انگلبرت کمپفر: تفاوت میان نسخه‌ها

'''انگلبرت کمپفر''' {{آلمانی|Engelbert Kaempfer}} (زادروز ۱۶ سپتامبر ۱۶۵۱ – درگذشته ۲ نوامبر ۱۷۱۶) [[پزشک]] و طبیعی‌دان اهل [[آلمان]] بود که به واسطهٔ سفر جهانگردی‌اش به [[روسیه]]، [[ایران]]، [[هند]]، [[آسیای شرقی]] و [[ژاپن]] در بین سال‌های ۱۶۸۳ تا ۱۶۹۳ مشهور است. او دربارهٔ این مسافرت‌ها دو کتاب نیز نوشته‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://library.cincymuseum.org/bot/kaempfer.htm |عنوان =Engelbert Kaempfer | ناشر =Cincinnati Museum Center. |تاریخ = |تاریخ بازدید =۱۸ مارس ۲۰۱۲}}</ref> یکی از این کتاب‌ها با نام ''سفرنامه کمپفر'' توسط کیکاووس جهانداری به فارسی ترجمه شده‌است.<ref>[http://dlib.ical.ir/site/catalogue/957121 س‍ف‍رن‍ام‍ه ان‍گ‍ل‍ب‍رت ک‍م‍پ‍ف‍ر در تارنمای کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی]</ref>

انگلبرت کمپفر در ۱۶ سپتامبر ۱۶۵۱ در [[لمگو]] به دنیا آمد. پدرش یوهانس کمپفر از کشیشان این شهر بود. کمپفر پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در شهرهای [[لمگو]]، [[هاملن]]، [[لونبورگ]] و [[لوبک]] در هفده سالگی برای اولین بار به [[هلند]] سفر می‌کند و در دانتسیگ ([[گدانسک]] کنونی) پس از پایان تحصیلات دبیرستانی به دانشگاه می‌رود و به تحصیل فلسفه، تاریخ و زبان‌های خارجی جدید و قدیم می‌پردازد. پس از فارغ‌التحصیلی در سال ۱۶۷۴ در [[کراکوف]] به تحصیل ادامه می‌دهد و در سال ۱۶۷۶ در [[ورشو]] با محمد [[حسین باقر]] ایلچی، فرستاده دربار ایران در لهستان آشنا می‌شود.<ref>[http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/109/html/109_16.htm سیاحان آلمانی که در عصر صفویه از ایران دیدن نموده‌اند، سیروس شفیعی، مهدی روشن‌ضمیر، ماهنامه هنر و مردم، آبان ۱۳۵۰ - شماره ۱۰۹]</ref>{{سخ}}

کمپفر چهار سال انتهایی دوران تحصیل خود را در سال ۱۶۸۱ در [[کالینینگراد|کونیگسبرگ]] در [[پروس]] به تحصیل طب و [[علوم طبیعی]] می‌پردازد و پس از آن به سوئد مهاجرت میکند. از اگوست ۱۶۸۲ در [[اوپسالا]] و [[استکهلم]] زندگی می‌کند و با حقوقدان معروف ساموئل فن پفندورف <ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_von_Pufendorf</ref> آشنا می‌شود. در آن زمان کارل یازدهم <ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_XI_of_Sweden</ref> پادشاه سوئد در تدارک اعزام هیاتی به دربار شاه ایران برای ایجاد روابط تجاری و تشویق شاه ایران به مبارزه علیه [[ترکان عثمانی]] بود. بنا بر توصیه پفندورف، کمپفر به عنوان پزشک و منشی همراه هیاتی که ریاستش بر عهده لودویک فابریتیوس<ref>[http://thesaurus.cerl.org/record/cnp00909747 لودویگ فابریتیوس در تارنمای اتحادیه کتابخانه های تحقیقاتی اروپا، آخرین تغییر ۱۵ ژانویه ۲۰۰۷]</ref> بود، به دربار [[شاه سلیمان]] اعزام شد. فابریتیوس در زمینه تجاری مصمم بود ابریشم ایران را از مسیر [[روسیه]] به اروپا بیاورد و آن را در بازارهای اروپا عرضه کند.<ref>[http://www.chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=51338&Serv=0&SGr=0 شاه عباس نخستین میزبان سوئدی‌ها، خبرگزاری میراث فرهنگی، ۱۴ آبان ۱۳۸۴]</ref>

