مو یا موی جزئی روینده از اپیدرم در پستانداران است. داشتن مو از ویژگی‌های پستانداران است هرچند برخی گونه‌ها در دوره‌هایی از زندگی‌شان بی‌مو هستند؛ و برخی از همان بدو تولد دارای مو هستند.

مو
سطح مقطع مو
جزئیات
شناسه‌ها
لاتینunguis
MeSHD006197
TA98A16.0.00.014
TA27053
THH3.12.00.3.02001
FMA53667
موی انسان، با بزرگنمایی ۲۰۰ برابر.

کارکردها ویرایش

 
موهای آندروژنیک در بدن مرد و زن.

مو چند کارکرد دارد. عایقبندی گرمایی در برابر سرما و در برخی گونه‌ها در برابر گرما از کارکردهای آن است. در انسان به‌خاطر روند تکامل، موی بدن کم‌پُشت شده و کارکرد عایق‌بندی خود را از دست داده. موی سر هنوز این کارکرد را به همراه کارکرد زیباشناختی خود دارد. سیخ شدن موهای بدن بازمانده‌ای است از دورانی که انسان پُرمو برای افزایش عایق‌بندی موها را به سوی هم می‌کشید.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بشر، ۳٫۳ میلیون سال پیش موهایی که بیشتر بدن را می‌پوشاندند از دست داد.[۱]

موی سر ویرایش

همهٔ مساحت پوست سر تقریباً ۵۰۰ سانتی‌متر مربع است، که دارای حدود ۲۰۰ تار مو در سانتی‌متر است؛ ولی واحد شمارش موی سر گرافت است نه تار مو. هر گرافت از چند تار مو تشکیل شده که از ریشه به هم ارتباط دارند.

ساختمان مو ویرایش

بدن انسان نزدیک به ۵ میلیون تار مو دارد، که پوست سر ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار از این تعداد را در بر می‌گیرد. افراد با موهای بلوند بیشترین تعداد فولیکول‌ها را در سر داشته و بعد از آن‌ها به ترتیب افراد با موهای قهوه‌ای، موهای قرمز و سیاه قرار می‌گیرند. رویش طبیعی موی سر ۱ تا ۰٫۶ سانتی‌متر در ماه است. یک تار مو شامل قسمت‌های زیر است:

  • شفت یا ساقهٔ مو (قسمتی که از پوست خارج می‌شود و قابل رؤیت است)
  • ریشهٔ مو (قسمتی که زیر پوست قرار گرفته)
  • فولیکول مو (مسیری لوله‌مانند در ناحیهٔ درم که ریشهٔ مو در آنجا رشد می‌کند)
 
مژه‌ها و ابروها از چشم در برابر گردوخاک و ذرات هوا محافظت می‌کنند
 
موهای دست انسان زیر میکروسکوپ

در پایان فولیکول بخشی برجسته به نام «بولب» است که پیگمان رنگی ملانین در آن تولید می‌شود، در موهای مشکی این قسمت سیاه بوده و در موهای روشن و سفید، بی‌رنگ می‌باشد. قسمت انتهایی بولب دارای یک فرورفتگی است و بافت پیوندی که از درم به این قسمت وارد شده «درمال پاپیلا» نامیده می‌شود. درمال پاپیلا توسط مویرگ‌های خونی تغذیه می‌شود و مسئول تولید موی جدید است. ترکیب اصلی مو یک پروتئین ساختمانی محکم به نام «کرآتین» است. این پروتئین در ناخن و سطح خارجی پوست هم وجود دارد.

ساقهٔ مو از سه لایه تشکیل شده:

  1. داخلی‌ترین لایه «مدولا» نامیده می‌شود و فقط در موهای ضخیم بدن (موی ترمینال) وجود دارد. این لایه نور را به خوبی منعکس می‌کند و باعث می‌شود رنگ مو در آفتاب نسبت به سایه متفاوت باشد.
  2. لایهٔ میانی «کورتکس» نامیده می‌شود و لایه‌ای است که استحکام و رنگ و حالت مو را مشخص می‌کند.
  3. خارجی‌ترین لایه «کوتیکول» نامیده می‌شود. این لایه نازک و بدون رنگ است و نقش آن محافظت از لایهٔ ضخیم و ملانین‌دار کورتکس است.

