مرتضی کیوان

تغییریافته مرتضی کچوئیان

مرتضی کیوان (۱۳۰۰ خورشیدی اصفهان − ۲۷ مهر ۱۳۳۳ تهران) شاعر، منتقد هنری، روزنامه‌نگار و فعّال سیاسی عضو حزب تودهٔ ایران بود. مرتضی کیوان در روزهای پس از کودتای ۲۸ مرداد، در حالی که سه تن از نظامیان فراری سازمان نظامی حزب توده را در خانهٔ خود پنهان کرده‌بود، دستگیر[۱] و به جرم «خیانت»، در ۲۷ مهر ۱۳۳۳، در زندان قصر تیرباران شد.

مرتضی کیوان
زادهٔ۱۳۰۰ خورشیدی
اصفهان
درگذشتاعدام ۲۷ مهر ۱۳۳۳ (۳۳ سال)
زندان قصر
ملیتایرانی
پیشهکارمند وزارت راه
سال‌های فعالیتشعر فارسی، انتقاد هنری، روزنامه‌نگاری، فعالیت سیاسی
سازمانحزب توده
کارهای برجستهنخستین ویراستار ایرانی،
پایه‌گذاری انجمن ادبی شمع سوخته
همسر(ها)پوری سلطانی
والدیننوهٔ حاج ملا عباسعلی کیوان قزوینی
(از شیوخ صوفیه)

زندگی ویرایش

 
برخی از بنیان‌گذاران انجمن ادبی شمع سوخته.
از راست به چپ: هوشنگ ابتهاج، سیاوش کسرایی، نیما یوشیج، احمد شاملو و مرتضی کیوان.

مرتضی اولین ویراستار ایرانی و پایه‌گذار انجمن ادبی شمع سوخته بوده‌است. وی همچنین کارمند و بعدها در دوران وزارت دکتر فاطمی، معاون وزیر در وزارت راه دولت مصدق بود.

کیوان به ادبیات روسیه تسلط کامل داشت و نوشتارهای بسیاری دربارهٔ آن نوشت. مدیریت داخلی مجلهٔ «بانو»، دبیری مجلهٔ «جهان نو» و عضویت در هیئت تحریریهٔ مجلهٔ «کبوتر صلح» در دههٔ ۱۳۲۰ و آغاز دههٔ ۱۳۳۰ از عمدهٔ مسئولیت‌های فرهنگی و روزنامه‌نگاری او بود.

مرتضی کیوان از سال ۱۳۲۴ به عضویت حزب توده درآمده و در کنار فعّالیت سیاسی در این حزب، سردبیری مجلات و روزنامه‌های مختلفی را نیز بر عهده داشت. او با تسلط و چیرگی قابل‌تحسینی که بر روی ادبیات مدرن چپ دنیا داشت به‌دُرستی حلقهٔ اتصال بسیاری از شاعران و نویسندگانی نظیر احمد شاملو، سیاوش کسرایی، مصطفی فرزانه، هوشنگ ابتهاج، نجف دریابندری و ... بوده‌است. احمد شاملو، نیما یوشیج، سیاوش کسرایی، سایه و احسان طبری در سوگ او شعرهایی سروده‌اند.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد در روز ۳ شهریور ۱۳۳۳ مرتضی کیوان به همراه چند افسر فراری ارتش که به خانهٔ وی پناهنده شده بودند توسط کودتاچیان دستگیر شد. وی در هنگام بازداشت دوران سربازی خود را در نیروی دریایی شاهنشاهی می‌گذراند. مرتضی کیوان در سحرگاه روز ۲۷ مهر ۱۳۳۳ تیرباران شد. مرتضی تنها غیرنظامی گروهِ موسوم به سیامک بود که اعدام شد.[۲]

 
مرتضی کیوان در زندان

زندگی شخصی ویرایش

در سال ١٣٠٠ در اصفهان به دنیا آمد تحصیلات خودرا در کالج استیوارت (انگلیسها)که بعداً دبیرستان ادب نامیده شد به اتمام رساند. در ۲۷ خرداد سال ۱۳۲۳ و در ۳۳سالگی با پوران سلطانی که زادهٔ همدان است ازدواج کرد.

از نگاه دیگران ویرایش

هوشنگ ابتهاج در وصف او سروده:[۳] «من در تمام این شب یلدا/ دست امید خسته خود را/ در دست‌های روشن او می‌گذاشتم/کیوان ستاره بود/ با نور زندگی کرد/ با نور درگذشت.»