کمپفر از ابتدای سفر خود به نوشتن سفرنامه خود به [[زبان آلمانی]] مشغول بود. این کتاب که بصورت سفرنامه تنظیم شده است، اکنون در [[موزه بریتانیا]] در شهر [[لندن]] نگهداری می‌شود. سفیر سوئد و هیات همراهش در هشتم نوامبر همان سال برای دیدار شاه ایران آستراخان را ترک کرد. در این سفر سفرای کشورهای روسیه و لهستان نیز این هیات را همراهی می‌کردند. آنها در هفدهم دسامبر به [[شماخی]]، مرکز [[شروان]] که در آن زمان بخشی از خاک ایران بود رسیدند. یک ماه به انتظار اذن ورود از سوی دربار ایران در [[اصفهان]] بودند، سرانجام پس از آن که این اجازه صادر شد به سوی پایتخت حرکت کردند.{{سخ}}[[پرونده:Great Square of Isfahan - Engelbert Kaempfer's Amoenitates Exoticae.jpg|550px|بندانگشتی|[[میدان نقش‌جهان]]، اصفهان به قلم کمپفر]]

او تقریباً همزمان با مرگ [[شاه عباس]] دوم و به تخت نشستن [[شاه سلیمان]] (شاه صفی دوم) وارد ایران شد. از همین رو توضیحی مختصر از ایران زمان سابق و شرحی کامل از اننخاب و سلطنت شاه جدید ارائه داده‌است.<ref>کمپفر سفرنامه‌نویسی متفاوت، علی ططری، ماهنامه پیام بهارستان، دی ۱۳۸۳، شماره ۴۳</ref> مدت اقامت کمپفر در اصفهان بیست ماه بود او در این مدت به بازدید از نقاط مختلف شهر و تماس با طبقات مختلف مردم پرداخت و از مشاهداتش با دقت بسیار یادداشت برداشت. اسامی کوه‌ها و ارتفاعات محلی را ضبط نمود و اسامی کلیه بناهای مهم از جمله مدارس، کاروانسراها و... را در کتاب خود ذکر کرد. او در این مدت توانست بخش اول کتابی را که درباره [[گیاهان ایران]] نوشته بود تکمیل کند.<ref>Plantarum Persicarum rudis tam delineatio quam descriptio Eng. Kaempferi, Ispahani 1685, auf persischem Papier</ref> از جمله یادداشت‌های کمپفر شرح کامل مشاغل و مناسب و [[سلسله مراتب]] اداری کارمندان و کارکنان درباری و کشوری ایران در قرن هفده میلادی است.

کمپفر برای کسب اطلاعات دست اول نیاز به تماس مستقیم با طبقات مختلف مردم داشت. به همین دلیل از بدو ورود به اصفهان مشغول فراگرفتن دو [[زبان فارسی]] و ترکی شد. کسی که بیش از همه به او در فراگرفتن این زبانها یاری رساند کشیشی مسیحی با نام رافائل دومان {{به فرانسوی|Raphael du Mans}} بود که تا آن زمان سی و هشت سال از اقامتش در اصفهان می‌گذشت. همچنین رافائل برای کمک به کمپفر یک کتاب [[دستور زبان]] ترکی و کتابی درباره ایران نوشت که کمپفر از آن استفاده بسیار کرد.{{سخ}}

