فلسفه پیشاسقراطی: تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز rv :مطلب منبع دارد، حذف نكن.
خط ۲۰:
فلاسفه به چشم خود می‌دیدند که تغییراتی در طبیعت صورت می‌پذیرد. اما این تغییرات چگونه امکان پذیر بود؟ چگونه می‌شد تبدیل ماده‌ای را به ماده دیگر توجیه کرد؟
 
نخستین فیلسوفان یونانی همگی بر این اعتقاد بودند که باید [[ماده اولیه]] مشخصی موجب تمامی این تغییرات شده باشد.اینکه آنها چگونه به این نتیجه رسیده بودند، به سادگی قابل طرح نیست. ما فقط می‌دانیم که این اعتقاد بر پایه یک تصور قرار داشت.
 
برای آنها این تصور مطرح بود که ماده‌ای اولیه باید وجود می‌داشته که بر اثر آن تغیییرات طبیعی صورت پذیرد. امروزه مشخص است که نخستین فیلسوفان به دنبال تغیرات ظاهری بوده‌اند. آنها سعی داشتند تا به قوانین جاودانه طبیعت دست یابند. خواست آنها این بود که بدون توسل به داستان‌های اساطیری رویدادهای طبیعت را دریابند و آنچه را در طبیعت رخ می‌داد از طریق طبیعت توضیح دهند. این روش با آنچه [[رعد و برق]] و زمستان و بهار را نتیجه کار خدایان می‌دانست، کاملآ تفاوت داشت.
 
با این روش جدید، فلسفه خود را از باورهای مذهبی آن ایام رها ساخت. بنابر این می‌توان گفت که فلاسفه طبیعت گرا نخستین گام را در راه تفکر علمی برداشتند و زمینه مساعدی را برای تحقیق در [[علوم طبیعی]] بوجود آردند.
 
بخش عمده آثار فیلسوفان طبیعت گرا از میان رفته‌است.آنچه امروز از اندیشه‌های نخستین فیلسوفان یونان در اختیار است، به گزارش‌هایی محدود می‌شود که [[ارسطو]] در نوشته‌هایش آورده‌است. ارسطو حدود ۲۰۰ سال پس از نخستین فیلسوفان یونان می‌زیسته‌است. او در نوشته‌هایش فقط به نتایج اندیشه‌های این فیلسوفان اشاره‌هایی دارد.
خط ۳۰:
== نقش ملطیه ==
 
اولین نسل فیلسوفان را از ملطیه می‌دانند. ملطیه که شهر کوچکی در ترکیه می‌باشد در قرون هفتم و ششم پیش از میلاد مهمترین شهر ایونی به حساب می‌آمد. بندرگاه‌های این شهر پذیرای کشتی‌هایی بود که پیوسته در رفت و آمدرفت‌وآمد بودند و هرگونه محصولی را حمل می‌کردند. به این جهت، روح اهالی ملطیه مثل هر جای دیگری که کار تجارت در آن پر رونق باشد کمی از مذهب فاصله گرفته بود و می‌توانست با پشتکار بیشتری فعالیتهای علمی و عقلی را دنبال کند.
 
== تالس ملطی ==
 
نخستین فیلسوفی که در شهر ملطیه شناخته شد، تالس (۵۴۶-۶۲۴)ق.م نام داشت. تالس بیشتر عمر خود را در سفر بود. در باره وی گفته‌اند که او در سفری به مصر ارتفاع هرمی را با اندازه گرفتن سایه آن به دست آورد. او زمانی از روز به این کار دست زد که طول سایه خودش درست به اندازه قدش بود. تالس در سال ۵۸۵ قبل میلاد وقوع کسوفی را نیز پیش بینی کرده بود.
 
