شاهین‌دژ

شهر شاهین‌دِژ مرکز شهرستان شاهین‌دژ در استان آذربایجان غربی واقع شده‌است. این شهر در ۸۵ کیلومتری شمال غرب تکاب و در ۵۵ کیلومتری جنوب شرق میاندوآب و ۴۵ کیلومتری شرق بوکان قرار دارد. این شهر جزو تاریخی‌ترین شهرهای استان آذربایجان غربی و ایران است.

شاهین‌دژ
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	شاهین‌دژ
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	صائین قلعه
نام(های) پیشین	سایین‌قالا افشار، صایین‌قلعه افشار صائین‌قلعه و صائین‌دژ
مردم
جمعیت	۵۳٬۱۳۵ نفر (برای شهر)
جغرافیای طبیعی
مساحت	با پهنه ۳٬۵ کیلومتر و طول ۶ کیلومتر
ارتفاع	۱٬۴۰۶ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲ درج سانتیگراد
میانگین بارش سالانه	۴۱۳ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	ابراهیم وحدانی
تأسیس شهرداری	۱۳۱۸
ره‌آورد	عسل، بادام، گردو، چغندر قند، فرش افشار، قالی، جاجیم، انگور، سیب و …
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۴
وبگاه	شهرداری شاهین‌دژ
شناسهٔ ملی خودرو	ل ۲۷ ایران
شاهین‌دژ روی نقشه ایران ۳۶٫۶۵°شمالی ۴۶٫۵۵°شرقی / 36.65; 46.55

شاهین‌دژ بین ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقهٔ عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۳۴ دقیقهٔ طول شرقی در ارتفاع ۱۴۰۶ متری از سطح دریا واقع شده‌است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۹ برابر با ۴۳٬۱۳۱ نفر و ۹٬۹۱۶ خانوار اعلام شده‌است.

تاریخچه شهر

شاهین‌دژ در قرن هفتم قبل از میلاد آئوکانه (aukane) نامیده شده‌است و در مورد نام صایین‌قلعه طبق تواریخ در دورهٔ ساسانیان عدهٔ زیادی از مردم جهت نیایش به آتشکدهٔ آذرگشسب واقع در تخت سلیمان در ۳۰ کیلومتری شهر فعلی شاهین‌دژ می‌رفتند که بسیاری از این افراد از بزرگان و سلاطین ساسانی بوده‌اند که از قبل از رسیدن به آتشکده در محل شاهین‌دژ قلعه‌ای جهت استراحت بنا نهاده و نام آن را صایین‌دژ نهادند.

بعد از ظهور اسلام صائین‌دژ، صائین‌قلعه نام گرفت و در دورهٔ پهلوی «شاهین‌دژ» نام گرفت و هم‌اکنون نیز به همین نام خوانده می‌شود.

پیشینه

دوره قاجار

این شهر در دوران قاجاریه و پهلوی ارباب‌نشین بوده و از ارباب‌های آن می‌توان به علی نقی خان افشار و امین التجار و عزت‌الدوله‌خان اشاره کرد، مرکز ارباب‌نشینی این شهر روستای هولاسو بوده و از مائین‌بلاغ تا محمودآباد جزو اربابیه این شهر محسوب می‌شد.

مدارک تاریخی نشان میدهد که در دوره قاجار شاهین دژ به طور کامل آذری نشین بوده و اکراد موجود در این شهر، بعد ها از مناطق اطراف ، به ویژه روستا های کرد نشین به این شهر مهاجرت کردند.

