فعل در زبان پارسی میانه

بررسی فعل در زبان پارسی میانه از جستارهای مهم در زمینه واکاوی این زبان است. فعل یا کارواژه در زبان پارسی میانه یا زبان پهلوی یکی از بخش‌های جمله شمرده شده و همانند زبان فارسی به گونه‌های ساده، پیشوندی، مرکب (یا همبند) و عبارت فعلی بخشبندی می‌شود. دانش امروزی پیرامون فعل‌های این زبان وابسته به سنگ نبشته‌های ساسانی، سکه‌ها و کتاب‌های پهلوی می‌باشد. کارهای درخور و ارزشمندی پیرامون شناسایی، واکاوی و ریشه‌شناسی فعل‌های این زبان صورت گرفته‌است. برای نمونه می‌توان کتابهای یدالله منصوری و نیز کتاب ریشه شناسی افعال ایرانی را نامبرد.

شیوه‌های ساخت فعل در زبان پارسی میانه

ساختن کارواژه در زبان پارسی میانه تقریبا بدون محدودیتی انجام می گرفته است. به دیگر سخن، از روی اسم، صفت، پی‌واژه (حرف اضافه)، پیشوند و برواژه(قید) فعل برساخته می شده است . جدول زیر نمونه ای از این دستگاه فعل-سازی را می نمایاند.

فعل برساخته

از روی	نمونه	معنی	توضیح
اسم	مرگؽنیدن	کشتن	مرگ + اؽنیدن (پسوند فعل گذراساز)
اسم مصدر	دیداریهیستن	دیدار کردن	دیدار + ایهیستن (پسوند فعل مجهول ساز)
صفت	پَیداگؽنیدن	پیدا ساختن	پیداگ + اؽنیدن (پسوند فعل گذراساز)
ضمیر	خْوؽشؽنیدن	ازان خویش کردن	خوؽش + اؽنیدن (پسوند فعل گذراساز)
برواژه	فْرۉدؽدن	فرود آوردن	فرۉد + یدن (پسوند فعل ساز)
پیشوند	هَمؽنیدن	یکی کردن	هَم+ اؽنیدن (پسوند فعل گذراساز)
پیواژه	اَباگؽنیدن	همراهی کردن	اَباگ+ اؽنیدن (پسوند فعل گذراساز)

جدول زیر نیز روشهای برساختن فعل مجهول، ساده و گذرا را برای سوم شخص در زمان گذشته و حال می نمایاند.

پسوند فعلی

نوع فعل	پسوند برای بن گذشته	پسوند برای بن حال	نمونه (مصدر)	معنی
فعل مجهول	ایهیست	ایه	اَکار +ایهیستن ← اَکاریهیستن	بی اثر شدن
فعل ساده یا ناگذر	ایت/اید	φ (تهی)	اسوار+ایتن ←اسواریتن	سوار شدن، سواره رفتن
فعل ساده یا ناگذر	آد	φ (تهی)	پَدیست +آدن← پَدیستادن	تهدید کردن
فعل ساده یا ناگذر	ایست	φ (تهی)	کام+ایستن← کامیستن	خواستن، کامِستن
فعل گذرا	اؽنید/اؽنیت	اؽن	اَکار+اؽنیدن ← اَکارؽنیدن	بی اثر کردن

شیوه دیگری نیز برای ساخت فعل گذرا از ناگذر بوده است که در واقع از زبان پارسی باستان برمانده بوده است. در این شیوه از روی ریشه قوی، صورت بالانده ساخته می شده است. به جدول زیر نگاه کنید.

نمونه هایی از گذراسازی فعل بصورت بالانده

فعل ناگذر	معنی	فعل گذرا	معنی
افسَردن	سرد شدن، افسردن	افساردن	سرد کردن، افسرانیدن
فْرَزَفتن	پایان یافتن	فْرَزافتن	پایان دادن
فْرَنَفتن	پیش رفتن	فْرَنافتن	پیش بردن، هدایت کردن

این شیوه گذراسازی در زبان فارسی در دِگَراندن کاواژه های برگشتن، نشستن، شکفتن، کفتن به برگاشتن، نشاستن، شکافتن و کافتن به کاربرده شده است.

پیشوندها و پسوندهای فعلی

در زیر پاره ای از پیشوندها و پسوندهای فعلی در این زبان آورده شده‌است.

پیشوندهای فعلی

پیشوند	معنی	نمونه
آ/ا	پیشوند فعل ساز	اَگارؽنیدن (اَکار(ناکار)/بی اثر کردن، بی کاربرد کردن)
اَباز/اَباچ	باز	اَبازداشتن (جلوگیری کردن)، / اَپاچ ماندَن
اَبَر	ابر، بر	ابرآمدن (طلوع کردن)
اَبؽ/اَپؽ	بی، بدون، بیرون	اَپؽراهیتن (به بیراهه بردن)
اَز/اوس/ش/ز֯	بیرون	اَزمودن، اوسکاردن (سگالیدن)
اَنا/ان	منفی ساز	اَنایافتن (بدست نیاوردن)
اَندَر	در، درون	اندرآوردن (تولید کردن)
اَف/اَب/اَپ	بالا	اَفشانیدن
اول (ul)	بر، روی	اول آمتن (برخاستن، بالاآمدن)؛ اول داشتن (برپا کردن)، اول ایستادن (برخاستن)
ایر	زیر	ایرپَدیدن (فروافتادن)
تَر	بار منفی می‌سازد	تَرمؽنیدن (تحقیر کردن)؛ تَرکَرتَن (بی حرمت کردن)
پس	پس	پس رفتن
پیش	پیش	پیش بوردن (پیش بردن)
پَی/پاد/پَد	پِی، درپی	پَیواختن (جواب دادن)، پَدیستادن (عهد کردن)
دوژ/دوش	بد	دوسرَوانیتن (بدآوازه کردن)
ف֯رَ/ف֯را	پیش	فرَگندن (پی افکندن)
ف֯راز/ف֯راچ	فراز	فرازگیریفتن (تصمیم گرفتن، اجرا کردن)
ف֯رود	فرود، فرو	فرودنیهادن (فرونهادن)
نِ/نی	پایین، به سوی پایین	نِگُنتن (دفن کردن)
وی	بار منفی می‌رساند؛ بار وارونه به فعل می‌دهد	ویچیتن (گُزیدن)
پَر/پَری	پیرامون	پَریستیدن (پرستاری کردن)
هم/هن	هم	هَمبستن (تشکیل دادن)، هَنجافتن (کامل کردن)
هو	خوب، نیک	هوبوییتن (بوی خوش دادن)، هوداشتن (نگهداری کردن)