گروهی معتقدند که تالس ستارهٔ [[دب اصغر]] را کشف کرده و گروهی نیز معتقدند وی اهمیت این ستاره را در کشتیرانی شناخته‌است. در ریاضی [[قضیهٔ تالس]] را به وی نسبت می‌دهند و از نظرات وی می‌توان به این قضیهٔ مشهور اشاره کرد که: دو مثلث در صورتی مساوی هستند که یک ضلع و دو زاویه آنها با هم مساوی باشد. که البته گروهی اعتقاد به این دارند که این قضیه توسط افراد دیگری مطرح شده و برای این که نظرشان مقبولیت پیدا کند بنام این فیلسوف مطرح کرده‌اند.
 
[[برتراند راسل]] درکتاب تاریخ فلسفه خود عنوان می‌کند: فلسفه بعنوان چیزی متمایز از الهیات در قرن ششم [[قبل از میلاد]] آغاز شد. به روایت اسناد آغازگر فلسفه تالس بود. هنر تالس این بود که کلمهٔ «چه؟» را بجای کلمهٔ «که؟» گذاشت. تالس همچون متفکران پیشین یا دقیق‌تر بگوییم همچون متدینان گذشته نپرسید که:
 
جهان از «که» یا بوسیلهٔ چه کسی ساخته شده‌است، بلکه سؤال را بشکل کاملاکاملاً تازه‌ای مطرح کرد. پرسید: جهان از «چه» ساخته شده است؟ یعنی تالس تفسیر اسطوره شناختی کهن را در باب پیدایی جهان، رها کرد و کوشید تا با تفکر عقلی به توصیف طبیعت بپردازد و پیدایی جهان را تبیین کند. اگر سؤال را به شکل اول مطرح کنیم، سرانجام در پاسخ خود، خدایانی را می‌یابیم که جهان را آفریده‌اند و این جوابی است دینی بر بنیاد [[افسانه‌های آفرینش]] و نه فلسفی. اما جواب این پرسش که جهان از چه ساخته شده است؟ جوابی علمی و فلسفی است و اولین کسی که سؤال را بدین شکل مطرح کرد تالس متفکر قرن ششم قبل از میلاد بود.
از مشخصات افکار او این است که به‌دنبال یک اصل نخستین بنام آرخه (یا عنصر اولیه پیدایش جهان) است که آغاز پدیده‌های این جهانی است.
 
تالس آب را ماده اولیه همه چیز می‌دانست. ما دقیقآ نمی‌دانیم که منظور وی چه بوده‌است. شاید او بر این اعتقاد بوده باشد که همه چیز از آب پدید آمده‌است و دوباره به آب مبدل می‌شود.
چون وی در شهر «ملیطه» زندگی می‌کرده که شهری جزیره شکل بوده و آب برای اهل آن اهمیت زیادی داشته‌است وهم زمانی که در مصر به سر می‌برد، یقینآ به حاصلخیزی مزارع بعد از طغیان و فرونشستن آب [[رودخانه نیل]] توجه داشته ودیده‌است که چگونه پس از هر بار ندگی بقه‌ها و کرم‌ها پیدا می‌شده‌اند.
 