احمد شاملو آن سال را چنین توصیف می‌کند: «سال بد/ سال بد/ سال اشک/ سال شک/ سال روزهای دراز و استقامت‌های کم/ سالی که غرور گدایی کرد/ سال پست/ سال درد/ سال عزا/ سال اشک پوری/ سال خون مرتضا.»

به‌گفتهٔ دختر سیاوش کسرائی، پدرش علاقهٔ زیادی به مرتضی کیوان داشت و هرگاه اسم مرتضی کیوان می‌آمد، اشک در چشم پدرش (سیاوش کسرایی) جمع می‌شد.[۳] شاهرخ مسکوب می‌گوید در زندان دو چیز او را زنده نگه داشت، یکی مادرش و دیگری یاد دوستش مرتضی کیوان، که در مهرماه همان سال تیرباران شده بود.[۴][۵]

کتابِ مرتضی کیوان ویرایش

در سال ۱۳۸۲ کتابی با نام کتابِ مرتضی کیوان به‌کوشش شاهرخ مسکوب توسط نشر کتاب نادر منتشر شد. مسکوب در مقدمه می‌نویسد: «در سال‌های اخیر به دلایلی که “در مقام دوستی” آورده‌ام، همیشه آرزو داشتم کتابی دربارهٔ آنچه از مرتضی کیوان بازمانده، فراهم آورم تا آن دوستداران حقیقت که از وی جز نامی نشنیده‌اند، بتوانند از جان باصفای او چیزی دریابند.» ... کتابِ مرتضی کیوان نموداری از سرگذشت عاطفی، فرهنگی و سیاسی یکی از مبارزان، با حقیقتِ عدالت اجتماعی است، انتقامِ ناتمامِ تجربهٔ یک زندگی کوتاه امّا با صداقتی پُرشور؛ باشد که به کاری آید.[۶]

کتابِ مرتضی کیوان شامل نوشته‌ها و سروده‌ها به قلم پوراندُخت سلطانی، محمدعلی اسلامی نُدوشن، ایرج افشار، احمد جزایری، نجف دریابندری، سیاوش کسرایی، محمدجعفر محجوب، شاهرخ مسکوب، هوشنگ ابتهاج، احمد شاملو، احسان طبری، سیاوش کسرایی، فضل‌الله گَـرَکانی، محمود مشرف‌آزاد تهرانی، نادر نادرپور و نیما یوشیج است. بخش‌های دیگر کتاب شامل نامه‌ها و نقدهای ادبی مرتضی کیوان است. این کتاب پس از شانزده سال توسط انتشارات فرهنگ جاوید تجدید چاپ شد.[۷]

نگارخانه ویرایش

جستار‌های وابسته ویرایش

پانویس ویرایش

  1. پوری سلطانی، پیشگام کتابداری نوین ایران درگذشت، بی‌بی‌سی فارسی
  2. نام تیرباران شدگان نظامی همراه او در این روز: سرهنگ مبشری، سرهنگ سیامک (افسر ژاندارم)، سرهنگ نمینی، سرگرد عطارد، سرگرد واعظ قاسمی، سرگرد وزیریان، سروان مدنی، سروان شفا، ستوان افراخته. (منبع: روزنامه همشهری)
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ یادی از مرتضی کیوان، چهره محبوب روشنفکران چپ، بی‌بی‌سی فارسی
  4. شاهرخ مسکوب. روزها در راه، پاریس، انتشارات خاوران، ۱۳۷۹
  5. در کوی دوست، بهرام میناوند، خبرنامه اینترنتی گویا، پنجشنبه ٨ بهمن ١٣٨٣
  6. «کتابِ مرتضی کیوان»، «مقدمه»، به‌کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: فرهنگ جاوید، ۱۳۹۸.
  7. کتاب «مرتضی کیوان» را نشر فرهنگ جاوید پس از سال‌ها دوباره چاپ کرده است.[۱] بایگانی‌شده در ۲۷ مارس ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine

منابع داده‌های جدول از: کتاب مرتضی کیوان، به کوشش شاهرخ مسکوب، تهران: نشر کتاب نادر، چاپ دوم، ۱۳۸۲.

پیوند به بیرون ویرایش