پسوندهای فعلی

پسوند	معنی	نمونه
ایشْنْ	پسوند اسم مصدر ساز	شْناییشن (احترام)
اگ	پسوند صفت فاعلی	داناگ
َگ	پسوند اسم ساز	امبارَگ (انبار)
ایگ	پسوند اسم ساز
َندَگ	پسوند صفت فاعلی	زیوَندگ (زنده)
ار	پسوند اسم مصدر ساز و صفت فاعلی	وینارتار (گُنارنده)
ان	پسوند صفت فاعلی	واران (باران)
َن	پسوند اسم ساز (ابزار)	پتموزَن (جامه)

فهرست فعل‌های ساده

در فهرست زیر کوشش شده‌است تا فهرستی از فعل‌های زبان پارسی میانه که ناآشنا می‌نمایند، آورده شود. توضیح اینکه از واج [ؽ] برای نشان دادن یای مجهول و از واج [ۉ] برای نشان دادن /اُ/ی کشیده در زبان پهلوی استفاده شده است.

کارواژه‌های ساده

مصدر	بن حال	هم ارز فارسی	معنی
اَبارونؽنیدن	اَبارونؽن	؟	نادرست عمل کردن، بد کردن
اَباگؽنیدن	اَباگؽن	؟،(ابا/با در فارسی)	همراهی کردن
اَبامؽنیدن	اَبامؽن	؟	مدیون بودن؛ وامدار بودن
اَباییدن	اَبای	بایستن	بایسته بودن
اَبَخشاییدن	اَبَخشای	بخشودن	بخشودن، عفو کردن
اَبزارؽنیدن	اَبزارؽن	؟	مجهز کردن، افزارمند کردن
اَبِسپُردن	ابِسپُر	سپردن	سپردن، واگذاردن
اَبِستامیدن	ابِستام	وَستام کردن، وَستامیدن	اعتماد کردن، اطمینان کردن
اَبِسیهیدن/اَبِسیستن	اَبِسیه	؟	ویران شدن، نابود شدن
اَبزودن	اَبزای	افزودن	افزودن
اَبگاردن	اَبگار	؟	فراهم کردن، تهیه کردن
اَبگندن	اَبگن	افکندن	افکندن، انداختن
اَبیزگیهیستن	اَبیزگیه	؟	خالص شدن، آویژه شدن
اَبیزگؽنیتن	اَبیزگؽن	؟	خالص کردن، آویژه کردن
اَبیوختن/اَپیوختن	اَبیوز/اَپیوز	؟	پیونددادن، متصل کردن، وصل کردن
آپاتانؽنیتَن	آپاتانؽن	آبادانیدن	آبادان کردن
اَپامؽنیتَن	اَپامؽن	؟	وامدار بودن، بدهکار بودن
اَپَرویچیتَن	اَپَرویچ	؟	پیروز شدن
اَپَخشاییتَن	اَپَخشای	؟	محروم کردن
اَپؽراهیتن	اَپؽراه	ابیراهیدن/بیراهیدن	بیراه کردن، منحرف کردن
اَپّوردن	اَپَّر	ربودن	ربودن
اَچارؽنیتَن	اَچارؽن	؟	بیچاره کردن، ناتوان کردن
اَدویشتن	؟	؟	فرمان صادرکردن
آردن	آر	؟	آرد و آسیاب کردن
اَرزانیکؽنیتن	اَرزانیکؽن	؟	ارج نهادن، احترام نهادن
آرزوگؽنیدن	آرزوگؽن	؟	آرزومند شدن
اَزدؽنیتن	ازدؽن	؟	اطلاع دادن، اعلام کردن
آزرمیتن	آزرم	آزرمیدن	احترام کردن
اَزروفتن	اَزرَو	؟	خاموش شدن
آستاریدن	آستار	؟	گناه کردن
آستارؽنیدن	آستارؽن	؟	به گناه واداشتن
اَستُوانیتن	اَستُوان	خَستودن	خستو شدن، اقرار کردن، اعتراف کردن
آستودن	آستاو	؟	تصویب کردن؛ تایید کردن
اَسْواریتَن	اَسوار	؟	اسب سواری کردن
آسیفتن	آسیپ	؟	روشن کردن
اَشکو وؽنیتن	اَشکووؽن	؟	آشکوب زدن، سقف زدن
آشیختن	آشینج	اشپوختن	پاشیدن، سرریز شدن
آشکاراگؽنیدن	آشکاراگؽن	؟	آشکارکردن
آشنودن	آشنَو	شنودن	شنیدن
اَفسردن	افسر	افسردن	سرد شدن
اَفساردن	افسار	افسرانیدن	سرد کردن
اَفسینیستن	اَفسین	؟	نابود کردن، تباه کردن
اَفسودن	افسای	افسودن	جادوکردن
اَفشانیدن	افشان	افشانیدن	پراکندن
اَفشوردن	افشار	افشردن	فشاردادن
اَفدیشتن	افدیش	؟	جهت دادن
آگاهؽنیدن	آگاهؽن	آگاهانیدن	آگهی دادن
اَکارؽنیدن	اَکارؽن	؟	بی کاربرد کردن، بی اثر کردن
اَکاریهیستن	اَکاریه	؟	بی کاربرد شدن، بی اثر شدن
آگندن	آگن	آکندن	پرکردن
آگوستن	آگیش	آگیشیدن	آویزان کردن
آهوگؽنیدن	آهوگؽن	؟	معیوب کردن، ناقص کردن
اَهرافتن	اَهرام	؟	بلند کردن، بالابردن
آهیختن	آهنج	آهیختن	بیرون کشیدن، استخراج کردن
آمارؽنیتن	آمارؽن	آماردن	آماردن، محاسبه کردن
اَنافتن	اَناب	؟	رد کردن؛ دور کردن؛ جلوگیری کردن
اَنامیتَن	اَنام	؟	خم شدن، تعظیم کردن