تا پس از گذشت یک سال از امضای قرار داد، کمپفر همچنان در اصفهان بود، سرانجام در ۲۱ نوامبر ۱۶۸۵ از راه [[تخت جمشید]] و [[شیراز]] به سمت [[خلیج فارس]] حرکت کرد. کمپفر در این مسیر از شهر باستانی [[دارابگرد]] دیدن کرد و یادداشتهایی در مورد [[نقش برجسته]] داراب که موضوع آن پیروزی [[شاپور اول]] بر امپراطوری [[روم]] می‌باشد برداشت. کمپفر در ۱۷۱۲ میلادی در لمگو، نتیجه تحقیقات و مشاهدات خود در دارابگرد را در کتابی با عنوان آسیای شگفت‌انگیز {{به لاتین|Amonitates extoticae}} منتشر نمود.{{سخ}}

همچنین نخستین تصاویر نقاشی‌شده از [[کعبه زرتشت]] در سفرنامه‌هایی که توسط جهانگردان اروپایی [[قرن هفدهم]] از جمله کمپفر نوشته شده، به دست ما رسیده‌است.<ref>{{پک|Gropp|۲۰۰۹|ک=KAʿBA-YE ZARDOŠT|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Schmidt|۱۹۳۹|ک=The treasury of Persepolis |ص=۱۰۳|کد زبان=en}}</ref> کمپفر بود که برای اولین بار فرض [[آتشکده]] و آتشگاه بودن این بنا مطرح کرد و پس از وی [[جیمز موریه]] و [[رابرت کر پورتر]] در اوایل [[سدهٔ نوزدهم]] این دیدگاه را قوت بخشیدند.<ref>{{پک|شهبازی|۱۳۵۷|ک=شرح مصور نقش رستم|ص=۳۰}}</ref>{{سخ}}

کمپفر حین عبور از [[تخت جمشید]] قسمتی از کتیبه‌های آن را رونویسی کرد.<ref>زبان و ادب فارسی در جهان، شعبان آزادی کناری، فصلنامه نامه پارسی، تابستان ۱۳۷۶، شماره ۵</ref> پس از [[توماس هاید]] که برای اولین بار از اصطلاح [[خط میخی]]، علی‌رغم تردید در این که این نشانه‌ها یک [[سیستم خطی]] هستند، برای این گونه خط استفاده کرده بود<ref>[http://www.jadidonline.com/story/19102012/bhr/iran_ancient_script نام شما به پارسی باستان، منوچهر دین‌پرست، جدید آنلاین، ۲۸ مهر ۱۳۹۱]</ref>، این انگلبرت کمپفر بود که در سال ۱۷۱۲ این اصطلاح را به طور جدی به کار برد.<ref>[http://irania.ir/ie/3947 انگلبرت کمپفر در فرهنگنامه ایران، فرهنگ و تمدن فلات ایران، کاشیان و دیگر مردمان پامیروایرانی]</ref> کمپفر در سفرنامه‌اش اطلاعات بیشتری درباره این محوطه باستانی می‌دهد.{{سخ}}

سفرنامه کمپفر پس از گذشت هفده سال از مراجعت کمپفر به میهنش در ۱۷۱۲ در شهر لمگو در نهصد صفحه به چاپ رسید. این کتاب شامل پنج جلد است. جلد اول و چهارم آن به تمامی و بخشهای زیادی از جلد دوم و سوم این کتاب مختص به ایران است. کمپفر در جلد دوم این کتاب مطالب جالبی درباره نواحی مازندران و باکو آورده‌است که در آن زمان برای مردم دنیا کاملاً تازگی داشت. در این جلد راجع به تخت جمشید، [[شاهان هخامنشی]] و [[آرامگاه سعدی،سعدی]]، حافظ و منار شاخ گوزن اصفهان مطالبی نوشته شده‌است. او در کتاب سوم تلاش کرده‌است در مورد عقاید [[مردم ایران]] و تجربیات آنها در [[علم پزشکی]] اطلاعاتی به خواننده بدهد.{{سخ}}