چرخهٔ رشد و ریزش مو ویرایش

برای درک علت ریزش مو لازم است که چرخهٔ طبیعی رشد مو را بدانیم. موی انسان به صورت دورهٔ رشد-استراحت، رشد می‌کند. این چرخه سه مرحله دارد:

  1. آناژن: مرحلهٔ رشد
  2. کاتاژن: مرحلهٔ پسرفت
  3. تلوژن: مرحلهٔ استراحت

به دنبال دوره‌های رشد (آناژن) ۸–۲ ساله (به‌طور متوسط سه ساله) یک دورهٔ کوتاه ۴–۲ هفته‌ای وجود دارد که طی آن مو کاملاً پسرفت می‌کند. (کاتاژن) سپس مرحلهٔ استراحت (تلوژن) شروع شده و ۴–۳ ماه طول می‌کشد. ریزش مو تنها هنگامی اتفاق می‌افتد که سیکل رشد بعدی شروع شده و یک موی دیگر رشد می‌کند. به‌طور متوسط روزانه ۱۰۰–۵۰ مو در مرحلهٔ تلوژن می‌ریزند. این ریزش مو طبیعی است و همان ریزشی است که در هنگام دوش گرفتن و برس زدن مو دیده می‌شود. این موها دوباره رشد خواهند کرد. در هر زمان کمتر از ۱۵٪ موها در مرحلهٔ استراحت هستند و پس از گذشت ۳ تا ۴ ماه این موها می‌ریزند و به‌جای آن‌ها موهای جدیدی رشد می‌کنند.

مشکل زمانی آغاز می‌شود که موهای ریزش یافته بیشتر و سریع‌تر از موهای رویش یافتهٔ جدید باشند یا رشد موهای جدید، ضعیف شود. در این حالت بعد از مدتی از تعداد کل موها کاسته شده و فرد متوجه کاهش حجم موهایش می‌شود؛ بنابراین در علم پزشکی زمانی گفته می‌شود که فرد دچار ریزش مو شده‌است که در طول روز بیش از ۵۰ تا ۱۰۰ تار موی او بریزد یا اگر حدود ۱۰۰ تار مو را گرفته و بکشند بیشتر از ۴ تا ۵ تار مو کنده شود و بریزد.[نیازمند منبع]

عوامل مختلفی می‌توانند روی چرخهٔ رویش مو اثر گذاشته و باعث ریزش موی دائم یا موقت شوند. شایع‌ترین علت ریزش موی سر هم در آقایان و هم در خانم‌ها ریزش موی هورمونی–ژنتیکی یا آندروژنتیک (Androgenetic alopecia) است. از دیگر عوامل می‌توان به سابقهٔ تب بالا، بیماری‌های تیروئید، کم‌خونی، رژیم‌های غذایی خاص، زایمان و شیردهی، مصرف بعضی داروها، بیماری‌های التهابی یا عفونی پوست سر، مواد شیمیایی، شیمی‌درمانی، استرس و غیره اشاره نمود که در ادامه هر یک به صورت جداگانه بررسی می‌شوند.

ریزش موی آندروژنتیک ویرایش

معمول‌ترین و شایع‌ترین علت ریزش مو در آقایان و خانم‌ها عامل پر قدرت آندروژنتیک است. اصطلاح «آندرو» از آندروژن یا هورمان‌های مردانه‌ساز مانند «دی‌هیدروتستوسترون» و «تستوسترون» گرفته شده که وجود آن‌ها برای ریزش موی آندروژنتیک هم در آقایان و هم در خانم‌ها لازم هستند و «ژنتیک» نشان از ژنی دارد که به ارث رسیدن آن برای بروز این نوع ریزش مو لازم است. در آقایان میزان فراوانی طاسی، ۳ نفر از هر ۵ مرد تا پیش از سن ۵۰ سالگی است، درحالی‌که در زنان، ۱ نفر از هر ۴ زن از دست دادن مو و نازک شدن مو را تجربه می‌کنند و بعد از یائسگی بیشتر مستعد طاسی هستند.

در آقایان بعد از بلوغ به دنبال افزایش سطح هورمون‌های آندروژنی نازک شدن موها و عقب رفتن موهای ناحیهٔ پیشانی شروع می‌شود. عقب رفتن خط رویش مو در شقیقه‌ها در بیشتر مردان سفیدپوست، چه آن‌هایی که ریزش موی آندروژنتیک در آینده پیدا می‌کنند و چه آن‌هایی که پیدا نمی‌کنند، دیده می‌شود اما در آن‌هایی که ریزش موی آندروژنتیک دارند ریزش موی شقیقه‌ها به نواحی عقب‌تر پیشروی و به قلهٔ سر ختم می‌شود.

