ماهور (دستگاه موسیقی)

دستگاه ماهور یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه در ردیف‌های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد، اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. گوشه‌های این دستگاه در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌شوند.

ماهور با طُماْنینه و باوقار است و اگر با شعر مناسبی همراه باشد ابهت و شکوه خاصی خواهد داشت. ماهور طرب‌انگیز و بشاش است، به همین دلیل برای مارش‌های پر هیجان و پرشور مناسب است و هر جا بخواهند شجاعت و دلیری را نشان دهند ماهور مناسب است. طبق تعبیر متافیزیکی مجید کیانی دربارهٔ موسیقی ایرانی، «ماهور» آغاز روز، آغاز زندگی، شور و جوانی، غرور و توانگری، بی‌نیازی، سلحشوری و استغناء است. (مقام استغناء در هفت وادی عرفان)

محتویات

تاریخچه

در موسیقی قدیم ایران، عشاق (مقام موسیقی) اولین مقام از دوازده مقام اصلی است و فواصل آن با دستگاه ماهور منطبق است؛ بنابراین بهتر است ماهور را اولین دستگاه یا مقام بدانیم.

گام ماهور

درجات گام ماهور بر گام ماژور منطبق است و فاصله بین درجات به ترتیب زیر خواهد بود:

دانگ اول: پرده - پرده - نیم پرده

دانگ دوم: پرده - پرده - نیم پرده

و بین دو تتراکورد نیز فاصله یک پرده‌ای وجود دارد. بنابراین درجات گام ماهور دو به شکل زیر خواهد بود:

دو - ر - می - فا - سل - لا - سی - دو

با این حال محمدرضا لطفی معتقد است که نت زیرپایه که در اینجا نتِ سی است، در اصل به صورت «سی بمل» بوده و یک وجه تفاوت ماهور و راست‌پنج‌گاه نیز در قدیم همین بوده که نت زیرپایه در راست‌پنج‌گاه نیم‌پرده بالاتر از ماهور بوده‌است اما در زمانی که ردیف موسیقی ایرانی توسط میرزاعبدالله تدوین می‌شده این ظرافت‌ها از بین رفته‌است. وی همچنین استدلال می‌کند که در ردیف دستگاه ماهور، از درآمد تا گوشهٔ دلکش، هیچ‌کجا از نت محسوس (در این‌جا، سی بکار) استفاده نمی‌شود و نیز این که دستگاه‌ها اصولاً هر دو دانگشان یک فاصلهٔ چهارم درست را پوشش می‌دهند و استفاده از سی بکار باعث می‌شود که دانگ دوم ماهور تبدیل به چهارم افزوده شود در حالی که استفاده از سی بمل این مشکل را رفع می‌کند.

دو - ر - می - فا - سل - لا - سی بمل - دو

از سوی دیگر فرهاد فخرالدینی با استناد به جامع الالحان توضیح می‌دهد که ماهور در اصل یکی از شعبات بیست‌وچهارگانه بوده‌است و ساختارش متشکل بوده از دو دانگ، که دانگ اول مطابق با مقام عشاق بوده (پرده - پرده - نیم پرده) و دانگ دوم مطابق با مقام راست (پرده - سه ربع پرده - پرده) و بین این دو یک پرده فاصله بوده‌است.

دو - ر - می - فا - سل - لا - سی کرن - دو

تحلیل ردیف

در ردیف موسیقی ایرانی، ماهور یکی از گسترده‌ترین مجموعهٔ گوشه‌ها را دارد که در آن برخی گوشه‌ها همنام با دستگاه‌های دیگر هستند اگر چه با هم یکسان نیستند، و برخی ملودی‌های یکسان در جاهای مختلف به عنوان گوشه‌هایی مختلف با نام‌های مختلف شناخته می‌شوند.

