شفاعت
شفاعت به معنای تقویت و نیرو بخشیدن به شخص ضعیف است، و شفیع به کسی گفته می‌شود که به نیازمند کمک کند تا او را به اعتدال و عدم نیازمندی برساند.[۱] همچنین شفاعت به معنای درخواست بخشش یا کمک کردن از کسی برای دیگری است.[۲]
محتویات
پیرامون واژهویرایش
شفاعت از ماده «شفع» است که در لغت به معنای «جفت شدن با چیزی» است، و اصطلاحاً به معنای حائل شدن برای رفع ضرر از کسی یا رساندن منفعتی به اوست و در عبارت ساده‌تر و در محاورات عرفی بدین معنا به کار می‌رود که شخص آبرومندی از بزرگی بخواهد که از مجرمی بگذرد یا بر پاداش خدمتگزاری بیفزاید.[۳] همچنین سید محمد جواد غروی در کتاب خود می‌نویسد که شفاعت -به غلط- در میان برخی عوام مردم (و نه علما) به این معنی است که انسان هر گناهی کرده باشد با سلام کردن و زیارت اهل قبور ائمه و عزاداری برای آن‌ها شفاعت شامل حال آن هاست و گناهانشان بخشیده می‌شود.[۴] «راغب اصفهانی» در تفسیر گران‌سنگ خویش در این مورد می‌نویسد: «الشّفعُ ضَمُّ الشَّی ءِ إِلی مِثلِهِ». همان‌طور که حکماء گفته‌اند «السنخیته علت الانضمام». پس منظور الله از شفاعت انضمام به یک فرد است. حال این فرد می‌تواند انسانی فاجر باشد؛ و حتماً شفاعت‌کننده برای بهشت شفاعت نمی‌کند و عده‌ای برای دوزخ شفاعت می‌کنند.
در اسلامویرایش
در اصطلاح شرعی و مذهبی شفاعت در آن جا مطرح می‌شود که شخصی در نزد خداوند برای دیگری طلب مغفرت و آمرزش نماید یا بخواهد عقابی که در اثر گناه متوجه نفس گنهکار شده از او برداشته شود یا تخفیف یابد. در این حال، شخص گنهکار، شفاعت شونده و خداوند پذیرندهٔ شفاعت خواهد بود. شفاعت به این معنا از مسلّمات دین اسلام به‌شمار می‌رود.[۳]
در اسلام، شفیعان در روز قیامت از روایات زیادی که در این مورد وارد شده، معلوم می‌شود که شفیعان در روز قیامت فراوانند؛ از جمله انبیاء الهی، علماء، شهداء، ملائکه، مؤمنین، اعمال صالح، ائمه و قرآن.[۱]
شفاعت و اذن خداویرایش
سید محمد جواد غروی با اشاره به آیات الهی در قرآن کریم اثبات می‌کند که شفاعت موقوف به اذن خداست و خداوند وقتی اجازه می‌دهد، که پیامبر یا ائمه با کسی که برایش شفاعت می‌شود سنخیت داشته باشد و اخلاق و اعمال آن شخص مورد رضایت خداوند باشد[۵] این موضوع در آیات بقره ۲۵۵، تحریم ۸ نیز نمایان است.
اقسام شفاعتویرایش
شفاعت بر سه نوع است:
- نوع اول:شفاعتی است که مشرکان و بت پرستان بدان معتقد بودند[۶] و می‌گفتند این بتان شفیعان مایند نزد خدا.[۷] مانند آیات زمر ۳، زمر ۴۳.
- نوع سوم:شفاعت به معنای مقرون شدن و سنخیّت یافتن با مطیعین و طیّبین است یعنی ملحق شدن سنخی به سنخ خود، چنان‌که حکما گفته‌اند سنخیت علت انضمام است.[۶] و خداوند عزیز در آیه نور ۲۶ به این موضوع اشاره دارد.