نام‌گذاری

شاهین‌دژ (قلعهٔ عقاب) پیش از اسلام بر سر راه آتشکدهٔ آذرگشنسب قرار گرفته بود و بزرگان زرتشتی پس از زیارت این مکان مقدس، در ۳۰ کیلومتری غرب آن، قلعه‌ای برای استراحت خود ساخته بودند که این قلعه به‌تدریج بزرگ و بزرگ‌تر شد و نهایتاً تبدیل به یک شهر کوچک گردید. شاهین به‌عنوان نگهبان این قلعه استفاده می‌شد و هم‌اکنون نیز در شمال این شهر صخره‌هایی معروف به لانهٔ عقاب موجود است. نام این شهر پس از اسلام به «صائین‌قلعه» و در دورهٔ پهلوی نیز به «صائین‌دژ» تغییر پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی به همان نام تاریخی «شاهین‌دژ» خوانده شد. نام شاهین دژ در بسیاری از متون تاریخی و نقشه‌هایی که از آذربایجان در دسترس است درج شده‌است.

نام شاهین دژ (Sainkaleh) در نقشه بسیار قدیمی نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه

نقشهٔ آذربایجان، سال ۱۸۵۱ میلادی برابر با ۱۲۳۰ شمسی که نام شاهین دژ به انگلیسی Sainkala درج شده‌است. ترسیم شده توسط هاینریش کیپرت، برلین آلمان ۱۸۶۱. نقشه‌بردار: نیکولای خانیکوف.

نام Sainkaleh در نقشه‌ای در سال ۱۲۸۱ زمان قاجار

واژهٔ Sainkaleh در نقشه‌ای از سال ۱۲۸۰ شمسی

نام صائین قلعه که به انگلیسی (Sainkaleh)در نقشه ای در سال ۱۸۵۶ درج شده‌است.

وجود این همه نقشه، گواه بر این است که این شهر از دیرباز یکی از شهرهای مهم جنوب آذربایجان به‌شمار می‌رفته‌است.

مردم‌شناسی

بیشتر سکونت کنندگان شاهین‌دژ آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند، گروه‌هایی از کردها (کردی سورانی و کردی جنوبی) و طوایف چهاردولی، موصلانی، زاخورانی، هشترودی (قره‌داغلی) و شاهسون نیز در شاهین دژ ساکن هستند.

اقلیت زاخورانی، موصلانی و چهاردولی نیز در شهرستان زندگی می‌کنند.

بیشتر مردم شاهین‌دژ مسلمان بوده و پیرو مذاهب شیعه و سنی می‌باشند.

موقعیت

این شهر از طرف شمال با مراغه از طرف شمال غربی با میاندوآب از طرف جنوب غربی با بوکان از طرف جنوب با سقز و از طرف جنوب شرقی با تکاب همسایه است.

شاهین دژ در منطقه افشار قرار گرفته‌است. منطقهٔ افشار از دو قسمت مشخص و با دو آب‌وهوای متفاوت تشکیل یافته، و در منتهی‌الیه جنوب خاوری آذربایجان غربی، مابین بیجار، گروس، سقز، خمسهٔ زنجان و سراسکند میانه واقع شده‌است. منطقه‌ای که مرکز آن تکاب است و معروف به یوخاری محال (محال علیا) و منطقهٔ دیگر را که مرکز آن سایین‌قالا یا همان شاهین‌دژ فعلی است، آشاقی محال (محال سفلی) می‌نامند.

این شهر تا دهه چهل شمسی بخشی از شهرستان مراغه و جزو استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شد تا اینکه بعدها به شهرستان میاندوآب و استان آذربایجان غربی پیوست و سرانجام در سال ۱۳۶۸ به شهرستان ارتقا یافته و از شهرستان میاندوآب منفک شد

وضعیت طبیعی

جغرافیا

شاهین دژ از نظر جغرافیا، تاریخ و زبان، یکی از شهرهای منطقه آذربایجان (آتورپاتکان) و مکریان (ترغای)محسوب و شناخته می‌شود.

این شهر بر روی بالایی‌ترین قسمت رشته کوه زاگرس قرار گرفته و شهری کوهستانی محسوب می‌شود.