موهای پشت و بغل سر چون عموماً فاقد گیرنده‌های هورمون مردانه هستند، ریزش پیدا نکرده و تا آخر عمر باقی می‌مانند.

در زنان هم این نوع ریزش مو ایجاد می‌شود ولی معمولاً باعث نازک شدن مو و ریزش منتشر در سر می‌شود.

عدم تعادل بین هورمون‌های زنانه و مردانه می‌تواند سرچشمهٔ ریزش مو در خانم‌ها گردد. به همین دلیل دادن آزمایش‌های هورمونی الزامی است. اغلب زنان با الگوی ریزش زنانه هیچ علائم کلینیکی یا بیوشیمیایی دال بر هورمون جنسی مردانه (آندروژن) اضافی نشان نمی‌دهند. حتی در مواردی با وجود سطح طبیعی تستوسترون، حساسیت بیش از حد نسبت به آندروژن‌ها یا تعداد بیش از حد گیرنده‌های موجود در فولیکول‌های موی سر سبب ریزش مو می‌شود.

میزان آندروژن‌ها برای بروز ریزش مو، لازم نیست بیشتر از حد طبیعی باشد. اگر ژن ریزش مو موجود، و آندروژن‌ها حتی در حد طبیعی باشند، ریزش موی آندروژنتیک بروز می‌کند. آندروژن‌ها مهم‌ترین فاکتورهای اثرگذار در ریزش موی سر انسان هستند. رشد سبیل، موهای زیر بغل و ناحیهٔ کشالهٔ ران به آندروژن‌ها وابسته است. رشد موی سر وابسته به آندروژن‌ها نیست ولی وجود آندروژن‌ها برای ریزش موی مردانه لازم هستند.

در سلول‌های خاصی از بدن، هورمون تستوسترون توسط آنزیم ۵-آلفا ردوکتاز به هورمون دی‌هیدروتستوسترون (DHT) تبدیل می‌شود، درمال پاپیلای فولیکول مو گیرنده‌های زیادی برای این هورمون داشته و این هورمون اثری مخرب بر روی فولیکول‌های مو در پوست سر دارد و باعث ضعیف شدن آن‌ها شده و موهای رشد یافتهٔ جدید مرتباً نازک‌تر شده تا این‌که دیگر مویی از آن فولیکول رشد نمی‌کند.

دی‌هیدروتستوسترون از طریق کوتاه کردن چرخهٔ رشد مو باعث می‌شود موی ضخیم در فولیکول‌های دارای گیرندهٔ این هورمون به موی کرکی و نازک تبدیل شود. این کار باعث می‌شود یک فولیکول قبل از رسیدن به مرحلهٔ آخر رشد به‌طور زودرس وارد فاز استرحت شده و رشد بیشتر آن متوقف می‌شود.

یک فولیکول مو که از نظر ژنتیکی حساس به آندروژن باشد، از فاز آناژن به تلوژن رسیده و سپس وارد مرحلهٔ آناژن جدید شده درحالی‌که کوچک‌تر و نازک‌تر و کمرنگ‌تر از قبل می‌شود. در صورتی که این چرخهٔ رشد معیوب، چند بار تکرار شود یک موی ضخیم به موی کرکی تبدیل شده، سپس به تدریج تمام موهای ناحیهٔ گرفتار، درگیر این جریان شده و با گذشت زمان، سر توسط موهای کرکی نازک پوشیده می‌شود. تولید پیگمان (رنگدانه) نیز کاهش پیدا می‌کند و موها کمرنگ‌تر می‌شوند. به‌تدریج موهای ناحیهٔ مبتلا، کم‌پشت شده و ممکن است طی زمان از مو خالی شود. این پدیده، کرکی شدن یا مینیاتوری شدن مو نامیده می‌شود.