اَنبوسیتن	اَنبوس	اَنبوسیدن	پدید آمدن، موجود گردیدن
اَندوشیتن/هندوشیتن	اَندوش/هندوش	؟	قرینه‌سازی کردن؛ شبیه‌ساختن
آنیدن	آنَی	؟	رهبری کردن، رهنمودن
آنیهیتن	؟	؟	راهنمایی کردن، هدایت کردن
اوبَستن	اوبَد	؟	افتادن
اوپارتن	اوپار	اوباردن	بلعیدن
اوچَنیتن	اوچَن	اوژندن	بر زمین زدن، افکندن، کشتن
اورواهمؽنیتن	اورواهمؽن	؟	شاد کردن
اوروازیستن	اورواز	؟	شادی کردن، لذت بردن
اوروازؽنیتن	اوروازؽن	؟	شاد کردن، خوشحال کردن
اَوِزماهیدن	اَوِزماه	؟	شهوت راندن، وَرَن ورزیدن
اوساندن	اوسان	اوسانیدن	فروانداختن، فرودآوردن
اوسپورّیگیهیستن	اوسپورّیگیه	؟	جمع شدن؛ کامل شدن
اَوِستَردن	اَوِستر	ستردن	محو کردن، زایل کردن
اوستیگانیهیستن	اوستیگانیه	؟	استوار شدن، مستحکم شدن
اوسکارتن	اوسکار	سگالیدن	اندیشیدن، رای زدن، مشورت کردن، بحث کردن
اوشموردن	اوشمار	شماردن	شماردن، درنظرگرفتن؛ به یاد داشتتن؛ مطالعه کردن
آوینیدن	آوین	؟	سرزنش کردن، پنددادن
اوگارتن	اوگار	؟	دفع کردن، خارج کردن
آویشتن	آواش	؟	مهر کردن
اوزواردن	اوزوار	هَزواریدن	فهمیدن، استنباط کردن؛ تفسیر کردن
اوزَدن	اوزَن	اوژندیدن	کشتن
اوزیدن	اوز	؟	خارج شدن، تبعید شدن
اوزینیدن	اوزین	؟	خارج کردن، تبعید کردن
اُومیتؽنیتن	اُومیتؽن	؟	امید داشتن
اَویستاتن	اَویست	؟	جا دادن، قرار دادن
اَویشتافتن	اَویشتاب	؟	ستم کردن؛ شتافتن
اَهرایؽنیتن	اَهرایؽن	؟	پارسایی ورزیدن
اَهلاییهؽنیدن	اَهلاییهؽن	؟	تقدیس کردن، پرهیزگار کردن
آهوگؽنیدن	آهوگؽن	؟	آلودن؛ معیوب کردن
آهیختن	آهنج	آهیختن	برکشیدن؛ برافراشتن، بلند کردن
اَیاتیدن	اَیات	؟	یاد کردن
اَیاردؽنیدن	اَیاردؽن	؟	سراسیمه کردن، پریشان کردن
اَیاردیدن	اَیارد	؟	سراسیمه شدن، پریشان شدن
اَیادیدن	اَیاد	یاریدن	یاری کردن؛ جرات کردن
اَیاسیدن	اَیاس	؟	به یاد آوردن؛ مشتاق بودن
ایبیاستن	ایبیاه	؟	کمربند بستن
ایدونیهیتن	ایدونیه	؟	ایدون کردن، چنان کردن
ایچؽنیتن	ایچؽن	؟	هیچ کردن
ایرَختن	ایرَنج	ایراختن	متهم کردن، محکوم کردن
آیوختن	آیوغ/آیوژ	یوغیدن	یوغ زدن (به اسب)، اسب را آماده کردن؛ راندن (گردونه)
اَیورزیدن	اَیورز	؟	سفر کردن؛ حرکت کردن
اَیوزیتَن	اَیوز	؟	نزاع کردن، درگیر شدن، نامتناسب بودن
آیوزیدن	آیوز	؟	بهم پیوستن؛ جفت کردن
برازیدن	براز	برازیدن	روشنی دادن، درخشیدن
بُرژیتن	بُرژ	؟	ترقی یافتن، ترفیع یافتن
بُرژؽنیتن	بُرژؽن	؟	ترقی دادن، ترفیع دادن
بریشتن	بریز	برشتن	بریشته کردن
بْرینیدن	بْرین	بُرینیدن	تعیین کردن
بریهؽنیدن	بریهؽن	؟	مقدر کردن، تعیین کردن، حکم کردن؛ آفریدن
بَخشیتن/بَختن	بَخش	بَخشیدن	بَخش کردن
بستودن	بستاو	بستودن	بستاوه کردن، نفی کردن، انکار کردن
بوختن	بوز	پوزیدن	رهایی یافتن
بوژؽنیتن	بوژؽن	؟	رهایی دادن
بورزیدن	بورز	؟	ستایش کردن، احترام کردن
بُوَندگؽنیدن	بُوَندگؽن	؟	بونده کردن، کامل کردن؛ به عهده گرفتن
بَهرؽنیتن	بَهرؽن	؟	تقسیم کردن
بیشازؽنیدن	بیشازؽن	بیشازیدن	معالجه کردن، درمان کردن
بؽرونؽنیتن	بؽرونؽن	؟	بیرون کردن
بؽرونیهیستن	بؽرونیه	؟	بیرون رفتن
بیشتن/بیشیستن	بیش	؟	چزاندن، آسیب زدن
پات֯داشنؽنیتن	پات֯داشنؽن	؟	پاداش دادن
پاتَفراسؽنیتن	پاتَفراسؽن	؟	پادافراه کردن، تبیه کردن
پاتیخشایؽنیتن	پاتیخشایؽن	؟	پادشاهی کردن
پادیرانیدن	پادیران	؟	مانع شدن، جلوگیری کردن
پاسبانؽنیتن	پاسبانؽن	؟	پاسبانی کردن
پانَگیهیستن	پانَگیه	؟	پشتیبانی شدن
پایندؽنیدن	پایندؽن	؟	ضمانت کردن