علاوه بر این شاید تالس در باره تبدیل آب به یخ و بخار و تبدیل دوباره آنها به آب نیز فکر کرده باشد.
گروهی این تفکر وی را متأثر از تفکر بابلیان می‌دانند زیرا آنها معتقد بودند که «آبسو» نمایندهٔ [[آب‌های شیرین]] و «تی‌امت» نمایندهٔ آب‌های شور است. وی تحت تأثیر این اندیشه منشأ پیدایش پدیده‌های جهانی را آب می‌داند.
از طرفی علل گرایش وی به این تفکر را می‌توان چنین عنوان کرد که چون آب شکل معین و مشخصی ندارد و هر شکلی را می‌تواند بپذیرد به همین دلیل، وی را به تفکر در آب وا می‌دارد و این که آب مایهٔ زندگی است و باز همین سیلان و حرکتی که در آب است ذهن وی را به آب جلب می‌کند و نیز ظواهر هستی همه از این خصوصیت برخوردار هستند.
هنری که تالس انجام داده یکی یافتن وحدت در میان کثرت، و دیگری روی آوردن به واقع گرایی و برانداختن افسانه‌ها و اسطوره‌های دینی است که شاعران برای مردم در تحلیل جهان ترسیم می‌نمودند و مردم نیز به آنها معتقد بودند.
خط ۵۹:
شاید منظور او این باشد که آنچه به وجود آمده‌است باید متفاوت یا به وجود آورنده‌اش باشد و چون هر چه به وجود بیاید، فانی است پس باید به وجود آورنده‌اش جاویدان باشد تا همه چیز بتواند از آن پدید آید و به آن باز گردد. بدین ترتیب روشن است که ممکن نیست این ماده اولیه همین آب معمولی بوده باشد.
بله، اولین سؤال مهم فلسفه این است که این عالم از چه بوجود آمده است؟ از چه ساخته شده است؟
آناکسیماندر برای نخستین بار در ایونیا و یونان اندیشه‌های فلسفی خود را در کتابی بنام «در باره طبیعت» به نثر نوشته‌است. اختراع [[ساعت آفتابی]] یا شاخص را به او نسبت می‌دهند هر چند گفته شده‌است که در میان بابلیان رواج داشته و آناکسیماندروس از آنها گرفته‌است. برای اولین بار نقشه‌ای جغرافیایی ترسیم کرده و در بارهٔ زمین معتقد بود که«زمین ستونی استوانه‌ای شکل است که هوا آن را احاطه کرده‌است و به طور عمودی در مرکز گیتی بدون تکیه گاهی که بر آن مستقر شود شناور است، معهذامع‌هذا نمی‌افتد زیرا به علت واقع شدن در مرکز، خط سیر مرجحی ندارد که به طرف آن متمایل گردد.»
 
لذا بر خلاف آنچه که براساس اسطوره معتقد بودند زمین نه بر پایه‌ای استوار قرار دارد و نه چون درختی است سر به هوا برافراشته با ریشه‌های نا مرئی در ژرفای بی پایان، بلکه در فضا معلق است.
 
و گنبد مرئی آسمان نیمی از گوی کاملی است که زمین در مرکز آن قرار دارد. و خورشید پس از آنکه گردش روزانه خود را در بالای زمین به انجام رساند شب در زیر زمین به گردش ادامه می‌دهد و صبحدم دو باره به نقطه‌ای می‌رسد که حرکت را از آن آغاز کرده‌است. بنابر این کیهان نیمکره نیست بلکه کره‌ای کامل است و زمین در مرکز آن قرار دارد. و آن طوری که در نظام‌های کهن گفته شده‌است خورشید لبه جهان را دور می‌زند خورشید فقط حفره‌ای است که در حاشیه چرخی عظیم الجثهعظیم‌الجثه قرار دارد. این حاشیه مملو از آتش است و همچنانکه این حاشیه به دور زمین می‌چرخد حفره‌ای هم که در آن وجود دارد به همین طریق می‌چرخد. حال اگر این حفره‌ها بسته شوند یا جلوی این حفره‌ها به وسیله چیزی گرفته شود خسوف یا کسوف روی می‌دهد. پس با این تصویری که آناکسیمندر ارائه می‌دهد زمین در مرکز قرار دارد و خورشید و دیگر سیارات به دور او می‌چرخند.
چگونه جهان اینگونه شکل یافته است؟. آنچه که در آناکسیماندر جالب توجه‌است اینکه او این چگونگی تشکیل جهان را بیان می‌کند. «وقتی اشیاء از هم جدا شدند، جهانی که ما آن را می‌شناسیم به وسیله یک حرکت چرخنده گردبادی شکل گرفته‌است، به این معنی که عناصر سنگین تر، خاک و آب، در مرکز گرد باد باقی ماندند، آتش به سوی محیط رانده شد و هوا در وسط باقی می‌ماند.زمین همچون یک قرص نیست بلکه استوانه کوتاهی است.»
او معتقد بود که «قبل از این دنیای ما، تعدادی نامتناهی ازدنیاهای دیگر موجود بوده‌است. که دوباره منحل شده و به صورت توده بی نظمی در آمده‌اند» ظاهرا این اندیشه ریشه در تفکر هسیود دارد. هسیود می‌گفت: «در آغاز تمامی عالم هستی بی نظم و درهم (کائوس) بود.»
 