رود ها

زرینه رود

این رود با طول ۳۰۲ کیلومتر یکی از بلند‌ترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب ایران می‌باشد که شاخهٔ اصلی آن از سقز کوههای منطقه خورخوره و همچنین کوه‌های مرزی میان ایران و عراق در در نزدیکی گذرگاه مرزی سیف ابتدای «درهٔ شیلر» و کوه‌های چهل چشمه کردستان میان شهرستان‌های سقز، مریوان و دیواندره به همراه شاخ رود خورخوره از کوه‌های چهل چشمهٔ سرچشمه پس از گذر از شهرستان سقز وارد رود زرینه‌رود شده و شاخهٔ ساروق‌ رود آن نیز از کوه‌های تکاب و تخت سلیمان وارد رود زرینه‌رود شده و با از عبور رود زرینه‌رود وارد دشت زرینه‌رود شهرستان شاهین‌دژ شده و با سیراب کردن دشت زرینه‌رود شاهین دژ وارد شهرستان باروق و بعد شهرستان میاندوآب شده و در جنوب دریاچه ارومیه با تشکیل یک دلتای وسیع به عرض حدود ۱۰ کیلومتر در مراتع باتلاقی تالاب قره قشلاق به دریاچهٔ ارومیه می‌ریزد. در طول این مسیر چندین رود فصل از جمله رودخانه سقز، رودخانه خورخوره، ساروق چای، قوره چای، هولاسو چای، هاچه سو چای، اخچی چای، جوشاتو چای، آجرلو چای، قوروچای به زرینه رود ملحق می‌شوند. لیلان چای نیز به عنوان آخرین شاخه در حاشیهٔ شرقی شهر میاندوآب به این رود می‌ریزد. سد مخزنی زرینه‌رود ( سد کاظمی ) که دیوارهٔ آن در منتها الیه جنوبی محدودهٔ شهرستان شاهین دژ در نزدیکی «روستای گل چرمو شاهین دژ» احداث شده، بعد از سد زرینه‌رود چشم‌انداز زیبای با ترکیب کوه و دشت و سواحلی جنگلی کنار رود و باغات اطراف در حاشیه این رود زیبایی خاصی به منطقه شاهین دژ داده و همین چشم‌اندازهای زیبای کوه دشت و جنگل حاشیه کنار رود ادامه داشته تا به اولین شهر بعد سد زرینه‌رود یعنی شهر شاهین دژ رسیده و چشم‌اندازی زیبا و دلچسب کوه و دشت و جنگل را به حاشیه غربی شهر شاهین دژ داده و تفرجگاهی دراز و زیبا در کنار این رود به نام " جیغاتی قیراغی " را در حاشیه غربی شهر شاهین دژ به وجود آورده و زیبایی‌های این رود تا نزدیکی‌های سد نوروزلو ادامه داشته که سد انحرافی نوروزلو در محدوده شهرستان باروق برای کنترل سیلاب‌های این رود و مصارف کشاورزی و صنعتی بر روی زرینه‌رود احداث گردیده‌اند و همچنین از این سد، با خطوط عظیم لوله‌کشی، آب آشامیدنی و شرب تبریز تأمین می‌گردد. سپس زرینه‌رود با عبور از باغات و حاشیه شرقی شهر میاندوآب و باغات شمالی این شهرستان وارد دریاچه ارومیه می‌شود. متأسفانه در سال‌های اخیر به علت تأمین آب شرب کلانشهر تبریز و همچنین به علت کمبود بارش‌ها ناشی از تغییرات اقلیمی سطح کره زمین، سطح دبی رود زرینه‌رود در شهر میاندوآب و منطقه میاندوآب دیگر شرق شهر میاندوآب مانند سابق چشم‌انداز زیبای زرینه‌رود را دارا نمی‌باشد.

نام مغولی این رود «چغتو» یا «جغتای» بر گرفته از نام پسر دوم چنگیزخان به خاطر خروشان بودن آن می‌نامیده‌اند و امروزه به زبان محلی به آن جیغاتی (جَغَتی - جَغَتو) می‌گویند

موقعیت ترانزیتی

این شهر در ۲۲۱ کیلومتری جنوب تبریز، ۱۹۸ کیلومتری جنوب شرق ارومیه و ۶۹۸ کیلومتری غرب تهران قرار دارد.