پَتاییستن	پَتای	پایستن	پایداری کردن
پَتّودن	پَتّای	بتاییدن	برتاویدن، تحمل کردن، مقاومت کردن، دوام آوردن
پَتّوگیهیستن	پَتّوگیه	؟	دوام آوردن، باقی ماندن
پَتییارؽنیتن	پَتییارؽن	؟	ضدیت کردن، مخالفت کردن؛ دشمنی کردن
پَتییارگؽنیدن	پَتییارگؽن	؟	پتیارگی کردن، بدی کردن
پَتیرانیتن	پَتیران	؟	باطل کردن؛ مانع شدن
پَچیباییدن	پَچیبای	پَچیو	فریب دادن، ریا ورزیدن
پَدیستادن	پَدیست	بدستیدن	قول دادن، عهد کردن؛ تهدید کردن
پَدیخؽنیدن	پَدیخؽن	؟	شکوفا کردن، کامیاب کردن
پَرایستادن	پرایست		از کسی حمایت کردن
پَربودن	پربَو	؟	دوربودن، دوری کردن
پرداختن	پرداز	پرداختن	پرداختن؛ انجام دادن؛ آزاد کردن از
پَردختن	پردز	پردختن	پرداختن از، فارغ شدن، به دوش گرفتن
پَرخیزیدن (اشکانی)	پَرخیز	؟	خدمت کردن، رسیدگی کردن
پَرگودن	پرگَو	؟	چشم پوشیدن
پَروارتن/پروالیدن	پَروار/پروال	؟	پروار کردن
پَروستن	پروند	پروستن	محاصره کردن؛ دربرداشتن
پَرریختن	پَرریز	؟	زاید بودن
پَریستیدن	پَریست	پرستیدن	پرستاری کردن، خدمت کردن
پَزافتن	پَزام	؟	بالغ ساختن، به عمل آوردن
پَزدؽنیدن	پَزدؽن	؟	دنبال کردن؛ ترساندن
پَساختن	پَساز	پسغدن، بسغدن	مهیا کردن، تهیه کردن؛ تشکیل دادن
پَسَخوؽنیتن	پَسَخوؽن	؟	پاسخ دادن
پَشیمانیهیستن	پَشیمانیه	؟	پَشیمان شدن
پَشینجیدن/پشیختن	پَشینج	پشنگیدن	پاشیدن، ترشح کردن
پَفشاریدن	پَفشار	؟	شرم کردن
پَفشیریدن	پَفشیر	؟	شرمنده شدن
پوریهیستن	پوریه	پُریدن	پُر شدن
پوهلؽنیدن	پوهلؽن	؟	کفاره دادن
پهریختن	پهریز	پرهیختن	دوری کردن؛ حمایت کردن
پَهیکاردن	پَهیکار	پیکاریدن	درخواستن؛ داویدن؛ رای زدن
پَهیکافتن	پَهیکاف	؟	پیکار کردن، جنگ کردن؛ پرتاب کردن
پَهیکَفتن	پَهیکَف	؟	ضربه زدن، حمله کردن؛ افتادن
پَهیکۉفتن	پَهیکۉب	پی‌کوفتن	ضربه زدن
پَیداگؽنیدن	پَیداگؽن	؟	پیدا ساختن، روشن کردن (با توضیح)
پَیراستن	پَیرای	پیراستن	پیراستن؛ آماده کردن
پَیرودن	پَیرَو	؟	یورش بردن، تاختن
پیروزیهیستن	پیروزیه	؟	پیروز شدن
پؽسیدن	پؽس	؟	رزیدن، آراستن
پؽمؽنیدن	پؽمؽن	؟	منجر به برآمدن
پَتمۉختن	پَتمۉز	پیموختن	پوشیدن
پَیواختن	پَیواز	پیوازیدن (در لغتنامه دهخدا به اشتباه پیواریدن نوشته شده)	پاسخ دادن، پیواز کردن
پَیوَهیدن	پَیوَه	؟	استغاثه کردن، لابه کردن
تَچیدن/تختن،تزیدن	تَچ/تَز	؟	جاری شدن
تَچینیتن	تَچین	؟	جاری کردن
تاشیدن	تاش	تاشیدن	بریدن؛ پدیدآوردن، ایجاد کردن
تاختن	تاز	تاختن	جریان یافتن؛ تاختن
تپاهؽنیتن	تپاهؽن	تباهیدن	تباه کردن
ترازؽنیدن	ترازؽن	ترازیدن	وزن کردن، تراز کردن
تروفتن	تروب	؟	دزدی کردن، غارت کردن
تَرمؽنیدن	تَرمؽن	؟	خوارشمردن؛ تکبر ورزیدن، ترمنشی کردن
تَروؽنیدن	تَروؽن	؟	تسخیرکردن، پیروزشدن
توختن	توز	توختن	جبران کردن؛ کفاره دادن؛
توخشاکؽنیتن	توخشاکؽن	؟	چالاکی کردن
توخشیدن	توخش	تخشیدن	کوشیدن، فعالیت کردن؛ نبرد کردن
تَهمؽنیتن	تَهمؽن	؟	نیرو دادن
جوترینیدن	جوترین	؟	حدا کردن،
جوداگیهیستن	جوداگیه	؟	جدا شدن
جودیهیستن	جودیه	؟	متفاوت بودن، فرق کردن؛ جدا شدن
جوفتن	جوگ	جُفتیدن	جفتیدن، زوج کرفتن
چاشتن	چاش	؟	آموزانیدن
چُشتن	؟	؟	شهرت دادن، رواج ساختن
چَندیدن	چَند	چندیدن	لرزیدن، چندش شدن
چَماگاهؽنیدن	چَماگاهؽن	؟	محکوم کردن، ایراختن
چَمیتن	چم	چمیدن	تفرج کردن
چؽریهَستن	چؽریه	چیریدن	چیره شدن، غلبه یافتن
چیهرؽنیدن	چیهرؽن	؟	شکل‌دادن، دیسانیدن
چیهؽنیدن	چیهؽن	؟	شرح دادن؛ تشخیص دادن
خشَردؽنیدن	خشَردؽن	شُریدن	جوشاندن