چگونه جهان اینگونه شکل یافته است؟. آنچه که در آناکسیماندر جالب توجه‌است اینکه او این چگونگی تشکیل جهان را بیان می‌کند. «وقتی اشیاء از هم جدا شدند، جهانی که ما آن را می‌شناسیم به وسیله یک حرکت چرخنده گردبادی شکل گرفته‌است، به این معنی که عناصر سنگین تر، خاک و آب، در مرکز گرد باد باقی ماندند،باقی‌ماندند، آتش به سوی محیط رانده شد و هوا در وسط باقی می‌ماند.زمین همچون یک قرص نیست بلکه استوانه کوتاهی است.»
در باره منشاء حیات آناکسیماندر معتقد بود که حیات از دریا ناشی شده‌است، و جانداران از رطوبت پدید آمده‌اند، و انسان در آغاز ماهی بوده‌است. اما چرا انسان از حیوانات دیگر به وجود آمده‌است.به نظر او چون نوزاد انسان در کودکی نمی‌تواند از خود نگهداری کند و بیش از هر حیوان دیگری به مواظبت احتیاج دارد. و «ممکن نیست در تنهایی – لااقل از طریق طبیعی – به زندگی ادامه دهد، او را مانع شده‌است از اینکه به پیروی از اسطوره آدمی را بر آمده از زمین بپندارد.»
 
او معتقد بود که «قبل از این دنیای ما، تعدادی نامتناهی ازدنیاهای دیگر موجود بوده‌است. که دوباره منحل شده و به صورت توده بی نظمی در آمده‌اند» ظاهراظاهراً این اندیشه ریشه در تفکر هسیود دارد. هسیود می‌گفت: «در آغاز تمامی عالم هستی بی نظم و درهم (کائوس) بود.»
 
در باره [[منشاء حیات]] آناکسیماندر معتقد بود که حیات از دریا ناشی شده‌است، و جانداران از رطوبت پدید آمده‌اند، و انسان در آغاز ماهی بوده‌است. اما چرا انسان از حیوانات دیگر به وجود آمده‌است.به نظر او چون نوزاد انسان در کودکی نمی‌تواند از خود نگهداری کند و بیش از هر حیوان دیگری به مواظبت احتیاج دارد. و «ممکن نیست در تنهایی – لااقل از طریق طبیعی – به زندگی ادامه دهد، او را مانع شده‌است از اینکه به پیروی از اسطوره آدمی را بر آمده از زمین بپندارد.»
 