کمیابی و کلمات سخت لاتین سفرنامه کمپفر باعث شد این کتاب پرارزش سال‌ها در کتابخانه‌ها بدون استفاده مانده، کم کم از یاد برود. تا کارل مایر لمگو {{آلمانی|Karl Meier - Lemgo}} با صحبت درباره کمپفر و ترجمه بخش‌هایی از سفرنامه، باعث معرفی این ایران‌شناس معروف آلمانی شد. از آنجا که کمپفر در این اثر خود اغلب اصطلاحات ایرانی را به [[خط فارسی]] یادداشت کرده‌بود و خواندن آن برای کسانی که به خط و زبان فارسی آشنایی نداشتند به سختی ممکن بود، کارل مایر لمگو تنها توانست هشتاد صفحه از جلد اول کتاب را به زبان آلمانی ترجمه و منتشر کند.{{سخ}}

سرانجام پروفسور [[والتر هینتس]] که در سالهای ۱۹۳۶-۱۹۳۵ در دانشگاه [[برلن]] مشغول تدریس بود، کتاب کمپفر را به عنوان ماده درسی برای رشته ایران‌شناسی انتخاب و به ترجمه آن به آلمانی اقدام کرد. او تا بهار سال ۱۹۳۸ با همراهی عده بی‌شماری از همکارانش در [[دانشگاه گوتینگن]] روی ترجمه خام کار کرد و موفق به ترجمه کتاب به زبان آلمانی ساده و روان شد. در سفرنامه کمپفر به اصطلاحات اداری و قوانین ایران در [[عهد صفویه]] برمی‌خوریم که به دو زبان فارسی و ترکی نوشته شده‌اند. به همین دلیل برگرداندن این اصطلاحات به زبان آلمانی کار ساده ای نبوده‌است.

* فصل اول کتاب با عنوان «شاه ایران و دربار وی» به مسائلی مثل اقتدار شاه، مبرا بودن فرمانروا از معصیت و گناه، القاب شاه، وسعت ایران و به طور کلی توصیف کلی از وضع سلطنت و دربار می‌پردازد. از نظر کمپفر شاهان صفوی هر چند پادشاهانی کاملاً آزاد هستند اما در کار مملکت‌داری جانب عدل، انصاف و عطوفت را رعایت می‌کنند. او در محدوده [[قاره آسیا]] به استثنای چین و ژاپن ایران را از نظر سیاست و علوم و فنون از سایر کشورها برتر می‌داند و بیان می‌دارد که آن‌سوی مرزهای گسترده ایران اقوامی چون روس‌ها، تاتارها، هندی‌ها، عرب‌ها و ترک‌ها ساکنند و برای اینکه بتوان با این اقوام [[همزیستی مسالمت‌آمیز]] داشت باید در سیاست و مملکت‌داری زیرک و هوشیار بود. چرا که اگر جنگی درگیرد، پیروزی فقط با به کار بردن تمام قوا، ابزار و دلیری بسیار میسر می‌شود. در بخش دوم از فصل اول به بررسی پیشینه خاندان صفوی پرداخته و چگونگی به قدرت رسیدن این سلسله در ایران شرح داده می‌شود. از دیگر موارد ذکر شده در این بخش داستان ملاقات تیمور با خواجه علی از مرشدان طریفت صفویه است. بخش سوم از فصل اول عنوان «ولیعهد» را بر خود دارد و از نحوه انتخاب جانشین پادشاه گفتگو کرده، وضعیت دربار ایران را شرح می‌دهد. کمپفر می‌گوید در تعیین ولیعهد تنها تبار پدری که از خاندان سلاطین صفوی است مطرح است و به اصالت خانوادگی مادر ولیعهد چندان توجهی نمی‌شود. سپس در انتقاد از وضعیت انتخاب و تعلیم ولیعهد می‌نویسد: «آینده ولیعهد مملکت نه با تربیت منظم تعیین می‌گردد، نه با تعلیم جدی و نه با نشست و برخاست با مردان لایق و شایسته، زندگی ولیعهد سراسر در اتاقهای حرمسرا می‌گذرد... و مصاحبینش خواجه‌های زنگی هستند.» بخش چهارم از فصل اول از تاجگذاری ولیعهد و عواقب تغییر سلطنت صحبت می‌کند. او از نفوذ وزیر اعظم در پادشاه سخن می‌گوید و تلاش درباریان برای کسب نظر مساعد و مثبت شاه جدید. سپس به بررسی محافل و مجالسی می‌پردازد که برای اداره کشور برپا می‌شد اما بیشتر ساعات این مجالس به خوشگذرانی و نمایش و تشریفات می‌گذشت. بخش پنجم از فصل اول از طرز زندگی شاه صفوی می‌نویسد که بیشتر دوران جوانی خود را با عیاشی و خوشگذرانی گذرانده‌است و تنها در پایان عمر به فکر رعایا و نظم و امنیت مردم می‌افتد.