خ֯ش֯نوتن	خشنای	خُشنودن	خشنود کردن
خواریدن	خوار	خوالیدن	نوشیدن؛ خوردن
خوارؽنیدن	خوارؽن	؟	آب دادن؛ خوراندن
خویستن	خوؽس	خوییدن	خَوی ریختن
خوفتن	خوفس	خفتن	خوابیدن
خویشؽنیدن	خویشؽن	؟	از آن خویش کردن
خویشؽهیستن	خویشؽه	؟	از آن خویش شدن
دانؽنیتن	دانؽن	؟	دانا کردن
دایَگؽنیدن	دایَگؽن	؟	دایگی کردن
دَبینیدن	دَبین	؟	فریفتن
دَخشَگؽنیدن	دَخشَگؽن	؟	آشکار کردن
دراییدن	درای	دراییدن	هرزه گفتن، ژاژیدن
دردؽنیدن	دردؽن	؟	به درد آوردن
درفشیدن	درفش	درفشیدن	درخشیدن؛ لرزیدن
درنجیدن	درنج	درنجیدن	سخن گفتن، صحبت کردن
درنجؽنیدن	درنجؽن	؟	زمزمه کردن، تلفظ کردن
درۉختن	درۉز	؟	دروغ گفتن؛ پیمان شکستن
دروشیدن	دروش	؟	داغ زدن
درودن	درون	درودن	درو کردن
دَزیدن	دز	؟	سوزاندن، داغ کردن
دَفتن	دم	دمیدن	دمیدن، نفس کشیدن
دَندیتن	دَند	دندیدن	بد سخن گفتن، لندیدن
دُواریدن	دُوار	دواریستن/دواردن	حمله بردن
دوشسرَوؽنیتن/دوسرَوؽنیتن	دوشسرَوؽن/دوسرَوؽن	؟	بدآوازه کردن، رسوا کردن
دوشیدن(۱) / دوشیست	دوش	؟	دوست داشتن
دوشیدن(۲)	دوش	دوشیدن	دوشیدن، عشق ورزیدن
دیداریهستن	دیداریه	؟	دیده شدن، دیدار شدن
دیسیدن	دیس	دیسیدن	ساختن (بنا)، شکل دادن
راتؽنیتن	راتؽن	؟	رادی کردن
راذؽنیتن	راذؽن	؟	منظم کردن
رامؽنیدن	رامؽن	آراماندن	آرام کردن؛ لذت بردن
رایؽنیدن	رایؽن	رایانیدن	سازماندهی کردن، مدیریت مردن؛ هدایت کردن؛ اداره کردن؛ حکمرانی کردن
رَشتن	رَز	رَزیدن	رنگ کردن
رَندیدن	رَند	رَندیدن	رَنده کردن
رَواگؽنیدن	رَواگؽن	؟	رواج دادن
رَوؽنیدن	رَوؽن	؟	روانه کردن
ریشیدن/ریشتن	ریش	ریشیدن	زخمی کردن، ریش کردن
روزؽنیدن/روچؽنیتن	روزؽن/روچؽن	روزیدن، روژیدن	روشن کردن، نور دادن
رودن	رون	رودن	کندن؛ بیرون آوردن
ریستگؽنیدن	ریستگؽن	؟	محکم کردن؛ مطمین کردن؛ ثابت کردن
زادن 1	زای	زادن	زادن
زادن 2	زای	؟	به ارث بردن
زامؽنیدن	زامؽن	؟	فرستادن، رهبری کردن
زروفتن	زرَو	؟	خاموش شدن
زَستن/زاییستن	زای	؟	تقاضاکردن، خواستن
زوریهیستن	زوریه	؟	زورمند شدن
زَهرؽنیدن	زَهرؽن	؟	زَهر دادن
زیویستن	زیو	زیستن	زیستن
زیوؽنیدن	زیوؽن	زیوانیدن	حیات دادن، زنده کردن
زیناوَندؽنیتن	زیناوَندؽن	؟	مسلح کردن
زؽنؽنیدن	زؽنؽن	؟	نگهداری کردن
زینؽنیدن	زینؽن	؟	آسیب زدن
زیوؽنیدن	زیوؽن	زیوانیدن	زنده کردن
ساختن	ساز	ساختن	ساختن؛ تحمل کردن
سارؽنیدن	سارؽن	؟	برانگیختن
سامانؽنیدن	سامانؽن	؟	سامان دادن، محدود کردن
سامانیهیستن	سامانیه	؟	سامان داده شدن، محدود شدن
سانیدن	سان	؟	فرازاندن، بالابردن، برآوردن
سْپَردن	سپَر	سِپَردن	پایمال کردن، کوفتن
سْپورؽنیدن	سْپورین	سُپُردن	کامل کردن، تکمیل کردن
سْپوریهیستن	سْپوریه		کامل شدن، تکمیل شدن
سپوختن	سپوز	سپوختن	تجاوزکردن؛ نافرمانی کردن؛ قانون شکستن؛ ردکردن
سْپیختن	سپیز	؟	جوانه زدن؛ درخشیدن
ستَدن	ستان	استدن	ستاندن، به زور گرفتن
ستَردن	ستَر	؟	مدهوش شدن، مبهوت شدن، حیران شدن
ستَردؽنیدن	ستَردؽن	؟	مدهوش کردن، مبهوت کردن
سْتُوؽنیدن	ستُوؽن	ستوهیدن	غلبه یافتن، شکست دادن
سْراییدن	سْرای	؟	محافظت کردن
سرودن	سرای	؟	آوازخواندن، باصدای موزون خواندن
سرَوؽنیدن	سرَوؽن	؟	منتشر (خبر) کردن، خبر دادن
سْرووێنیتن	سْرووێن	؟	شهرت یافتن
سریشتن	سریش	سرشتن	آمیختن؛ سرشتن؛ خمیرمایه کردن
سَزیستن	سَز	؟	سپری شدن
سزیدن	سز	سزیدن	سزیدن
سزؽنیدن	سزؽن	سزانیدن	سزاوار کردن
سَختن	سَنج	سنجیدن	سنجیدن
سْنَهیتن	سْنَه	؟	تاثیر کردن، اثر کردن
سَهیستن	سَه	سَهِستن	نمایان شدن؛ به نظر آمدن