اما چرا نمی‌توان مادةالمواد جهان را آب یا هر عنصر دیگری دانست و چرا آناکسیماندروس نظر استاد خود تالس را نپذیرفت. آناکسیماندر مراد تالس از آب را همین آب متعارف و «اصل همه اشیاء» را، «مایه همه چیزها» گرفته‌است از نظر آناکسیماندروس آب نمی‌توانست مادة الموادباشد چون خودش برای پیدایش احتیاج به گرما دارد. یعنی اگر جسم جامدی بخواهد ذوب شود و یا مایعی به بخار تبدیل شود باید حرارت ببیند، پس آن دو عنصر «سرد» و «گرم» باید از مادةالمواد دیگری از طریق جدایش به وجود آمده باشند. از نظر او چون ضدها آشتی ناپذیر هستند اگر یکی اصل قرار گیرد لاجرم بر عناصر دیگر چیره خواهد شد. یعنی همه جهان می‌بایست به آب تبدیل می‌شد. همه مواد و صورت‌های مادی که از یکدیگر پدید می‌آیند. «به نظر آناکسیماندر به یک معنی ارزش مساوی دارند و هیچ یک بر دیگری مرجح نیست و از این رو لااقل هیچ یک را نمی‌توان مبدأ و مولد دیگران دانست.» این عنصر مقدم بر اضداد است، اضداد از آن به وجود می‌آیند و به آن منحل می‌شوند. «این خمیرمایه خود خصوصیات اشیاء عادی را ندارد. (تخته سنگها، رودخانه‌ها و از این قبیل) یا حتی خصوصیات مقومات آنها را (خاک، آب، و از این قبیل)، بلکه اساس همه اینها در آن قرار دارد.»
خط ۷۵:
پس آن عنصر نخستین یا اصل نخستین چیست ؟ از نظر او مادةالمواد چیزی است که دو خاصیت دارد ۱- عدم تعین ۲- عدم تناهی. سیمپلیکوس به نقل از تئوفراستوس می‌نویسد. «(اصل نخستین و عنصر همه هستنده‌ها ماده نامحدود آپایرون بوده‌است... این نه آب است و نه هیچ یک از به اصطلاح عناصر دیگر، بلکه طبیعت نا محدود دیگری است که از آن، همه آسمانها و همه جهانهایی که در آنند، پدید می‌آیند، آنچه که چیزیها از آن پدید می‌آیند، همان است که بار دیگر در آن، بنا بر ضرورت، از میان می‌روند، زیرا به یکدیگر، به سبب بیدادگری خود، مطابق با فرمان زمان، تاوان و جریمه می‌دهند؛ آنگونه که خود وی به این زبان شاعرانه بیان می‌کند.»
 
آپایرون در [[زبان یونانی]] یعنی لایتناهی، بینهایت، نامحدود، و بی حدومرز. منظور از نامتناهی هم می‌تواند از لحاظ کمی و مکانی باشد و هم از لحاظ ماهیت، شکل و تعین نداشته باشد. او نامتناهی را بر تر از متناهی می‌دانست. «آناکسیماندروس و ملیسوس... برای اینکه نامتناهی را برتر از متناهی می‌انگاشتند به شدت مورد نقد و انتقاد ارسطو قرار گرفته‌اند» برای اینکه تا قبل از فلسفه [[نو افلاطونی]] و مسیحیت و به خصوص فیلسوفان باستان نامتناهی را پست تر از متناهی می‌دانستند و خداوند بیشتر متناهی تصور می‌شد تا نامتناهی. آیا نا متناهی موجودی خدایی بوده‌است پیداست که «آپیرون» (نامتناهی) نیروئی فعال است، تنها خدا می‌تواند «همه چیز را رهبری کند» و خبری هم هست حاکی از اینکه خود آناکسیماندروس «نامتناهی» را که به طور لاینقطع جهان‌هایی تازه می‌زاید و دو باره به خود می‌گیرد، موجودی خدایی نامیده‌است.
 
== آناکسیمن ملطی ==
خط ۸۲:
مسلمآ آناکسیمن نظر تالس را در باره آب می‌دانست. اما آب چگونه پدید آمده بود؟ آناکسیمنس آب را شکل غلیظ شده هوا می‌دانست. البته ما هم امروز می‌بینیم که وقتی باران می‌بارد، آب از هوا فرو می‌ریزد. این فیلسوف معتقد بود که اگر آب غلیظ تر شود به خاک مبدل خواهدشد، شاید توجه او در این مورد به خاکی جلب شده بوده‌است که پس از آب شدن یخ‌ها بر روی زمین نمایان می‌شد. از سوی دیگر او معتقد بود که با رقیق شدن هوا، آتش به وجود آمده‌است. به این ترتیب بنا به اعتقاد آناکسیمنس خاک، آب و آتش از هوا به وجود آمده بودند.
 