[[پرونده:Amoenitatum exoticarum. kaepfer 210 058.jpg|چپ|بندانگشتی|300px|{{ وسط‌چین}}تاجگذاری شاه سلیمان به قلم کمپفر{{پایان وسط‌چین}}]]

* عنوان فصل هفتم «مستوفی‌گری ممالک و مستوفی‌گری خاصه» است و به ویژگی‌ها و وظایف مستوفیان، دفترخانه‌ها، نحوه تعیین و دریافت عواید املاک، چگونگی اخذ مالیات، هدایای [[سال نو]] و سایر هدایای ارسال شده برای شاه، سایر درآمدهای او و دولت و همچنین مخارج سالانه شاه مورد بررسی قرار گرفته شده‌است.

* فصل هشتم کتاب «روحانیون و بقاع متبرکه» نام دارد و در آن به معرفی مقامات روحانی آن عصر به ترتیب صدر، موستوفی و موقوفات، متصدی موقوفات، وزیر موقوفات و سایر مشاغل روحانی نظیر شیخ‌الاسلام، مجتهد، پیشنماز، متولیان، مؤذن، حافظین و حتی جاروکش‌ها پرداخته شده. در ادامه از مساجد، محراب و منبر، تکریم امام، درویشی و فرقه‌های آن و از اختلاف بین دو فرقه [[حیدری نعمتی|حیدری و نعمتی]] صحبت شده‌است. همچنین به [[حوزه‌های علمیه،علمیه]]، نحوه درس و تدریس، زندگی طلاب و طرز ساختمان مساجد نیز اشاره شده‌است.

* فصل نهم با عنوان «تاسیسات داخلی دربار و بیوتات سلطنتی» به موضوعاتی از قبیل نحوه اداره امور داخلی دربار، وضعیت انبارها، کارگاه‌های سلطنتی، نقاره‌خانه و محل نگهداری حیوانات پرداخته‌است. کمپفر در این بخش به باغ وحشی اشاره می‌کند که انواع حیوانات مثل اسب، شیر و ببر، پلنگ، فیل و سیاه‌گوش، پرندگانی نظیر طاووس و [[مرغ شاخدار،شاخدار]]، [[قره غاز]] و طوطی و حتی حیوانات نادری همچونن گربه‌زباد، سگ آبی، میمون، سنجاب، شترمرغ، گوزن و گرگدن در آن نگهداری می‌شدند تا در میهمانی‌های رسمی به رخ سفرا و نمایندگان خارجی کشیده شوند.

* فصل دهم تشریح «اداره ایالات و شهرها» و وضعیت اداری دربار است. مولف به مسائلی چون [[تقسیمات کشوری،کشوری]]، دستگاه خان و درآمد و مخارچ آن، بیگلربیگی‌ها، سلطان‌ها و نحوه اداره شهرها پرداخته‌است. او همچنین از رسم راهداری که از [[زمان شاه]] عباس اول برای حفظ امنیت جاده‌ها و عبور و مرور ایمن کاروان‌ها رایج شده، یاد کرده، اشاره می‌کند به دلیل بی‌توجهی [[سلطان سلیمان،سلیمان]]، این تمهید مفید به مرور تبدیل به مشکل لاعلاجی در تجارت و داد و ستد شده‌است، چرا که عواید راهداری را به راهداران اجاره می‌دادند و آنها برای کسب درآمد بیشتر، در نبود کنترل و نظارت دولت، تبدیل به راهزنانی می‌شدند که مبالغ هنگفتی برای عوارض سفر تعیین می‌کردند.