افزون بر لفظ «درآمد» که در تمام دستگاه‌ها برای گوشه‌های آغازین استفاده می‌شود، در ردیف‌های مختلف دستگاه ماهور از لفظ «مقدمه» هم برای مجموعه‌ای که شامل گوشه‌های درآمد می‌شود استفاده شده‌است. با این حال مقدمه در توصیف گوشه‌هایی به جز درآمدها هم به کار رفته، مثلاً نورعلی برومند گوشه‌ای که پیش از آغاز گوشهٔ داد به کار رفته را با نام «مقدمهٔ داد» توصیف می‌کند. این گوناگونی در نامگذاری گوشه‌ها، محدود به مقدمه نیست؛ برای مثال در ردیف برومند یک ملودی مشابه بار اول با نام چهارپاره و بار دوم با نام مرادخانی در دو قسمت مختلف از ردیف ماهور آمده‌است. در مقابل، برخی گوشه‌های مشابه نام‌هایشان متفاوت اما مرتبط است، مثل راک هندی، راک کشمیر و راک عبدالله که همگی از یک خانواده هستند.

رابطه با دیگر دستگاه‌ها

دستگاه ماهور چند گوشه را با دستگاه‌های دیگر شریک است، از جمله با راست‌پنجگاه و نوا. دست کم در برخی از ردیف‌های موسیقی، گوشهٔ اصفهانک در هر سهٔ این دستگاه‌ها آمده‌است.

گوشه‌های دلکش و شکسته، هر دو با گام پایهٔ ماهور تفاوت‌هایی دارند که باعث می‌شود زمینهٔ پرده‌گردانی به دستگاه‌های دیگر را فراهم کنند. گوشه‌های خانوادهٔ راک نیز همین ویژگی را دارند. یک ویژگی دستگاه ماهور (در مقایسه با دستگاه‌های دیگر نظیر چهارگاه و شور) آن است که این گوشه‌ها، قسمت اصلی اجرای ماهور هستند؛ به بیان دیگر، پرده‌گردانی جزئی اساسی از اجرای دستگاه ماهور است وضعیتی کمابیش مشابه این، در دستگاه شور هم وجود دارد؛ این دستگاه که معمولاً در آن پرده‌گردانی (به دستگاه‌های دیگر) رخ نمی‌دهد، گوشه‌هایی نظیر قرچه و شهناز دارد که در شور وسط (بالاتر از درآمد شور) اجرا می‌شوند و به نوعی، پرده‌گردانی درون دستگاه شور هستند.

گوشه‌ها

مقایسهٔ ردیف‌های مختلف نشان می‌دهد که بیست گوشه در تمام این ردیف‌ها برای دستگاه ماهور ذکر شده‌اند. دو گوشهٔ اول (درآمد و داد) همیشه به همین ترتیب آمده‌اند، و هشت گوشهٔ آخر (نهیب، عراق، محیر، آشوب آوند، حزین، صفیرِ راک، راک عبدالله و ساقی‌نامه) نیز تقریباً همیشه با همین ترتیب آمده‌اند. ده گوشهٔ میانی ترتیب‌شان بین ردیف‌های مختلف فرق می‌کند و عبارتند از: دلکش، خاوران، طوسی، آذربایجانی، فِیلی، زیرافکند، ماهور صغیر، حصار ماهور، نیریز، و شکسته.

بین ردیف‌های مختلف گاهی تناقضاتی در نامگذاری گوشه‌ها نیز دیده می‌شود. مثلاً گوشهٔ مرادخانی در ردیف نورعلی برومند شباهتی با گوشه‌ای به همین نام در ردیف محمود کریمی ندارد. این گوشه در ردیف برومند، شباهت زیادی با گوشهٔ نصیرخانی در ردیف کریمی دارد، که نشان می‌دهد احتمالاً زمانی نام این گوشه تغییر یافته‌است.