جاده ۲۳ (ایران) از این شهر عبور می‌کند و این شهر را به میاندوآب، تکاب، بیجار و همدان متصل می‌کند.

ترابری

نام مسیر	طول مسافرت
شاهین دژ - بوکان	۴۵ کیلومتر
شاهین دژ - میاندواب	۵۵ کیلومتر
شاهین دژ - تکاب	۸۵ کیلومتر
شاهین دژ - سقز	۶۵ کیلومتر
شاهین دژ - بیجار	۱۸۶ کیلومتر
شاهین دژ - مراغه	۱۲۰ کیلومتر
شاهین دژ - همدان	۳۴۴ کیلومتر
شاهین دژ - تبریز	۲۲۱ کیلومتر
شاهین دژ - ارومیه	۱۹۸ کیلومتر
شاهین دژ - مهاباد	۱۰۱ کیلومتر

پلاک اتومبیل

کدهای استان آذربایجان غربی برای شماره‌گذاری خودرو ۱۷ و ۲۷ و ۳۷ است که کد ۱۷ برای شهرستان ارومیه و کد ۲۷ و ۳۷ برای شهرستان‌های آن می‌باشد. پلاک خودروهای شاهین دژایران ل ۲۷ است.

آثار باستانی

تعداد دو تپهٔ دست‌ساز موجود در داخل شهر که در زمان حکومت مغول‌ها به‌منظور مقابله با حملهٔ دشمنان احداث شده اشاره کرد. در حفاری‌های صورت‌گرفته در سال ۱۳۸۸ بر روی یکی از این تپه‌ها (تپه قاپان) که به روش لایه‌نگاری پله‌ای انجام شد و از نقطهٔ ثابت تا خاک بکر نزدیک به ۲۴ متر لایه‌نگاری شده، دوره‌های اسلامی، ساسانی، مانایی، عصر آهن، برنز۳٬۲ و ۱، کالکولیتیک (عصر مس و سنگ) جدید، میانی و قدیم، و نیز عصر نئولیتیک (نوسنگی) شناسایی شد که قدیمی‌ترین لایهٔ استقرار این محوطهٔ مربوط به دورهٔ نوسنگی است که قدمت آن ۸۰۰۰ سال تخمین زده می‌شود. در حفاری‌های سال ۱۳۸۵ ظروف سفالی زرین‌فام متعلق به قرون سوم و چهارم هجری به دست آمد که نشانگر جایگاه این محوطه به‌عنوان یکی از مراکز مهم ساخت سفالینه‌های زرین‌فام است. یکی از ظروف مکشوفه از این منطقه که در آن شاهینی در حال شکار گوزن به تصویر آمده و کتیبه‌ای به خط کوفی با مضمون آرزوی یُمن و برکت برای صاحب ظرف بر روی آن حک شده در سال ۸۷ به‌عنوان نماد دهمین گردهمایی بین‌المللی باستان‌شناسی ایران که در هرمزگان برگزار شد، انتخاب شده بود.

حمام تاریخی قپان مربوط به اواخر دورهٔ قاجار است و خیابان شهید مطهری، کوچه ۱۵ خرداد راستهٔ قپان واقع شده‌است.

نمای آجری منحصربفرد با تزئینات آجرکاری بسیار زیبا در خیابان امام خمینی و همجوار بانک ملی واقع شده‌است. این اثر متعلق به دورهٔ اواخر قاجاری و هم‌زمان با حمام تاریخی قپان می‌باشد. این اثر در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده‌است.

جاذبه‌های گردشگری

پارک جنگلی

پارک جنگلی با مساحت تقریبی ۲۶ هکتار بزرگ‌ترین پارک مصنوعی شاهین‌دژ است که در شمال باختر این شهر واقع شده‌است.