مردان و زنان دچار ریزش مو، ژن‌های مربوط به ریزش مو را از یک یا هر دو والدین خویش به ارث می‌برند. این ژن در مردان به صورت اتوزومال غالب و در زنان به‌صورت اتوزومال مغلوب ظاهر می‌شود. در مرحلهٔ تشکیل جنین، ژن طاسی باعث می‌شود یک سری از فولیکول‌های مو نسبت به دی‌هیدروتستوسترون حساس شوند و بعد از بلوغ به دنبال افزایش سطح هورمون‌های آندروژنی این فولیکول‌های حساس، به مرحلهٔ کرکی شدن وارد شده و از بین می‌روند. سن شروع، میزان و سرعت ریزش مو در هر فرد فرق می‌کند. چرب بودن مو، استفاده از ژل و سشوار بیش از حد، بیماری‌های شدید، سوءتغذیه یا کمبود ویتامین‌ها می‌توانند این روند را تسریع کنند.

اصطلاحات در زبان ویرایش

موی جانداران غیر انسان، پشم یا خز نیز نامیده می‌شود. به هر دانه از موها یک تار مو گفته می‌شود. به مجموعه یا دسته‌ای از موی سر، زُلف، گیس و گیسو هم می‌گویند. به سر بی‌مو تاس یا کَچَل یا گَر و به شخص بسیار پرمو در زبان عامی «پشمالو» هم گفته می‌شود.

به افرادی که موهای سرشان به مقدار زیادی ریخته‌باشد کَچَل گفته می‌شود و اگر موهای سر به‌طور کامل ریخته باشد آن فرد را تاس (و در زبان عوام کلاچه) می‌گویند.[۲]

در افغانستان به کسی که موهایش در پیری هنوز چندان سفید نشده‌است سیاه‌زاغ گفته می‌شود.[۳]

مدل‌های اصلاح مو ویرایش

  • موی دم اسبی
  • مدل موی آناناسی
  • مدل موی افشان
  • فر زدن مو
  • مدل موی پشمی
  • مدل چتری
  • مدل آلمانی
  • مدل انگلیسی
  • مدل خامه‌ای
  • مدل سایه انداختن
  • مدل بوکسوری
  • مدل قارچی
  • بافت
  • مدل فشن
  • مدل دیزلی

در تاریخ ویرایش

در دین هندوئیسم، زنی که بیوه می‌شد باید موهایش را می‌تراشید.[۴]

در دین اسلام همواره به زنان بر پوشاندن موهایشان اشاره شده که تاکنون نیز در کشورهای مختلف زنان مسلمان موی خود را می‌پوشانند.[۵]

در هنر ویرایش

 
لبخند ژکوند

مو در هنر مخصوصاً در عصر کلاسیک و رنسانس نقش بسیار مهمی داشته‌است. برای مثال، موهای مونا لیزا تقریباً قهوه‌ای و نماد پاکی است. البته در دوره‌های مختلف، نظراتی مختلف بر مو مخصوصاً ابرو وجود داشته‌است. دردورهٔ رنساس، ابرو را نشانهٔ نجاست زن می‌دانستند. در مجموع موی سر در هنر نماد پاکی از گناه است.[۶]

جستارهای وابسته ویرایش

پانویس ویرایش

  1. Wade, N. (2007). In Lice, Clues to Human Origin and Attire. New York Times, 156(53877), A17-A17.
  2. واژهٔ کلاچه در تهران در این شعر کودکانه «کچل کچل کَلاچه / روغن کله‌پاچه» دیده می‌شود. در کرمان این واژه در معنی سر کاملاً بی‌مو کاربرد دارد و کِلاچه تلفظ می‌شود: نگا. فرهنگ گویش کرمانی. مؤلف: محمود صرافی. مقدمه: محمد باستانی پاریزی، تهران.
  3. اکبری شالچی، امیرحسین، فرهنگ گویشی خراسان بزرگ، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۰.
  4. vista. «زن در آیین هندو». ویستا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۸-۱۷.
  5. «آیا لزوم پوشش موها برای بانوان، صریحاً در روایتی بیان شده‌است، یا آن‌که استنباط شخصی فقها از برخی روایات عام می‌باشد؟». شیعه نیوز. ۲۶ دی ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۱.
  6. جنسن، تاریخ هنر جنسن، ۵۱۰.

منابع ویرایش

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «(Haar (zoogdier». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای هلندی، بازبینی‌شده در ۱۵ نوامبر ۲۰۰۷.