رابطه معنوی شفاعت شونده و شفیعانویرایش
به عقیده مسلمانان کسانی در روز قیامت مورد شفاعت قرار می‌گیرند که رابطه روحی و قلبی با شافعین داشته باشند. کسانی که نسبت به اولیای الهی محبت داشته و پیرو آن‌ها و عقیده‌شان مانند آنان بوده‌است و با آنان به درجاتی روحی رسیده‌اند مورد شفاعت قرار خواهند گرفت. یکی از حکمت‌هایی که باعث شده‌است خداوند در روز رستاخیز اولیای الهی را واسطه و شفیع این افراد قرار دهد، همین رابطه معنوی و سنخیتی است که در بین آنان نسبت به یکدیگر وجود دارد. در روایات متعدد و بسیار زیادی به دوستی پیامبر و اهل بیتش تأکید شده‌است چراکه همین دوستی موجب رابطه معنوی و سنخیتی روحی با آنان می‌شود. در منبع دینی آمده‌است کسانی که حلقه ارتباط و اتصال به اولیای الهی را گسسته و امامت را نپذیرفته‌اند، شفاعت نخواهند شد برای مثال به این روایت اشاره می‌کنیم که پیامبر اسلام می‌گوید: «به خدا سوگند! برای کسانی که فرزندان و ذریه ام را آزار کرده باشند شفاعت نمی‌کنم.[۸]»
رضایت از شفیعویرایش
همان‌طور که خداوند باید از شفاعت شونده رضایت داشته باشد همان‌طور هم باید از شفیعان رضایت داشته باشد، چراکه شفیعان واسطه فیض خدا هستند به همین علت شرط اصلی و اساسی آنان این است که مورد رضایت و پسند خدا باشند و آنان کسانی اند که خدا برای این کار پسندیده است و به آن‌ها اجازه شفاعت داده است.
رضایت از شفاعت شوندهویرایش
شفاعت شفاعت شوندگان، باید مورد رضای خدا باشد. یعنی شفاعت در حق کسی خواهد شد که در دنیا، راه حق را رفته و مسیر بندگی را در پیش گرفته باشد.
در حقیقت شفاعت تجلی اراده و خواست خدا برای بخشش بندگانی است که در دنیا عقیده و اعمالشان مورد رضایت خدا بوده‌است؛ هرچند اگر لغزش و گناهی از آنان سرزده باشد، شفاعت، پاداشی در حق آنان می‌باشد.
کسانی که از شفاعت محروم می‌باشندویرایش
به عقیده مسلمانان کافران و مشرکان و کسانی که پیامبر و اهل بیت ایشان را آزار داده‌اند و همین‌طور دشمنان اسلام و همچنین کسانی که نماز را سبک می‌شمارند مورد شفاعت قرار نخواهند گرفت. در روایتی از جعفرصادق در رابطه با کسانی که نماز را سبک می‌شمارند چنین بیان نموده است: «کسی که نماز را سبک بشمارد شفاعت ما هرگز شامل حالش نمی‌شود.[۹]»
شفاعت از منظر قرآنویرایش
آیاتی مرتبط با شفاعتویرایش
بیست ودو آیه در قرآن مربوط به شفاعت است: ۱-الأنبیاء۲۸ ۲-الأعراف ۵۳ ۳-النساء۸۵ ۴-مریم۸۷ ۵-طه۱۰۹ ۶-الزخرف۸۶ ۷-بقره۲۵۵ ۸-یونس۳ ۹-یونس۱۸ ۱۰-السجدة۴ ۱۱-بقره۴۸ ۱۲-سبأ۲۳ ۱۳-غافر۱۸ ۱۴-یس ۲۳ ۱۵-الأنعام۷۰ ۱۶-النجم۲۶ ۱۷-الزمر۴۳ ۱۸-الزمر۴۴ ۱۹-هود۷۴ ۲۰-لمدثر۴۸ ۲۱-الشعراء۱۰۰ ۲۲-بقره۲۵۴
۱- "بگو شفاعت یکسره از آن خداست فرمانروایی آسمانها و زمین خاص اوست سپس به سوی او باز گردانیده می‌شوید " زمر ۴۴
۲-"به جای خدا چیزهایی را می‌پرستند که نه به آنان زیان می‌رساند و نه به آنان سود می‌دهد و می‌گویند اینها نزد خدا شفاعتگران ما هستند بگو آیا خدا را به چیزی که در آسمانها و در زمین نمی‌داند آگاه می‌گردانید او پاک و برتر است از آنچه شریک می‌سازند" یونس ۱۸
۳- "و بسا فرشتگانی که در آسمانهایند شفاعتشان به کاری نیاید مگر پس از آنکه خدا به هر که خواهد و خشنود باشد اذن دهد " نجم۲۶
۴- «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی و کافران خود ستمکارانند» شعرا ۲۵۴
۵- «خدا کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را که میان آن دو است در شش هنگام آفرید آنگاه بر عرش استیلا یافت برای شما غیر از او سرپرست و شفاعتگری نیست آیا باز هم پند نمی‌گیرید» سجده ۴
آیاتی که شفاعت را نفی می‌کنند مانند: «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنْفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَابَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَعَةٌ وَالْکَفِرُونَ هُمُ الْظَّلِمُونَ.[۱۰]» ترجمه فارسی آیه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که نه خرید و فروشی در آن است و نه دوستی و نه شفاعتی، و «بدانید که» کافران همان ستمگران هستند. «که هم به خود ستم می‌کنند وهم به دیگران.»
آیاتی که شفاعت را تنها مختص به خدا می‌دانند مانند: «أللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ مَا لَکُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِیٍ‌ّ وَلَا شَفِیعٍ أَفَلَا تَتَذَکَّرُونَ.[۱۱]» ترجمه فارسی آیه: خداوند کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است، در شش روز آفرید، سپس بر عرش استیلا یافت؛ برای شما جز او هیچ یاور و شفاعت‌کننده‌ای نیست، آیا متذکّر نمی‌شوید «و پند نمی‌گیرید؟»
آیاتی که از شفاعت دیگران به اجازه خدا یاد می‌کنند مانند: «اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی الْسَّمَوَتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیْهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَآءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ الْسَّمَوَتِ وَالْأَرْضَ وَلَا یَؤُدُهُ حِفْظُهُمَا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ.[۱۲]
آیاتی که شرایط شفاعت کنندگان را بیان می‌کنند. مانند:
- «وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَی[۱۳]» ترجمه فارسی آیه: «شفاعت نمی‌کنند مگر برای کسی که مورد رضایت خدا باشد.»
- «مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَلَا شَفِیعٍ[۱۴]» ترجمه فارسی آیه: «برای ستمکاران، دوستدار و شفیعی نیست.»
مشمولین شفاعتویرایش
مشمولین شفاعت همان اصحاب یمین هستند که دین و اعتقادی صحیح دارند و از بهشتیان محسوب می‌شوند. «وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَی[۱۳]» براساس این آیه شفاعت تنها به کسانی تعلق دارد که خدا از آنان راضی یا خشنود باشد. در این آیه تنها خشنود بودن خدا ملاک می‌باشد و از شرایط دیگری برای شفاعت ذکر نشده‌است. به تفسیر مفسران منظور خدا از خشنودی، خشنود بودن از دین آن هاست و نه اعمال آن‌ها. از این مجموع این آیه‌ها نتیجه می‌گیریم که مشمولین شفاعت کسانی هستند که معتد به دین حق باشند، امّا گناهان کبیره انجام داده باشند، چراکه در ابتدای سورهٔ نساء به این مسئله اشاره شده‌است که تنها گناهان کبیره است که تا قیامت باقی می‌ماند و الا کسانی که مرتکب گناهان صغیره شده‌اند براساس مفاد ابتدای این سوره مورد عفو قرار می‌گیرند.
شافعینویرایش
شفاعت دو قسمت است: شفاعت تکوینی و شفاعت تشریعی
شفاعت تکوینی عبارت است از وساطت علل وجودی در میان خدا و موجودات دیگر. براساس این نظر تمام اسباب و علل وجودی، شفیع محسوب می‌شوند.
شفاعت تشریعی نیز دو قسمت است: یکی شفاعت کنندگان در دنیا که سبب مغفرت، آمرزش و غرب الهی می‌شوند. موارد زیر را می‌توان از جمله این شفاعت کنندگان برشمرد:
توبه،[۱۵] قرآن[۱۶] و ایمان[۱۷] عمل صالح، ملائکه و مؤمنان.
دیگر شفاعت کنندگان در جهان آخرت و قیامت، از آیه ۱۴۳ سوره بقره، این گونه می‌توان استفاده نمود که منظور از شهدا، شاهدان اعمال هستند. نه کشته شدگان در راه خدا.
شفاعت از منظر روایاتویرایش
شفاعت پیامبر اسلامویرایش
در روایتی نیز از جعفرصادق سؤال شد:
مگر مؤمن به شفاعت محمد صلی الله علیه و آله و سلم درآن روز نیازمند است؟ فرمود: آری؛ مؤمنان نیز خطاها و گناهانی دارند و هیچ‌کس نیست مگر این که آن روز به شفاعت محمد صلی الله علیه و آله و سلم محتاج است.[۱۸]
شفاعت قرآنویرایش
علی بن ابیطالب در نهج البلاغه در این باب چنین می‌گوید:
قرآن شفاعت‌کننده‌ای است که شفاعتش پذیرفته می‌شود.[۱۹]
شفاعت اهل بیت پیامبر اسلامویرایش
در حدیث‌هایی از محمدباقر و جعفرصادق چنین نقل شده‌است که گفته‌اند:
به خدا سوگند که ماشفاعت می‌کنیم؛ به خدا سوگند که ما در حق شیعیان گنهکارمان شفاعت می‌کنیم چنان‌که دشمنان ما با دیدن آن می‌گویند: ما را نه شفاعت کنندگانی است و نه دوستی مهربان.[۲۰]
شفاعت ایمان و عمل صالحویرایش
علی ابن ابیطالب می‌گوید:
شفیع مردمان، عمل به حق است و پایبندی به صداقت و راستی.[۲۱]
شفاعت توبهویرایش
از علی بن ابیطالب در این باب منقول است که گفته است:
شفاعت‌کننده‌ای موفق تر از توبه نیست.[۲۲]
شفاعت پیامبران الهیویرایش
علی ابن ابیطالب در این مورد چنین می‌گوید:
دعوت پیامبران خدا را اجابت کنید و در برابر آن‌ها سر تسلیم فرود آورید و فرمان آن‌ها را ببرید تا مشمول شفاعت آنان شوید.[۲۳]
شفاعت فرشتگان و ملائکه الهیویرایش
از پیامبر اسلام دربارهٔ این موضوع منقول است که گفته است:
شفاعت کردن مخصوص پیامبران و اوصیاء و مؤمنان و فرشتگان است.[۲۲]
شفاعت شهیدان راه حقویرایش
پیامبر اسلام در مورد شفاعت شهیدان چنین گفته است:
یک نفر از آن‌ها دربارهٔ هفتاد هزار نفر از خانواده و همسایگان شفاعت می‌کنند.
شفاعت دانشمندان و علمای دینویرایش
پیامبر اسلام در باب این مسئله چنین گغته است:
یک نفر از آن‌ها دربارهٔ هفتاد هزار نفر از خانواده و همسایگان شفاعت می‌کنند.[۲۴]
شفاعت مؤمنینویرایش
جعفرصادق دربارهٔ شفاعت مؤمنین چنین گفته است:
مؤمن بر دو گونه است: مؤمنی که به عهد و شرط خدا وفا کند و این سخن خدای عزوجل است که «مردانی هستند که به پیمانی که به خدا بسته بودند وفا کردند». چنین مؤمنی نه گرفتار هول و هراس‌های دنیا می‌شود و نه هول و هراس‌های آخرت. او از کسانی است که شفاعت می‌کند و نیاز به شفاعت کسی ندارد؛ «دوم» مؤمنی که چون ساقه گیاه گاه کج و گاه راست می‌شود. چنین مؤمنی دستخوش هول و هراس‌های دنیا و آخرت می‌شود و از جمله کسانی است که برایش شفاعت می‌شود ولی قدرت شفاعت کردن ندارد.[۲۵]
شفاعت خویشاوندانویرایش
محمدباقر چنین گفته است:
انسان برای قبیله خود شفاعت می‌کند؛ انسان برای خانواده خود شفاعت می‌کند؛ انسان به اندازه عمل خود در حق دو نفر شفاعت می‌کند؛ این است آن مقام محمود.[۲۶]
شفاعت عابدین و کسانی که عمر خود را در اسلام و برای خدمت به خلق خدا صرف کردندویرایش
از جعفرصادق منقول است که در این باب چنین گفته است:
چون روز قیامت شود … به عابد گفته می‌شود: به بهشت برو و به عالم گفته می‌شود: بایست و به سبب آنکه مردم را تربیت و ادب نیکو آموختی، برای آنان شفاعت کن.[۲۷]
از دیدگاه متفکرانویرایش
علی شریعتی :شفاعت در اسلام عامل کسب شایستگی نجات است، نه وسیله «نجات ناشایسته»، این فرد است که باید شفاعت را از شفیع بگیرد و سرنوشت خود را بدان عوض کند. یعنی سرشتش را چنان تغییر دهد که شایسته تغییر سرنوشتش باشد.[۲۸]
مرتضی مطهری می‌نویسد: در شفاعت غلط، شفیع تحت تأثیر گناه‌کار و صاحب قدرت تحت تأثیر شفیع قرار می‌گیرد؛ ولی در شفاعت صحیح، برعکس است: خدا علت مؤثر در شفیع است، و شفاعت شفیع، تحت تأثیر او و به خواست او در گناه‌کار مؤثر واقع می‌شود. سلسله‌جنبان رحمت، در نوع غلط شفاعت، گناه‌کار است و در نوع صحیح آن، مشفوعٌ عنده (خدا) است.[۲۹]
رضا قهرمانی می‌نویسد:بزرگان دین و ائمه واسطه‌ای برای تعلیم و تربیت و به تکامل رساندن مردم هستند و آموزه هایشان واسطه‌ای است برای نزدیکی انسان به خدا و رفتار و عمل به آن موجب رضای خدا و استجابت دعا می‌شود. شفاعت در حق کسی خواهد شد که در دنیا، راه حق را رفته و مسیر بندگی را در پیش گرفته باشد و مورد رضای خدا باشند.[۳۰]
نقدویرایش
احمد کسروی، در خرده‌گیری به باور به شفاعت در رساخیز، می‌نویسد:
اول باید دانست که شفاعت در دستگاه عدالت نمی‌شود، در دستگاه ظلم و جهل می‌شود. در زمان قدیم پادشاهان مستبد که بودند احکام آن‌ها از روی جهل یا ظلم بود. بیک مرد بیگناهی تهمت می‌زدند و می‌آوردند و پادشاه بدون تحقیق حکم می‌کرد ببرند سرش را ببرند، یا کسی یک گناه کوچک کرده بود پادشاه خشمش می‌گرفت و می‌گفت شکمش را پاره کنند. در برابر آن‌ها شفاعت لازم بوده وزیرها بایستی بخاک افتند و بقبله عالم التماس کنند تا بدبختی را از کشته شدن نجات دهند؛ ولی در دستگاه عدالت شفاعت معنی ندارد. مثلاً امروز در عدلیه گناهکاری را می‌آورند و تحقیق می‌کنند و حکم می‌دهند که اعدام شود، آیا ممکنست کسی در آنجا شفاعت کند؟!. هیچ تاکنون شده است؟ !. مثلاً دربارهٔ محمود قاتل، اصغر بروجردی، پزشک احمدی حکم دادند، آیا کسی شفاعت کرد؟.. آیا ممکن بود بکند؟. این است که می‌گویم: شفاعت در دستگاه ظلم و جهل می‌شود، در دستگاه عدالت نمی‌شود.
پس شما که بشفاعت عقیده دارید معنیش آنست که دستگاه خدا را دستگاه ظلم و جهل می‌شناسید، معنیش این است که بخدا توهین می‌کنید.
بعقیده شما روز قیامت خدا چون برای رسیدگی بحساب مردم می‌نشیند، یک دفعه بغضب می‌آید، نزدیک می‌شود که حکم کند آتش جهنم مانند اژدها، همه را بکام خود کشد، مردم بترس می‌افتند، ملائکه لرزیدن می‌گیرند پیغمبرها وانفسا می‌گویند، در چنان هنگامی امامهای شما پیش می‌آیند و بشیعیان خود شفاعت می‌کنند. یکی را می‌گویند شیعه ماست، دیگری را می‌گویند زوار ماست، هر کسی را بعنوانی از خشم خدا نجات می‌دهند، اگر در یکجا خدا ایستادگی کرد و کار بسختی کشید فاطمهٔ زهرا ناله می‌کشد که عرش و کرسی بلرزه می‌افتد، خدا ناچار می‌شود هرچه می‌خواهند بدهد. ببینید چه توهینی بخدا کردید؟!.
این معنایش آنست که امامهای شما بمردم مهربانتر از خدا بوده‌اند. خدا خواهد خواست همه را بسوزاند و آن‌ها شفاعت کرده نخواهند گذاشت.
من تعجب می‌کنم شما از یک طرف می‌گویید: حساب هست، کتاب هست. از یک طرف هم می‌گویید شفاعت خواهد بود. اگر حساب و کتاب هست دیگر شفاعت چه معنی دارد؟!.[۳۱]
پانویسویرایش
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ «شفاعت» (فارسی). دانشنامهٔ رشد. بازبینی‌شده در ۱ شهریور ۱۳۸۸.
- ↑ فرهنگ فارسی معین، سرواژهٔ «شفاعت».
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «شفاعت در قرآن و حدیث» (فارسی). فارس نیوز. بازبینی‌شده در ۱ شهریور ۱۳۸۸.
- ↑ کتاب چند گفتار، نشر نگارش، 1379، گفتار هشتم:پاسخ به چند سؤال
- ↑ کتاب چند گفتار، نشر نگارش، 1379، گفتار هشتم:رابطهٔ میان شفاعت و اذن خدا
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ کتاب چند گفتار، نشر نگارش، 1379، گفتار هشتم:اقسام شفاعت
- ↑ سورهٔ یونس آیهٔ 18
- ↑ بحار ج ۹۳ ص ۲۱۸.
- ↑ میزان الحکمه ج ۴ ص ۱۴۷۲
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۴.
- ↑ سوره سجده، آیه ۴.
- ↑ خداست که معبودی جز او نیست زنده و برپادارنده است نه خوابی سبک او را فرو می‌گیرد و نه خوابی گران آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند آنچه در پیش روی آنان و آنچه در پشت سرشان است می‌داند و به چیزی از علم او جز به آنچه بخواهد احاطه نمی‌یابند کرسی او آسمانها و زمین را دربر گرفته و نگهداری آن‌ها بر او دشوار نیست و اوست والای بزرگ سوره بقره، آیه ۲۵۵.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ سوره انبیاء، آیه ۲۸.
- ↑ سوره غافر، آیه ۱۸.
- ↑ سوره زمر، آیه ۵۴.
- ↑ سوره مائده، آیه ۱۶.
- ↑ سوره حدید، آیه ۲۸.
- ↑ بحار ج ۸ ص ۴۸.
- ↑ نهج البلاغه خ ۱۷۶.
- ↑ بحار ج ۶ ص ۳۷.
- ↑ غرر الحکم ۵۷۸۹.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ بحار ج ۸ ص ۵۸.
- ↑ غررالحکم ۲۵۰۹.
- ↑ خصال ۱۵۶/۱۹۷.
- ↑ کافی ج ۲/۲۴۸.
- ↑ بحار ج ۸ ص ۴۳.
- ↑ علل الشرایع ۳۹۴/۱۱.
- ↑ کتاب فاطمه فاطمه است، علی شریعتی، بخش 5
- ↑ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج1، عدل الهی، 242
- ↑ کتاب حقیقت امامت، رضا قهرمانی، صفحه 155
- ↑ کسروی، احمد (۱۳۲۴). گفت و گو - استا رجبعلی دین یادمی‌گیرد. چاپخانه پیمان. صص. ۱۲–۱۳.
منابعویرایش
- دانشنامهٔ رشد
- فارس‌نیوز
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین.