در مرحله‌ای که تفکر فلسفی در یونان باستان در حال انعقاد بود، تمام مرجعیتهای سنتی در مقابل تفکر منطقی متزلزل شده و اعتبار خود را از دست می‌دادند. شعار این جریان این بود که: هیچ مطلبی درست نیست مگر آنچه «من» بتوانم با دلایل قاطع برای خودم توجیه کنم، و تفکر «من» بتواند درباره‌اش به خویشتن حساب پس دهد. این روحیه در تمام نوشته‌های ایونیایی از مردم‌شناسی و جغرافیا و تاریخ گرفته تا کتابهای طبی حکمفرماست. در تمام این کتابها انتقاد از طریق «ضمیر اول شخص مفرد» یعنی از طریق «من» انجام می‌گیرد! مثلامثلاً هکاتئوس نخستین مُبدع جغرافیا و مردم‌شناسی کتاب خود را با با عنوان «علم انساب» چنین آغاز می‌کند: «هکاتئوس اهل ملطیه چنین می‌گوید: هر مطلبی را آنگونه که به نظرم موافق حقیقت مینمود نوشته‌ام زیرا سخنان یونانیان گوناگون است و به نظر من مُضحک.»
 
پس در ابتدای پیدایش فلسفه در یونان باستان مخصوصا در مکتب ملطیه، تفکر فلسفی راهی بوده برای ظهور «من». البته به شرط اینکه همچنانکه اشاره رفت، این «من» بتواند با دلایل قاطع ادعاهای خود را توجیه کند و درباره آنها حساب پس دهد. مضافامضافاً اینکه این توجیهات و دفاعیات، نه بر مرجعی بیرون از «من»، بلکه باید بر منابع خود «من» استوار باشد. و حتی اگر قرار باشد بر مرجعی بیرونی و خارج از «من» متکی باشد، باید اعتبار و ارزش آن مرجعها قبلاقبلاً از طریق خود «من» تأیید شده باشد!
به نظر می‌آید حتی امروزه نیز چنین باشد. یعنی «من» هر انسان و همچنین «من»های یک جامعه برای اینکه بتواند امکان بُروز بیابد و به فعلیت برسد، چاره‌ای جز این ندارد که متوسل به فلسفه شود. چرا که:
- در روش تفکردینی، «نقل» بر «عقل» حاکم می‌شود و «من»ها امکان قد علم کردن در مقابل بنیانگذاران دینی را نمی‌یابند. «عقل» در مقابل احکام و اعتقادات و ارزشهای دینی در حد یک «ابزار توجیه گر» تنزل پیدا می‌کند و امکان بیان آزادانه پیدا نمی‌کند.
خط ۹۱:
خدایان مطرح در یونان باستان دارای یک خدا بعنوان فرمانروا بودند که در اصطلاح دینی آن را «زئوس» می‌نامیدند، در نزد آناکسمین این خدای فرمانروا «هوا» یا همان «آئرا» است.
از نظر آناکسیمن زمین مسطح است و در اثر انقباض هوا بوجود آمده و خود زمین سوار بر هوا است و تکیه بر هوا دارد و هوا را یک امر متعین و دارای هویت می‌داند. شاید آناکسیمنس در مورد این‌که هوا نگهدارندهٔ آسمان و زمین است، تحت تأثیر وضعیت تنفسی انسان بوده‌است. یعنی همان‌طوری که نفس (دم یا بازدم) بدن را بطور مسلطانه احاطه کرده و عامل حفظ و نگهداری آن می‌باشد، هوا نیز جهان را مسلطانه احاطه کرده و عامل حفظ و نگهداری آن است. پس به عقیدهٔ ایشان چیزی بجز هوا نمی‌تواند عامل حیات و پیدایش موجودات باشد.
 
 
== جستارهای وابسته ==
سطر ۱۱۲ ⟵ ۱۱۱:
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=نخستین فیلسوفان یونان|نویسنده=شرف‌الدین خراسانی|ترجمه=|ناشر=|چاپ=|شهر=تهران|کوشش=|ویرایش=|صفحه=|سال=۱۳۸۶|شابک=}}
* ا. ی. خلیاپیچ، تاریخ فلسفه، نشر توده، ۱۳۴۸
 
 
{{-}}
سطر ۱۲۳ ⟵ ۱۲۱:
[[رده:تاریخ فلسفه]]
[[رده:تاریخچه ایده‌ها]]
[[رده:ویکی‌سازی رباتیک]]