 

موی بدن انسان

اصطلاحات در زبان
دسته‌های مو

مو | موی زیبا: زُِلف | زلفان | دسته‌‌ای از موی سر: گیس | گیسو | گیسوان | دستهٔ مو در جلو: کاکُل | موی آویخته: طُرّه | دستهٔ بلند: کمند

مقدار مو

بی‌مو | کچل | تاس | کم‌مو | کوسه (بی‌ریش) | پرمو | پشمالود 

زبانزدها

سفید کردن مو در آسیاب | به مویی بند بودن | سیخ شدن مو بر تن | مو لای درز چیزی نرفتن | موی دماغ شدن | مو را از ماست کشیدن | مو درآوردن زبان | یک مو از خرس کندن | مو نزدن دو چیز | کم شدن یک تار مو از سر کسی | آتش زدن موی کسی

کالبدشناسی
اجزاء

پیاز | ریشه | جوانه | سیاه‌یاخته | ماتریکس | پوسته | فولیکول | بشره | لایه هاکسلی | لایه هنله | لایه آبگین | مغز | غده چربی‌دار | ماهیچه راست‌کننده | رنگ‌دانه | کراتین 

نام در بدن

موی سر: گیس | موی پایین پیشانی: ابرو | موی پلک: مژه | موی صورت: ریش | موی بناگوش: پاگوشی | موی لب بالا: سبیل | موی بینی: مو | موی سینه: مو/پشم | موی اندام تناسلی: زهار/پشم 

مراحل رشد

آناژن (فاز فعال) | کاتاژن (فاز تحلیل‌رونده) | تلوژن (فاز استراحت)

بیماری‌ها

مو خوره | گَری | کچلی | شوره سر | طاسی سکه‌ای | ریزش آندروژنیک مو | پرمویی

اصلاح و زیبایی
حالت

فِرفِری، مُجَعَّد، تاب‌دار، ‌موج‌دار، صاف، لَخت، ژولیده، افشان، پریشان، سیخ، ژل‌زده، پف‌کرده، مارپیچ، بافته

رنگ

رنگ‌ها: مشکی | قهوه‌ای سیر | قهوه‌ای تیره | قهوه‌ای | قهوه‌ای متوسط | قهوه‌ای روشن | شرابی | ارغوانی | بلوند تیره | بلوند روشن | بلوند خیلی روشن | بلوند پلاتینه | مفاهیم: های‌لایت | دکلره | مِش 

وسایل مربوط

اسپری مو | برس | بیگودی | تل | تیغ | چادر | حوله | خودتراش | دستمال سر | رنگ مو | روسری | ریش‌تراش | ژل | سشوار | سنجاق سر | شامپو | شانه | فرچه | قیچی | کش مو | کلاه | گُل سر | گلاه‌گیس | ماشین سرتراشی | مقنعه | موچین | موم سرد | نرم‌کننده مو | واجبی | هدبند 

مدل‌ها

موی دم اسبی | موی آناناسی | ریش بزی | ریش ستاری | سبیل تابیده | سبیل قیطانی | اصطلاحات مدل‌دادن: پیچیدن و لوله کردن- پیچیدن فرانسوی- شانه مخصوص- نیم پیچ فرانسوی- حلقه مو- پیچ پشت- مدل برگردان سریع- پیچ ویکتوریایی- شینیون بافته- گیبسون- گوجه- استفاده از چوب مخصوص- گوجه بافته- لوله کردن- بافته حلقه شده- گوجه با موهای لوله شده- لوله برگردان- حلقه دور دم اسبی- پیچ بالای سر- دم اسبی پیچیده- بافت فرانسوی اصلی- بافت فرانسوی- بافت فرانسوی درون به بیرون- گوجه فرانسوی- بافت فرانسوی تو رفته- بافت چین‌دار- بافت فرانسوی بالا به پایین- بافت جناغی اصلی- بافت جناغی اصلی فرانسوی- بافت جناغی فرانسوی- کمند- کمند فرانسوی

مکان‌ها

آرایشگاه | پیرایشگاه | سلمانی | سالن آرایش | اتاق گریم 

جستارهای وابسته دستگاه پوششی بدن | پر | کُرک | پُرز | تیغ جوجه‌تیغی | بند انداختن | اپیلاسیون | کاشت مو
  • جنسن، جنسن (۱۳۸۷). تاریخ هنر جنسن. تهران: ذهن‌آویز.