تحقیقات برونو نتل نشان داده که اصلی‌ترین گوشه‌های ماهور (به معنای گوشه‌هایی که در بیشتر اجراها یافت می‌شوند) عبارتند از: درآمد، دلکش، شکسته، داد، خسروانی، چهارپاره و راک. از همین رو او سه گوشهٔ درآمد، دلکش و شکسته را «قلب دستگاه ماهور» می‌نامد.

گوشه‌های اصلی دستگاه ماهور به این شکل نیز تقسیم‌بندی شده‌اند (در پرانتز، نت‌ها برای ماهورِ دو آمده‌اند):

1. درآمد: نت شاهد آن درجهٔ اول گام است (نت «دو»)
2. گوشه گشایش (داد): نت شاهد آن نت دوم گام است (نت «ر»)
3. گوشه شکسته: نت شاهد آن نت پنجم گام است (نت «سل»)
4. گوشه دلکش: نت شاهد آن نت پنجم گام است (نت «سل»)
5. گوشه عراق: نت شاهد آن نت هشتم گام است (نت «دو»)
6. گوشه راک: نت شاهد و ایست آن یک اکتاو بالاتر از شاهد و ایست درآمد است (نت «دو»)
7. گوشه فِیلی: نت شاهد آن فاصلهٔ درست پنجم بالاتر از درآمد است (نت «سل») و نت ایست آن یک ربع پرده پایین‌تر از درجهٔ سوم ماهور (نت «می کُرُن»)

به عقیدهٔ محمدرضا لطفی، تا پیش از تدوین ردیف موسیقی ایرانی توسط میرزاعبدالله، دستگاه ماهور نه با درآمد، که با گوشهٔ گشایش و داد آغاز می‌شده و بعداً به نت پایهٔ درآمد برمی‌گشته‌است؛ او این روش را در ردیف آذربایجان و شیراز، و تصنیف‌های قدیمی نیز پیدا کرده‌است. او همچنین گوشه‌ها مختلف ماهور را بر اساس درجات مختلف گام ماهور چنین طبقه‌بندی می‌کند:

1. درجهٔ اول: درآمد
2. درجهٔ دوم: داد
3. درجهٔ سوم: اشاره به آواز دشتی (این دست گوشه‌ها هنوز بین نوازندگان دوره‌گرد و ردیف‌هایی که از اصفهان و شیراز ریشه گرفته‌اند رایج است)
4. درجهٔ چهارم: حصار؛ ضمناً از درجهٔ چهارم، ماهور جدیدی (بر پایهٔ درجهٔ چهارم ماهور اصلی) ایجاد می‌شود که عبدالقادر مراغه‌ای توصیه کرده اجرا نشود
5. درجهٔ پنجم: فیلی، خوارزمی (از ردیف آقا حسینقلی)، و نیز مجلس‌افروز (که از درجهٔ چهارم شروع شده اما روی درجهٔ پنجم تأکید می‌کند)
6. درجهٔ ششم: خاوران، طرب‌انگیز
7. درجهٔ هفتم: نیشابورک (لطفی این درجه را در ماهورِ دو، نت سی بمل در نظر می‌گیرد و آن را شروع «حصار دوم ماهور» می‌نامد که عبدالقادر مراغه‌ای اجرای آن را نیز نهی کرده‌است)
8. درجهٔ هشتم: عراق (با تغییر می به می بمل)

فهرست گوشه‌ها

منابع مختلف، گوشه‌های زیر را برای دستگاه ماهور برشمرده‌اند:

• درآمد
• گشایش
• مقدمه داد
• داد
• مجلس‌افروز
• خسروانی
• دلکش
• خاوران
• طرب‌انگیز
• نیشابورک
• طوسی (یا نصیرخانی)
• مرادخانی
• فِیلی
• ماهور صغیر
• آذربایجانی
• حصارِ ماهور (یا ابول)
• زیرافکند
• نِیریز
• شکسته
• عراق
• نهیب
• مُحَیِّر
• آشور آوند
• اصفهانک
• حزین
• کرشمه
• زنگوله
• راک هندی
• راک کشمیر
• راک عبدالله
• کرشمهٔ راک
• صَفیرِ راک
• رنگ حربی
• رنگ یکچو
• رنگ شَلَخو
• رنگ شهرآشوب
• مثنوی
• حَربی
• ساقی‌نامه، کشته و صوفی‌نامه