یک آبنما در پارک جنگلی

این پارک دارای دو آبنما است که درنهایت به‌صورت دو آبشار مصنوعی سرازیر می‌شوند.

زرینه‌رود

زرینه‌رود که با طول ۳۰۲ کیلومتر یکی از بلندترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب ایران می‌باشد، از شاهین‌دژ عبور می‌کند.

پل وحدت؛ نصب شده روی زرینه رود

این رود دارای گونه‌های مختلف ماهی ازجمله ماهی اسبله، آمور، کپور طلایی و معمولی، کاراس، فیتوفاگ و بیگ‌هد، ماش، سفید و کیلکا و سیاه ماهی است. این رودخانه بزرگ یکی از جذاب‌ترین مناطق طبیعی استان آذربایجان غربی می‌باشد که امکان قایق‌رانی در تمامی طول آن وجود دارد و سالانه پذیرای گردشگران و توریست‌های بسیاری از داخل و خارج کشور است.

تفرجگاه ساحلی زرینه رود شاهین‌دژ

تپه قپان

تپه قاپان که در زمان مغول برای مقابله با حملهٔ دشمنان ساخته شد، یکی از آثار ملی ثبت‌شدهٔ ایران در شاهین‌دژ است و قدمت آنها به بیش از ۸۰۰۰ سال می‌رسد. این تپهٔ باستانی طبیعی نبوده و به جهت استراحت کاروان‌ها و اهداف نظامی ساخته شده‌است. این تپهٔ تاریخی در مرکز شهر شاهین‌دژ قرار گرفته و از آثار مهم در مطالعات باستان‌شناسی عصر برنز، آهن و به‌ویژه اسلامی به‌شمار می‌رود.

حمام قپان

نمایی از حمام تاریخی قپان

این حمام تاریخی در دورهٔ قاجار بنا نهاده شده و در قسمت باختری شاهین‌دژ واقع شده‌است. این حمام دارای سقفی گنبدی‌شکل است و روزنه‌های ایجادشده در آن برای تهویهٔ هوا و تأمین روشنایی کاربرد داشتند. ابتدایی‌ترین بخش این حمام رختکن است. بخش بعدی یک راهروی پیچ‌درپیچ است که رختکن را به گرمابه متصل می‌کند. در گرمابه دو نوع حوض وجود دارد که یکی دارای آب سرد و دیگری دارای آب گرم بوده‌است. برای گرم کردن آب حوض از آتش آتشخانه استفاده می‌شده و لوله‌های سفالی این آب گرم را به گرمابه منتقل می‌کرده‌است.

کوه پیر محمد

کوه پیر محمد، با ارتفاع ۲۷۲۰ متر در شمال شرقی شاهین‌دژ واقع شده که تقریباً از همه‌جای شهر قابل‌رویت است. این کوه به‌خصوص در فصل بهار از تفرجگاه‌های مهم شاهین‌دژ به‌شمار می‌رود.

کوه قره داش

قلهٔ کوه قره داش با ارتفاع ۲۸۷۱ متر در شمال شرقی شاهین‌دژ یکی از بام‌های این شهر است. هرساله کوهنوردان متعددی به قلهٔ این کوه صعود می‌کنند.

آبشار اوزان

آبشار اوزان در مجاورت روستایی به همین نام و در فاصلهٔ ۳۰ کیلومتری شرق شاهین‌دژ واقع شده‌است. بلندی این آبشار حدود ۱۵ متر است و در زمره آبشارهای دائمی قرار دارد در دره ای سرسبز و بسیار زیبا واقع شده‌است. مسیر رسیدن به این آبشار دارای پیچ و خم‌های بسیار و در مقطی سنگلاخی است اما سرسبزی دره منتهی به آبشار سختی مسیر را آسان و دلچسب می‌نماید. با رسیدن به انتهای دره آبشاری زیبا و بسیار پرآب به چشم می‌خورد که با صدایی مهیب به پایین می‌خزد. اطراف آبشار را درختان و درختچه‌های گوناگون فرا گرفته‌اند که در کنار پوشش گیاهی این منطقه چشم‌انداز زیبایی را به‌وجود آورده‌است.