سُهیستن	سُه	سُهِستن	احساس کردن، پرماسیدن
سودؽنیدن	سودؽن	؟	سودمند ساختن
سْوَهیستن	سوَه	؟	افسوس خوردن، اندمیدن
شایستن	شای	شایستن	شایستن، توانستن
شادیهیستن	شادیه	؟	شاد شدن
شارسیدن	شارس	؟	شرمسار شدن
شکَرویدن	شکَرو	شکرفیدن	سکندری خوردن؛ مردد بودن
شناییدن	شنای	؟	سنا گفتن، احترام کردن
شنایؽنیدن	شنایؽن	؟	خشنود کردن، احترام کردن
شنازیدن	شناز	شناویدن	شنا کردن
شودن	شَو	شدن	رفتن
شیفتن	شیب	شیفتن/شیبیدن	تند رفتن؛ برآشفتن؛ برهم زدن
غَرّانیدن	غَرّان	غریدن	غریدن
فراخؽنیدن	فراخؽن	فراخیدن	فراخ کردن (غذا)
فرَسیستن	فرَسین	؟	شکستن
فرَگانؽنیتن	فرَگانؽن	؟	آغازیدن؛ تاسیس کردن
فرَگستن	فرَگن	فَرکندن	متلاشی شدن، فرسودن
فرَگندن	فرَگن	؟	پی افکندن، تاسیس کردن
فرَموشیدن/فرَموشتن	فرَموش	فراموشیدن	فراموش کردن
فرَیادیدن	فرَیاد	؟	یاری کردن
فرَهیختن	فرَهنج	فرهیختن	(دانش) آموختن
فرَنَفتن	فرَنَم	؟	پیش رفتن، عزیمت کردن
فرَنافتن	فرَنام	فَرنافتن	پیش رفتن؛ تبلیغ کردن؛ اظهار کردن؛ رهبری کردن، هدایت کردن؛ رواج دادن
فرَزَفتن	فرَزَم	؟	پایان یافتن؛ تکمیل شدن
فرَزافتن	فرَزام	فرجامیدن	پایان دادن؛ تکمیل کردن
فرَواردن	فرَوار	؟	پیش آوردن، تعارف کردن (غذا)
فروگیهیستن	فروگیه	؟	فروغ دادن
فرَوینیتن/فرَوینِستن	فرَوین	؟	پیش‌بینی کردن
فْرؽچوانیتن	فرؽچوان	؟	اجبار کردن، ملزام کردن، فریضه مند کردن
فشونیدن	فشون	؟	تیمارداشتن (اسب)
کامِستن	کام	کامیدن	خواستن، آرزو کردن
کامگاریهیستن	کامگاریه	؟	کامگار شدن
کُخشیدن	کُخش	کوخشیدن، کوشیدن	کوشیدن
کَرّینیتن	کَرّین	؟	ارّیدن
کُستن	؟	آکُستن	کمربند بستن
کَفتن	کَف	کفتن	افتادن
کینؽنیتن	کینؽن	؟	کین داشتن، رَشگ ورزیدن
گَرامیگؽنیدن	گَرامیگؽن	گرامیدن	گرامی داشتن
گَرزیدن	گَرز	گرزیدن	گلایه کردن؛ اعتراف کردن، توبه کردن
گَزاییدن	گَزای	؟	آسیب رساندن
گَستن	گَز	گزیدن	گزیدن
گَشیدن	گَش	غش	شاد بودن
گوشیتن	گوش	؟	گوش دادن
گوبراسیتن	گوبراس	؟	بیدار کردن، قبراق کردن
گوگاریدن	گوگار	گواردن	گواردن
گوگاندن	گوگان	؟	نابود کردن، ویران کردن
گوگاییدن	گوگای	؟	گواهی دادن، شهادت دادن
گوماردن	گومار	گماردن	گماردن
گومانیتن	گومان	گومانیدن	گمان کردن
گومیختن	گومیز	؟	آمیختن
گوهرایینیدن	گوهرایین	؟	بیدار کردن، انگیختن
گوهْریتن	گوهر	گوهَریدن، گَهولیدن	معاوضه کردن
گوهرینیدن	گوهرین		تغییرشکل دادن
ماردن/مارتن	مار	؟	حس کردن، پی بردن
مَرگؽنیدن/	مَرگؽن	؟	کشتن
مَسؽنیتن/	مَسؽن	؟	بزرگ داشتن
مؽنیدن	مؽن	؟	اندیشیدن، درنظر گرفتن
میزنؽهؽنیدن	میزنؽهؽن	؟	بخار زدن، شبنم زدن، نَژمیدن
مَرنجؽنیدن	مرنجؽن	؟	ویران کردن
موشتن/مالیدن	مال	مُشتن	مالیدن؛ مشت و مال زدن
موشیدن	موش	؟	کناره‌گیری کردن، دوری کردن
مِهؽنیدن	مِهؽن	؟	بزرگ کردن، زیاد کردن
مؽچیتن	مؽچ	مچیدن	چشمک زدن، مژه زدن
میزیدن	میز	مَزیدن	مکیدن؛ چشیدن
میزنؽؽنیدن	میزنؽؽن	؟	یصورت مه (شبنم) درآوردن
مَیؽنیدن	مَیؽن	؟	می خوراندن، مست کردن
نَستن	نَس	؟	تباهیدن
نِکُنتن	نِکُن	نِگَندن	دفن کردن
نَزاریهیستن	نَزاریه	؟	نزار شدن
نَزارتن	نَزار	؟	نَزار گردن، ضعیف کردن
نیائیتن	نیای	؟	نیایش بردن
نیباستن	نیبای	؟	زمین نهادن، فروافگندن
نیبَستن	نیبَی	؟	دراز کشیدن، خوابیدن
نیبَردیدن	نیبَرد	نبردیدن	نبرد کردن
نیپیکؽنیتن	نیپیکؽن	?	تدوین کردن
نیدن	نَی	؟	رهبری کردن
نیخواردن	نیخوار	نِهاردن	شتافتن، عجله کردن
نیرافتن	نیرام	؟	فرودآمدن، فروافگندن
نیرفْسْیدن	نیرفس	؟	کم شدن، تقلیل رفتن