گوشه‌های راک

خانواده گوشه‌های راک، شامل راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله و برخی گوشه‌های مرتبط دیگر است. این باور وجود دارد که نام «راک»، از راگا در موسیقی هندی ریشه می‌گیرد، به خصوص که نام دو گوشهٔ راک کشمیر و راک هندی به مناطقی در سرزمین هندوستان اشاره دارد. نام گوشهٔ «راک عبدالله» احتمالاً نشان‌دهندهٔ رابطهٔ آن با میرزاعبدالله است، اما از آنجا که نام آن در ردیف آقا حسینقلی هم آمده و میرزاعبدالله هم فردی وارسته بود، لطفی حدس می‌زند که شاید نام این گوشه در واقع به ابا عبدالله (از القاب امام سوم شیعیان) اشاره دارد، و شاهد آن را گوشهٔ «حسینی» می‌داند. گوشه‌های راک گسترهٔ صوتی زیادی (تقریباً به اندازهٔ تمام دستگاه ماهور) دارند، و به دلیل فرود مشکلشان، از نظر اجرا دشوار هستند.

نمونه‌ها

از معروفترین تصنیف‌ها در این دستگاه موسیقی می‌توان به تصنیف‌های "مرغ سحر" و "ز من نگارم " از مرتضی نی‌داوود و درویش‌خان با صدای محمدرضا شجریان و نصرالله ناصحیح پور (آلبوم درویش خان به همراهی سه تار محمدرضا لطفی)اشاره کرد.

آلبوم‌های سِرِّ عشق، سپیده و سرو چمان با صدای محمدرضا شجریان نیز در این دستگاه هستند.

آلبوم‌های بنمای رخ و یادگار دوست با صدای شهرام ناظری نیز در این دستگاه هستند.

موسیقی عربی

نوشتار اصلی: راست (مقام موسیقی)

در موسیقی عربی، ماهور یک مقام فرعی از مشتقات مقام راست دانسته می‌شود. در این تعریف، مقام ماهور از دو جنس تشکیل می‌شود که عبارتند از جنس راست و جنس عجم. به نت پایه در این گام‌ها، اصطلاحاً «قرار» یا «اساس» گفته می‌شود و عموماً این نت، جایی بود که ملودی به آن بازمی‌گشت و در آن متوقف می‌شد (نت ایست).

منابع

• دستور تار و سه‌تار- دوره متوسطه- استاد حسین علیزاده
• اسعدی، هومان (۱۳۸۸). «بازنگری پیشینهٔ تاریخی مفهوم دستگاه». فصلنامه ماهور. تهران. ۱۲ (۴۵): ۳۳–۶۲.
• فخرالدینی، فرهاد (۱۳۹۴). تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران. تهران: نشر معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۶۵-۰۹۸-۰.
• طلایی، داریوش (۱۳۹۴). تحلیل ردیف. تهران: نشر نی. شابک ۹۷۹-۰-۸۰۲۶۰۵-۰۲-۲.
• لطفی، محمدرضا (۱۳۸۸). مجموعه مقالات موسیقی. تهران: آوای شیدا. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۲۷۶-۳۵-۲.
• مصطفی، أحمد (۱۹۹۹). العود: دراسة حديثة للتعليم. القاهرة: كمكتبة مدبولي. شابک ۹۷۷-۱۹۷-۵۲۰-X.

• Nettl, Bruno (1987). The Radif of Persian Classical Music: Studies of Structure and Cultural Context in the Classical Music of Iran. Elephant and Cat.