مجموعه صخره ای بی بی کند

مجموعهٔ صخره‌ای بی‌بی کند متعلق به هزارهٔ پنجم قبل از میلاد است و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این مجموعه طبیعی نبوده و توسط انسان حفاری شده‌است و در نزدیکی روستای بی‌بی کند و در دل کوهی که بی‌بی کند نام دارد ایجاد شده‌است و در ۱۶ کیلومتری شهر شاهین‌دژ قرار گرفته‌است.

مجموعهٔ صخره‌ای بی‌بی کند به‌صورت چندین اتاق تودرتو حفاری شده‌است که توسط دالان‌هایی پیچ‌درپیچ و باریک به یکدیگر متصل شده‌اند. ورودی مجموعه به‌صورت یک ایوان است که در گذشته آب حاصل از چشمه جوشیده از دل کوه بی‌بی کند توسط یک مسیر باریک به این ایوان هدایت می‌شده‌است. سکوهایی سنگی نیز در ورودی به چشم می‌خورد که به شکل زیبایی با ظرافت تمام تراشیده شده‌اند. در داخل اتاق‌ها حفره‌هایی حفر شده‌است که نقش طاقچه یا سکو را ایفا می‌کرده‌است. در برخی اتاق‌ها نیز نورگیرهایی به چشم می‌خورد. در برخی قسمت‌ها نیز علاوه بر دالان‌ها از پله‌ها برای ایجاد ارتباط بین بخش‌های مختلف استفاده شده‌است.

نقوش صخره‌ای عقربلو

نقوش صخره‌ای عقربلو

نقوش صخره ای عقربلو در روستای عقربلو در ۸ کیلومتری غرب شاهین‌دژ و در کنار رودخانه دائمی زرینه رود شاهین‌دژ واقع گردیده‌است.

در حدود ۵۰۰ متری شمال روستای عقربلو صخره‌ای وجود دارد که دارای سطحی صاف و صیقلی است. در ضلع شرقی این سطوح آثار حجاری انسان عصر شکار به چشم می‌خورد. این نقوش تصاویر زیبایی از چند بز کوهی و یک سری علائم دیگر را به تصویر کشیده‌است. اطلاعات دقیقی از زمان ایجاد این نقوش در دست نیست اما احتمال داده می‌شود که مربوط به دورهٔ پارینه‌سنگی باشند. این نقوش معمولاً آرزوهای نقاش را به تصویر می‌کشد، وجود این نگاره‌ها نشان از دیرینگی سکونت انسان در این مناطق دارد. کنده‌نگاره‌های عقربلو به‌طور کلی به چهار دستهٔ نقوش حیوانی، نقوش انسانی، نقوش هندسی و نقوش ابزارآلات (تیر و کمان و عصا یا نیزه) تقسیم می‌شوند.

قلعهٔ جوشاطو

قلعهٔ جوشاطو در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شاهین‌دژ واقع شده‌است. در گذشته این قلعه جنبهٔ دفاعی داشته‌است.

محله‌ها

• قزلباش پشت بیمارستان
• قلی‌کندی
• قره داش
• باکری
• قزلناو
• شهرک آزادگان
• شهرک جانبازان
• شهرک فرهنگیان
• شهرک شهید رجایی
• پاسداران
• خرمده
• کهنه کند
• چاباها
• سهند غربی
• سهند شرقی
• کشتارگاه

جستارهای وابسته

• فهرست شهرهای استان آذربایجان غربی
• تپه قاپان
• جاده ۲۳ (ایران)
• آذربایجان غربی
• سد نوروزلو
• زرینه رود

منابع

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۳ خ.
• مختصات و ارتفاع