نیروگیهیستن	نیروگیه	؟	نیرومند شدن
نیشاستن	نیشان	نشاختن	برقرار کردن
نیشیدن	نیش	نیشیدن	مشاهده کردن
نیگَریدن	نیگَر	نگریستن	نگاه گردن، توجه کردن، درنگریستن
نیگیختن	نیگیز	نگیختن	توضیح دادن، ارایه دادن
نیگونیهیستن	نیگونیه	؟	سرنگون شدن
نیوخشیدن	نیوخش	نیوشیدن	گوش دادن؛ فرمان بردن
نیویستن	نیوؽد	؟	نوید دادن؛ عرضه داشتن
نیویدؽنیدن	نیویدؽن	؟	نوید دادن؛ اهدا کردن
نیوینیتن	نیوین	؟	شروع کردن
نیوینیهیستن	نیوینیه	؟	شروع شدن
نیهاریدن	نیهار	؟	شتافتن
نیهواریتن	نیهوار	؟	سیل آمدن
نیهیختن	نیهَنج	؟	فروکشیدن؛ افسار کشیدن
نیهوفتن/نیهومبیدن	نیهومب	نهفتن	پنهان کردن
واختن	واژ	واجیدن	صحبت کردن، گفتن
واریدن	وار	باریدن	باریدن
وازیدن(۱)	واز	وزیدن	حرکت کردن؛ پرواز کردن
وازیدن(۲)	واز	باختن	بازی کردن
وازؽنیدن	وازؽن	؟	بردن، انتقال دادن
واسترؽنیدن	واسترؽن	؟	مراقبت و نگهداری کردن
والیدن	وال	بالیدن	رشد کردن، کامیاب شدن
والؽنیدن	والؽن	بالاندن	رشد دادن
وامیدن	وام	؟	هراشیدن، قی کردن
وانیهستن	وانیه	؟	شکست خوردن، مغلوب شدن
وانیدن	وان	؟	پیروز شدن، چیرگی یافتن
واییدن	وای	؟	پرواز کردن، اوج گرفتن
وایؽنیتن	وایؽن	؟	پرواز دادن؛ هدایت کردن
وَخشؽنیدن	وَخشؽن	وَخشیدن	درخشیدن؛ بالیدن، رشد و نمو کردن
وَردؽنیدن	وَردؽن	گرداندن	چرخاندن؛ تغییر دادن
وَرزیدن	وَرز	ورزیدن/بَرزیدن	کار کردن، فعالیت کردن؛ کشاورزی کردن؛ سبب شدن
وریشتن	ورؽز	برشتن	برشتن
وَشتن/وَردیدن	ورد	وَشتن	گردیدن، تغییر یافتن، سرگردان بودن
وَنیهیستن	وَنیه	؟	ویران شدن
وَنؽنیدن	وَنؽن	؟	ویرانیدن
ووروییستن	ووروی	گرویدن	ایمان آوردن
وییابانؽنیدن	وییابانؽن	؟	فریفتن، گمراه کردن، مفتون کردن
ویچؽتنین	ویچؽن	گزیدن	تمیز دادن
ویختن	ویز	بیختن	بیختن، الک کردن، جدا کردن
ویداختن	ویداز	گداختن	گداختن
ویدَشتن/ویدردیدن	ویدر	؟	بیختن، الک کردن، برگزیدن، جدا کردن
ویدوارؽنیدن	ویدوارؽن		خشنود کردن؛ تسلی دادن
ویدیفتن	ویدیب	؟	فریفتن
ویراژیدن	ویراژ	؟	مرتب کردن، آماده کردن
ویراستن	ویرای	ویراستن	اصلاح کردن
ویریختن	ویریز	گریختن	گریختن
وی یۉزیدن؟	وی یۉز	؟	شل کردن، خنثی کردن
ویزاستن/ویزاییدن	ویزای	گَزاییدن	محروم کردن؛ گزند زدن، آسیب رساندن
ویزاردن/ویچارتن	ویزار/ویچار	گُزاردن/ویچاردن	توضیح دادن، تفسیر کردن؛ تبیین کردن؛ گزاردن؛ برآوردن؛ از گرو درآوردن؛ ترجمه کردن
ویزَندیدن	ویزَند	؟	لرزیدن، مرتعش شدن
ویزودن	ویزای	گزاییدن	آسیب رساندن
ویزوستن	ویزوه	پژوهیدن	بررسی کردن؛ آزمودن؛ بازجویی کردن
ویزیدن	ویزین	گُزیدن	برگزیدن؛ تمییز دادن؛ جدا کردن
ویزیریستن	ویزیر	گُزیردن	چاره حستن؛ اختیار کردن
ویزیرؽنیدن/ویچیرؽنیدن	ویزیرؽن/ویچیرؽن	وَچَر دادن، وچرگر	فتوی دادن، حکم دادن
ویزیریهیستن	ویزیریه	؟	فتوی داده شدن، حکم داده شدن
وؽزؽنیهیستن	وؽزؽنیه	؟	تمییز داده شدن، جدا شدن
ویزیهیستن	ویزیه	؟	تمییز دادن، تشخیص دادن
ویساندن	ویسان	؟	جدا کردن
ویسودن	ویسای	؟	آسودن، استراحت کردن
ویسیستن	ویسین	گُسستن	شکستن، گسیلاندنن
ویستن	ویه	؟	پرتاب کردن، انداختن (تیر)
ویسپوردن	ویسپَر	؟	پایمال کردن
ویستردن	ویستَر	گستردن	گستراندن
ویشادن	ویشای	گُشودن	بازکردن؛ آزاد کردن
?	ویشان	؟	بیتوته کردن
ویشکفتن	ویشکف	شِکفتن	کج کردن؛ منحرف کردن
ویشکوفتن	ویشکۉف	؟	شکفتن؛ از تخم درآمدن
ویشکیدن	ویشکین	؟	جدا کردن؛ تقسیم کردن
ویشوفتن	ویشۉب	گُشُفتن/کُشُفتن	برآشتفتن؛ ویران کردن
