شروانشاهان دودمان‌های پادشاهی محلی در شروان (ناحیه‌ای در قفقاز) و اطراف آن بودند، که از اواخر سده دوم تا اوایل سده دهم خورشیدی بر بخش‌ها یا همه این سرزمین‌ها فرمان می‌راندند. مرکز شروانشاهان در آغاز شهر شابُران (شاوُران) بود، اما گویا در زمان محمد بن یزید شیبانی به شَماخی و سپس در زمان اَخسِتان یکم به باکو منتقل شد. نخستین سلسله شروان‌شاهان در اوایل حکومت عباسیان به قدرت رسید. سرانجام در سال ۹۱۷ خورشیدی (۹۴۵ قمری) به دست شاه تهماسب یکم صفوی برافتاد.

شروان شاهان

۸۶۱–۱۵۳۸
پرچم شروانشاهان
پرچم
نشان ملی
نقشه قفقاز در ۱۰۶۰ میلادی، با موقعیت شروان در سمت راست
نقشه قفقاز در ۱۰۶۰ میلادی، با موقعیت شروان در سمت راست
پایتختشماخی (در ابتدا)
باکو
زبان(های) رایجفارسی(زبان رسمی)
عربی (زبان دربار در ابتدا)
تاتی
آذری کهن
گروه‌های قومی
تات ،تالش، فارس
دین(ها)
اسلام سنی
حکومتامارت، شاه نشین
امیر دربند، شروان شاه 
• ۸۶۱–?
هیثم یکم شروانشاه (اولین)
• ۱۰۹۶ – ۱۱۰۶
منوچهر دوم شروانشاه
• ۱۳۷۲ – ۱۳۸۲
هوشنگ شروانشاه
• ۱۵۳۵–۱۵۳۸
شاهرخ شروانشاه (آخرین)
دوره تاریخیقرون وسطی
• استقلال از خلافت عباسی
۸۶۱
۱۵۳۸
واحد پولدرهم شروان شاهی
پیشین
پسین
خلافت عباسی
صفویان
امروز بخشی از
در عهد سلطنت منوچهر سوم شیروانشاه، دژ باکو برای حفاظت از این شهر بنا شد.

این گونه می‌نماید که لقب شروانشاه به دوران پیش از پیدایش اسلام برمی گردد. جغرافی‌دان مسلمان، ابن خردادبه (متوفی ۹۱۳ میلادی) اشاره می‌کند که اولین شاهنشاه ساسانی، اردشیر اول (متوفی ۲۲۴–۲۴۲ میلادی)، این عنوان را به یکی از حاکمان محلی شروان اعطا کرد. البلذری نیز اشاره می‌کند در نخستین حمله اعراب به شرق قفقاز آنان با یک شروانشاه و لیزانشاه همسایه او مواجه شدند که آنان تسلیم فرمانده عرب سلمان بن ربیع البحیلی (متوفی ۶۵۰ میلادی) شدند.[۱]

شروانشاهان در دورهٔ سلجوقیان همچنان در قدرت خود باقی بودند و با پادشاهان آن سلسله رابطه داشتند و گاه نیز مطیع و خراج‌گزارشان می‌شدند. مهم‌ترین دوره پادشاهی این سلسله عهد منوچهر دوم است. او اگرچه عنوان «خاقان اکبر» را داشت، اما تابع سلجوقیان عراق بود. این وضعیت تا پایان پادشاهی طغرل بن ارسلان آخرین پادشاه سلجوقی عراق ادامه داشت و از این پس، پادشاهان شروان تابع و باج‌گزار شاهان گرجی شدند و با آنان وصلت کردند.

مسجد محمد باکو از کهن‌ترین ابنیه این شهر واقع در ایچری شهر، در عهد سلطنت فریبرز شروانشاه ساخته شد.

