میدان صاحب‌آباد

میدان صاحب‌آباد تبریز یا میدان حسن پادشاه (تلفظ محلی: صاحیب آواد میدانی) كه بقايای باقيمانده آن امروز به نام مجموعه صاحب الامر (در گویش محلی، سابیلَه‌میر^[۱]) معروف گشته است ^[۲]. شکل گیری‏ میدان و مراکز مربوط به آن در زمان اوزون حسن‏ پادشاه آق قویونلو و پسرش سلطان یعقوب اتفاق‏ افتاد.^[۳]

در سال ۱۳۴۵ ش، در‌پی احداث خیابان دارایی (شهید مدنی کنونی) توسط حکومت پهلوی، بخشی از محوطۀ این مجموعه تخریب شد و بقعۀ صاحب‌الامر و مسجد ثقة‌الاسلام در یک سو، و مدرسۀ اکبریه و بازارچه در سوی دیگر خیابان قرار گرفتند^[۱] و از مجموعه‌های تاریخی و ارزشمند ایران می‌باشد.^[۲] بنای نخستین این بقعه به زمان صفویه باز‌می‌گردد. صاحب عالم‌آرای عباسی این مسجد را یکی از آثار دورۀ سلطنت شاه تهماسب اول صفوی (۹۳۰-۹۸۴ ق / ۱۵۲۴-۱۵۷۶ م) نام می‌برد. پیش‌تر در این مکان، میدان وسیعی با عمارت و باغی در کنار آن وجود داشت. این مکان مرکز تبادل کالا و خرید‌و‌فروش بود و دارالضیافۀ شهر به شمار می‌رفت. اکنون اثری از عمارت و برج‌و‌باروی آن نمانده است^[۴] در‌حال‌حاضر، این مرکز خرید‌و‌فروش به بازارچه‌ای کوچک در یک سوی خیابان دارایی تبدیل شده است و حیاط بزرگی نیز در محوطۀ بقعه وجود داشته است که پس از احداث خیابان دارایی، به حیاطی کوچک با باغچه‌ای با چندین درخت مبدل گشته است^[۱]

طبق بررسی‌های انجام شده این مجموعه مدت چهار قرن مرکز حکومت ایران و مقر فرماندهی پادشاهانی چون جهانشاه، اوزون حسن، شاه اسماعیل و شاه طهماسب بوده‌است؛ اما امروز تنها نام و یاد این مجموعه نفیس باقی‌مانده و تغییرات به وجود آمده در طول تاریخ باعث کاستن از شکوه و عظمت آن شده‌است.^[۲]

در طول تاریخ حکومتها با ساختن بناهای متعدد مانند مساجد،مدارس،میادین و...می‏خواستند حکومت خود را از نظر اجتماعی-سیاسی تثبیت‏ کنند. میدان«صاحب آباد» تبریز یکی از همین‏ میادین حکومتی در زمان«آق قویونلوها»است.^[۳]

تاریخچهویرایش

نمایی از مسجد شاه طهماسب تبریز (صاحب‌آباد) از اجزای معماری میدان صاحب‌آباد

شروع ساخت این مجموعه به دوره اباقاخان در زمان صدرات شیخ محمد جوینی وزیر کبیر وی بر می‌گردد؛ و با ساخته شدن این مجموعه روند گسترش شهر تبریز به سمت شمال رودخانه مهران رود کشیده شده می‌شود. بعدها در دوره جهانشاه دارالحكومه از محله ششگلان به اين مجموعه انتقال داده مي شود و از آن تاريخ تا زمان شاه طهماسب كه پايتخت از تبريز به قزوين انتقال داده شد.^[۲]

اجزا این مجموعه

میدان حسن پادشاه
مسجد شاه طهماسب تبریز (مسجد صاحب‌الامر کنونی).
عمارت هشت بهشت
مجموعه جعفر پاشا
باغ نصریه
دارالمساکین

ژان شاردن در سفرنامه‌اش میدان صاحب آباد را توصیف کرده و این میدان را بزرگتر از میدان اصفهان می‌دانسته‌است. در این سفرنامه به رقص گرگ یا همان گرگ بازی اشاره نیز شده‌است.

این کاخ در وسط باغی با مصطبه‌ای قرار دارد و در هر گوشه این مصطبه، فواره‌هایی به شکل اژدها از مفرغ گذارده‌اند. این فواره‌ها را بقدری با مهارت و هنرمندی ساخته‌اند که گویی اژدهایان جان دارند. در داخل این کاخ بر طاق تالار بزرگ، صحنه‌هایی از نبردهای متعدد اوزون حسن و همچنین شرفیابی نمایندگان باب عالی را به حضور اوزون حسن با طلا، نقره، و رنگ آبی تصویر کرده‌اند. از آن گذشته مجالسی نیز از شکار اوزون حسن که سوار بر اسب، نمایانده شده‌است با سگ‌ها و بازها و از آن گذشته، اتفاقات دیگر را رسم کرده‌اند و… خود باغ دارای سه در ورودی است، رو به شمال، جنوب و مشرق»

به مسجد اوزون حسن که ذکرش رفت مدرسه‌های عالی برای طلاب علوم ضمیمه بود که اوزون حسن را در صحن باغ آن دفن کرده‌اند. این بنا که نیز از آثار اوست، مدرسه نصریه نامیده می‌شد و در نزدیکی این مدرسه باز مسجد مقصودیه واقع است که در دوره مقصود، فرزند دسینیا ساخته شده‌است. در میدان صاحب آباد که تا کنون به صورت مکرر ذکر آن به میان رفت بجز یک قصر کوچکتر که پادشاهان آق قویونلو از ایوان آن مسابقات و بازی‌ها را تماشا می‌کردند یا سفرای خارجی را در آنجا به حضور می‌پذیرفتند، یک بیمارستان بزرگ هم وجود داشت که فقط یک دیوار حد فاصل آن و مسجد اوزون حسن بود. در دوران اوزون حسن و یعقوب به شهادت بازرگانان ونیزی، بیش از هزار تن مستمند و بیمار در این بیمارستان که اتاق‌های وسیعش با قالی مفروش بود، زندگی می‌کردند. در سفره‌خانه مجاور که به فقرا اختصاص داشت، به خرج دربار به تهیدستان غذا داده می‌شد.

موقعیتویرایش

مسجد صاحب‌الامر در جانب شرقی میدان صاحب آباد قرار دارد. بنا به قول شایع مردم تبریز، آنجا نظر کرده امام زمان است و از این جهت آن را مقام صاحب‌الامر خوانده‌اند. ثقه‌الاسلام شهید می‌نویسد: این بقعه در سمت شرقی صحن مدرسه‌ای قرار دارد بنام مدرسه اکبریه که آن را مرحوم میرزا علی اکبر خان مترجم، قونسولگری دولت روس متوفی در سال ۱۲۸۰ هـ. ق احداث کرد و موقوفاتی به آن معین نمود.

خصوصیات میدان: به‌طور کلی این میدان را می‌توان جزء میدان‌های حکومتی-اداری با کارکردهای اجتماعی دسته‌بندی نمود. بناهایی مانند کاخ عالی قاپو و هشت بهشت، نشان از نقش حکومتی میدان دارد و از طرف دیگر ارتباط بسیار نزدیک با بازار و اقتصاد شهر بر نقش اجتماعی میدان تأکید می‌کند. وجود مسجد و مدرسه نصریه موقعیت مذهب را به عنوان حلقه واسطه بین مردم و حکومت نشان می‌دهد. سایر فضاهای شهری از جمله بیمارستان نیز بر مرکزیت این میدان در شهر صحه می‌گذارد.^[۵]