ویشینجیدن	ویشینج	؟	زهر پاشیدن
ویفتن	ویب	؟	خدعه زدن
ویگرادن	ویگراس	؟	بیدار شدن
ویگَندن	ویگَن	؟	ویران کردن
ویمارؽنیدن	ویمارؽن	؟	بیمار کردن
ویماییدن	ویمای	؟	رنج بردن؛ تجربه دیدن
ویموشتن	ویمَرز	؟	آسیب زدن، خراب کردن
وینیردن	وینیر	؟	مرتب بودن؛ ماندن
ویناردن	وینار	گُناردن	مرتب کردن، منظم کردن، راست و ریس کردن
ویناهیدن	ویناه	؟	نابود کردن، تباه گردن، صدمه زدن
ویندادن	ویند	گُندادن	یافتن، بدست آوردن، کسب کردن؛ اختیار کردن
وی یوفسیدن؟	وی یوفس	؟	شادی کردن
ویهانؽنیدن	ویهانؽن	؟	سبب شدن، باعث شدن، بهانه شدن
ویهؽچؽنیتن	ویهؽچؽن	؟	تقویم را ویراستن؛ کبیسه گیری کردن
ویهیرتن	ویهیر	گوهریدن/گهولیدن	تغییر کردن؛ تعویض کردن
ویهیستن	ویهیز	؟	جابجا کردن، پیش رفتن
وییافتن	وییاب	؟	بازکردن (دهان)
هاختن	هاز	هاختن	ترغیب کردن؛ گرواندن؛ رهبری کردن، هدایت کردن
هاریفتن	هاریب؟	؟	نسبت دادن چیزی به کسی
هازؽنیدن	هازؽن	؟	باوراندن، به سوی خود کشاندن
هیختن/هَختن	هَنج	هیختن	برکشیدن؛ تلقین کردن
هَروفتن	هَروب	؟	گردآوری کردن
هشتن	هل	هشتن	اجازه دادن؛ وانهادن؛ گماردن؛ قراردادن
همباریدن	همبار	انباردن	انباشتن، گرد آوردن
همباستن	همباه	؟	به زیر افکندن، ویران کردن
همبایؽنیدن	همبایؽن	انبازیدن	شریک کردن، سهیم کردن
هم‌بردن	همبر	؟	جمع کردن، برهم بردن
همبَستن	همبند	انبستن	شکل‌دادن، تشکیل دادن، ترکیب کردن؛ درهم تنیدن؛ پَروستن
همبودن	همبَو		ترکیب شدن؛ یکی شدن
همبوسیدن	همبوس	انبوسیدن	بوجود آمدن، آبستن شدن
هَمپُرسیدن	همپرس	؟	مشورت کردن، گفتگو کردن
هَمچَمیدن	هَم چَم	؟	با هم قدم زدن
هَسپیهیتن	هَسپیه	؟	در آسایش بودن
همکاریهیستن	همکاریه	؟	همکار شدن، متحد شدن
هم گوگاییهیستن	هم گوگاییه	؟	موافق بودن
هم گوگاییدن	هم گوگای	؟	موافقت کردن
هَمنافیهیستن	همنافیه	؟	هم‌خانواده شدن
هَمیستاریدن	همیستار	؟	دشمنی ورزیدن، مخالفت کردن، پادورزیدن
هَمؽنیتن	هَمؽن	؟	ترکیب کردن؛ یکی کردن
هَنبَسانؽنیدن	هَنبَسانؽن	؟	سرزنش کردن، متهم کردن
هَنجافتن	هَنجام	انجامیدن	پایان دادن، اجرا و کامل کردن
هَنجَفتن	هَنجَم	؟	پایان یافتن، فرجامیدن
هَنجَمَنؽنیدن	هَنجَمَنؽن	؟	انجمن کردن؛ سخن گفتن
هَنجوختن	هَنجوغ	؟	جفت شدن
هَنداختن	هَنداز	انداختن	درانداختن، برنامه ریختن، طرح‌ریزی کردن؛ داوری کردن؛ اندازه گرفتن
هَندرزؽنیدن	هَندرزؽن	؟	اندرز دادن
هَندودن	هَندای	اندودن	اندود کردن
هَندؽمانیهیستن	هَندؽمانیه	؟	معرفی شدن
هَندؽمانیدن	هَندؽمان	؟	آشنا کردن، معرفی کردن
هَنگاردن	هَنگار	انگاشتن	درنظر گرفتن؛ پنداشتن؛ تعیین کردن
هَنگَرتؽنیتن	هَنگَرتؽن	؟	اجرا کردن
هَنگافتن	هَنگام	؟	انجمن کردن
هَنگراییدن	هَنگرای	؟	سوگواری کردن
هَنگیردؽنیدن	هَنگیردؽن	انگیردن (پازند)	خلاصه کردن؛ کامل کردن
هَنگیختن	هَنگیز	انگیختن	انگیختن
هواسیتن	هواس	؟	پاک کردن
هوبوییتن	هوبوی	؟	بوی خوش دادن
هوداشتن	هودار	؟	مراقبت کردن
هوسَچیتن	هوسَچ	؟	متناسب بودن
هوسرَوؽنیدن	هوسرَوؽن	؟	خوش‌نام کردن
هوسکارتن	هوسکار	؟	خوب اندیشیدن
هوکاریتن	هوکار	؟	تسلی دادن
هونیدن	هون	؟	بیرون کشیدن، استخراج کردن؛ فشردن (عصاره میوه)
هَییارؽنیدن	هَییارؽن	؟	یاری کردن
یَشتن	یَز	یَشتن	پرستش کردن، جشن گرفتن
یۉجدَهرؽنیدن	یۉجدَهرؽن	؟	پاکیزه کردن، مطهر کردن
یۉجدَهرؽهیستن	یۉجدَهرؽه	؟	پاکیزه شدن، مطهر شدن

جستارهای وابسته

• فعل ساده
• ریشه‌شناسی
• ریشه‌شناسی فعل‌های فارسی
• زبان پارسی میانه
• افعال زبان پهلوی