هنگامی که جلال‌الدین خوارزمشاه بر آذربایجان تسلط یافت، شروان مدتی خراج‌گزار او بود. همچنین شیخ جنید و شیخ حیدر در جنگ با شروانشاهان به قتل رسیدند ولی شاه اسماعیل یکم صفوی انتقام آنها را از شروانشاهان گرفت و نواحی شروان را به باد غارت داد.[۲] دولت این خاندان تا سال ۹۱۷ خورشیدی (۹۴۵ ه‍. ق) دوام داشت و در این سال به دست شاه تهماسب یکم صفوی نابود گردید؛ ولی بعداً دو تن دیگر نیز به حکومت رسیدند.

محل حکومتی شروانشاهان در باکو.

بازگشت به فرهنگ ایرانی در شروان‌شاهان در زمان یزید بن احمد (یزید دوم) (۳۸۱ ق) شکل گرفت. مینورسکی می‌نویسد: «این واقعیت که یزید بن احمد و دخترش شمکویه در شابران دفن شدند، با توجه به پیدایش ناگهانی نامهای ایرانی در میان نوادگان او حایز اهمیت است. احتمال بسیار دارد که این نوآوری ناشی از ازدواج یزید با شاهزاده خانمی از خاندان‌های قدیمی محلّی بوده باشد.»[۳]

مسجد شروانشاهان.

شاهان شروان ویرایش

سلسله اول، دودمان مزیدی ویرایش

  1. محمد بن خالد شیبانی (در ارمنستان، شروان، اران، آذربایجان، باب‌الابواب)
  2. هیثم بن خالد (لقب شروانشاه یافت)
  3. محمد بن هیثم
  4. هیثم (دوم) بن محمد

سلسله دوم، دودمان کسرانی ویرایش

  1. منوچهر (دوم) پسر فریبرز
  2. فریدون بن فریبرز
  3. منوچهر سوم پسر فریدون
  4. فریدون (دوم) بن منوچهر
  1. شاهنشاه بن منوچهر
  2. فریبرز (دوم) بن آفریدون
  1. اخستان (سوم) بن فرخزاد
  2. کی کاووس بن اخستان
  1. کاووس بن کیقباد
  2. هوشنگ بن کاووس

سلسله سوم، خاندان دربندی ویرایش

  1. خلیل‌الله (دوم) بن ابراهیم
  2. فرخ یسار (دوم) بن ابراهیم
  • ۱۰- شاهرخ بن فرخ یسار (۹۴۲ ق)

سلسله چهارم، مدعیان تاج و تخت ویرایش

  • ۱- برهان علی بن خلیل‌اللّه (۹۵۱ ق)
  • ۲- میرزا ابوبکر بن برهان
  • ۳- فتحعلی (۱۱۸۰ ق)
  • ۴- عسکر بن محمد سعید (۱۲۰۳ ق)
  • ۵- قاسم خان (۱۲۰۹–۱۲۰۳ ق)
  • ۶- مصطفی خان (بار سوم ۱۲۳۶–۱۲۱۲ ق)

حکام ایرانی شروان ویرایش

  • ۱- منوچهر (۹۰۳ ق)
  • ۲- القاص بن اسماعیل صفی (۹۴۵–۹۵۴ ق)
  • ۳- عبداللّه خان (۹۵۸ ق)
  • ۴- فرخ خان (۱۰۴۳ ق)
  • ۵- رستم (حدود ۱۰۴۵ ق)
  • ۶- خسرو سلطان (حدود ۱۰۵۱ ق)
  • ۷- مهر علی خان (۱۰۶۶ ق)
  • ۸- منوچهر خان (۱۰۶۷ ق) و جز آنان

جستارهای وابسته ویرایش

منابع ویرایش

  1. "Shirvanshahs". Wikipedia (به انگلیسی). 2024-01-01.
  2. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، (ص ۶۱)
  3. مینورسکی، و: تاریخ شروان و دربند. ترجمه محسن خادم، تهران: ۱۳۷۵. متن، ص: ۱۴۸.