سال ۲۰۰۲ برنامهٔ توسعهٔ سازمان ملل متحد (UNDP) ارزش عددی شاخص توسعهٔ انسانی در جمهوری اسلامی ایران برابر با ۷۲۱ /۰ بوده و ایران در بین ۱۷۳ کشور رتبهٔ ۹۸ را داراست. براساس همین گزارش، روند این شاخص از سال ۱۹۷۵ تا سال ۲۰۰۰ در ایران به‌صورت زیر بوده‌است:
۰/۵۵۶: ۱۹۷۵، ۰/۵۶۳: ۱۹۸۰، ۰/۶۰۷: ۱۹۹۰، ۰/۶۸۸: ۱۹۹۵، ۰/۷۲۱: ۲۰۰۰

جستارهای وابسته

• شاخص ادراک فساد
• شاخص توسعهٔ انسانی در ایران
• فهرست کشورها برپایهٔ شاخص توسعهٔ انسانی
• شاخص کیفیت زندگی
• شهرهای جهان بر پایه کیفیت زندگی

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی