شهرستان جغتای

شهرستان جغتای
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
مرکز	جغتای
سال شهرستان شدن	۱۳۸۷
مردم
مذهب	شیعه
شهرها
جغتای و ریواده
تعداد بخش‌ها
مرکزی، هلالی

شهرستان جغتای به مرکزیت شهر جغتای، یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی می‌باشد.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان جغتای در شمال شرق کشور و شمال غربی استان خراسان رضوی در بین ۵۶°۳۶ٰ تا ۵۷°۱۶ٰ طول جغرافیایی و ۲۶°۲۵ٰ تا ۳۶°۵۳ٰ عرض جغرافیایی واقع شده‌است. مساحت این شهرستان ۱۶۸۵ کیلومتر مربع است و از شمال با شهرستان اسفراین و شهرستان جاجرم؛ از شرق با شهرستان جوین؛ از جنوب به شهرستان داورزن و شهرستان سبزوار و از غرب با شهرستان جاجرم و استان سمنان همجوار است. شهرستان جغتای توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هرده جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب محدود شده و رودخانه شور جوین در خط القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست‌ترین اراضی منطقه را دربرگرفته‌است. جغتای در غربی‌ترین نقطه استان خراسان رضوی و در فاصله ۳۱۰ کیلومتری از مشهد قرار گرفته‌است.

وجه تسمیه

برخی از تاریخ نویسان بر این باورند که نام جغتای از پسر چنگیزخان مغول گرفته شده اما در نگاه برخی دیگر: کلمه جغتای (با تلفظ آن به فتح غ، نه سکون)؛ از دو کلمه «جغ» به معنای آبنوس و «اتای» به معنی پرتاب کردن می‌دانند. اینها کلماتی مغولی نیستند بلکه ترکی هستند. از این نگاه، علت نامگذاری جغتای این بوده‌است که اهالی این منطقه در قلعه‌ای مستحکم و مرتفع سنگر می‌گرفته‌اند و هنگام هجوم دشمن، درختان آبنوس را به طرف لشکر مهاجم پرتاب می‌کرده‌اند چنان‌که از این درختان هنوز هم چند تایی در باغ‌های شهر جغتای موجود است؛ بنابراین جغتای نام شهری است که با پرتاب چوب‌های آبنوس از آن محافظت می‌شده‌است.

تاریخ

شهرستان جغتای، بخش وسیعی از ولایت گویان یا کویان قدیم را در بر می‌گیرد. این ولایت، سرزمین یا دشت وسیعی که دو شهرستان جغتای و جوین امروزی را شامل می‌شود. در معجم‌البلدان یاقوت حموی مرزهای این ولایت وسیع، از بسطام تا نیشابور بوده و در سمت جنوب، به بیهق؛ و در سمت شمال، به جاجرم می‌رسیده‌است. حیات تاریخی جوین به دوره اشکانیان می‌رسد اعتمادالسلطنه تاریخ بنای گویان را دوره پارتیان (اشکانیان) و بانی آن را گودرز (یکی از پادشاهان سلسله اشکانی) معرفی نموده‌است. در دوره اسلامی و به ویژه از دوره طاهریان تا اواخر حکومت خوارزمشاهیان یعنی اوایل قرن سوم هجری تا اوایل قرن هفتم هجری، ولایت جوین به مرکزیت آزادوار (از توابع شهرستان جغتای امروزین) از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان بود. این ولایت در دوران استیلای مغولان بر ایران در قرن هفتم هجری، تا پایان حکومت صفویان (اوایل قرن دوازدهم هجری)، به مرکزیت فریومد یکی از ولایات خراسان بزرگ بود. مرکزیت ولایت، در دوره افشاریه، به آق قلعه منتقل شد و تا پایان حکومت محمدشاه قاجار مرکز ولایت بود. در زمان حاکمیت سلیمان خان قلیچی (حاکم این منطقه)، مرکز حاکمیت، از آق قلعه به قلعه قارضی (جغتای کنونی) منتقل گردید دوران مرکزیت قلعه قارضی از اواخر دوره حکومت محمدشاه قاجار تا اوایل حکومت ناصرالدین شاه قاجار (تقریبا بین سال‌های ۱۲۲۰ تا ۱۲۲۸ هجری شمسی) بوده‌است. در همین سال‌ها قدرت خاندان قلیچی تنزل یافت و حاکمیت آنان بر منطقه، خاتمه یافت و بر اساس تدابیر حکومت مرکزی، منطقه گویان (دشت وسیع جوین)، چند سالی به تابعیت بجنورد درآمد. پس از آن اداره منطقه جوین به یکی از کاندیداهای والی خراسان واگذار شد و او به خاطر موقعیت و ارتباطی که با سبزوار داشت، این ولایت را به قلمرو حاکمیتی سبزوار ضمیمه نمود و تقریباً از حدود سال‌های ۱۲۳۰ شمسی بود که سرزمین گویان، به عنوان یکی از مناطق یا بخش‌های تابعه ولایت سبزوار معرفی شد. در این دوران (اوایل دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار تا سال ۱۳۷۵ شمسی)، جغتای مرکز بخش جوین بود و پنج دهستان نقاب، آزادور، خسروشیر، کهنه و براکوه؛ دهستان‌های این بخش را تشکیل می‌دادند. در سال ۱۳۷۵، نقاب از دهستان، به بخش ارتقاء یافت و از همان سال به عنوان مرکز بخش جوین دارای بخشداری شد. از این زمان بود که منطقه جوین از نظر تقسیمات کشوری، به دو بخش جدا از یکدیگر تقسیم گردید و تا سال ۱۳۸۶ شمسی، این منطقه در قالب دو بخش جغتای و نقاب در تابعیت شهرستان سبزوار بود. و سرانجام طی مصوبه دولت در سال ۱۳۸۶، بخش‌های جوین و جغتای، به دو شهرستان مستقل ارتقاء یافتند. اما گرچه منطقه گویان یا جوین بزرگ از نظر تقسیمات کشوری به دو شهرستان جوین و جغتای، تفکیک شده‌است اما مردم این منطقه دارای اشتراکات تاریخی و فرهنگی در هم تنیده و کهن هستند که یادآور سرزمینی یگانه به نام سرزمین گویان است.

تقسیمات کشوری

• • بخش مرکزی
  • بخش هلالی

جمعیت و جغرافیای انسانی

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان جغتای در سال ۱۳۹۰ برابر با ۴۷۹۲۰ نفر بوده‌است. زبان اهالی این شهرستان، فارسی و هلالی جغتایی، سهیلی جغتایی، آهی جغتایی، صبوحی جغتایی وفنایی جغتایی و… از جمله مشاهیر این شهرستان می‌باشند.

آثار تاریخی

مهمترین آثار تاریخی شهرستان جغتای عبارتند از:

• مسجد جامع قارزی: در جنوب شهر جغتای که توسط قاسم خان در دوره حکومتی علی میر ابوالقاسم میر مراد در زمان شاه صفی اول به سال ۱۰۴۵ هجری قمری بنا شده‌است.
• معصوم‌زاده جغتای: واقع در جنوب شهر جغتای که منسوب به اولاد امام موسی ابن جعفر (ع) و مشهور به نام محمدعلوی.
• بقعه سلطان سیدعبدالله: آرامگاه عبدالله بن موسی الکاظم در روستای گفت.
• بقعه سلطان سیداحمدرضا علوی: از اعقاب امام زین العابدین (ع) در روستای خداشاه.
• بقعه سیدحسن غزنوی: شاعر غزل سرای معروف قرن ششم هجری قمری در روستای آزادوار.
• مزار آقا سیدحسین: در روستای شفیع‌آباد.
• مسجد تاریخی خسروشیر: در روستای خسروشیر.
• قلعه کهنه و حاکم‌نشین آزادوار: در روستای آزادوار.
• قلعه کهنه و قدیمی الله‌آباد