* فصل یازدهم بررسی «خصوصیات مهم دربار ایران» است، زبان رایج در دربار، [[انواع خط،خط]]، آداب و رسوم درباریان، دین، زیارت، اعیاد و عزاهای ایرانیان، ترتیب جشن‌ها و مراسم در این فصل بررسی شده‌اند که در نتیجه ارتباط او با طبقه اعیان و بزرگان درباری بوده‌است.

[[پرونده:Amoenitatum exoticarum. kaepfer 210 194.jpg|چپ|بندانگشتی|550px|{{ وسط‌چین}}پل‌های اصفهان در عهد شاه سلیمان صفوی، کمپفر {{پایان وسط‌چین}}]]

* فصل سیزدهم با عنوان «کاخ‌ها و باغ‌های اصفهان» با دقت هر چه تمامتر به طرح باغ‌ها و کاخ‌های سلطنتی اصفهان به همراه نقشه می‌پردازد و از شکوه، ابهت و زیبایی آنها در مقایسه با باغ‌های مغرب‌زمین سخن می‌گوید. کمپفر در مورد کاخ‌های عالی‌قاپو، چهلستون، باغ خلوت، انگورستان، [[باغ گلستان،گلستان]]، باغ اوچ مرتبه، باغ بلبل یا هشت بهشت، [[باغ هزار جریب]] و [[تخت سلیمان]] توضیحات بیشتری داده ارائه داده‌است. با با ریزبینی به شرح موقعیت [[ارتش ایران]] پرداخته و رقم کل قشون ایران را در دوره شاه سلیمان نود هزار تن برآورد کرده‌است.

* فصل پانزده در باب «موکب شاه ایران» است و به نحوه سواری‌های شاه، از جمله سواری‌های تفریحی، حضور در مراسم [[عید قربان]] و رفتن به ییلاق می‌پردازد و ذکر می‌کند که تمام این مراسم با تشریفات بسیاری همراه بوده‌است.

آثار کمپفر همیشه مورد توجه جدی ژاپن‌شناسان و متخصصان ادبیات و [[فرهنگ آلمانی]] دوره [[باروک]] قرار داشته‌است. پس از ویرایش جدید آثار کمپفر کتاب‌های ''«شرح ژاپن»'' {{انگلیسی|Heutiges Japan}} در دو جلد و نامه‌های کمپفر در یک جلد در سال ۲۰۰۱ میلادی منتشر شده‌است. مجموعه مکاتبات کمپفر مشتمل بر ۱۸۲ نامه است. در این میان پنجاه نامه به زمانی اختصاص دارد که کمپفر ساکن اصفهان بوده یا در بندرعباس اقامت داشته. این نامه‌ها اغلب از طرف کمپفر نوشته شده‌اند و معلوم نیست که به مقصد نیز رسیده‌اند یا نه. بعضی از این نامه‌ها هم خطاب به کمپفر نوشته شده‌اند. برای مثال در میان این مکاتبات به نامه شخصی به اسم ''داوود خان'' به تاریخ [[جمادی‌الاول]] ۱۰۹۷ قمری برمیخوریم که موضوعش اهدای یک نسخه «[[شیرازنامه]]» به کمپفر است. چند طرح مکاتبه رسمی به [[شاه سلیمان]] هم در میان این نامه‌ها پیدا می‌شود که به [[لاتین]] نوشته شده‌اند.<ref>نامه‌ها و مکاتبات انگلبرت کمپفر، کریستف ورنر، ماهنامه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد و شهریور ۱۳۸۲، شماره ۷۰ و ۷۱، [http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426105949-4034-690.pdf فایل پی‌دی‌اف]</ref>

[[پرونده:Amoenitatum exoticarum. kaepfer 210 061.jpg|چپ|بندانگشتی|300px|{{ وسط‌چین}}امیر تیمور، شیخ صفی‌الدین اردبیلی و شاه سلیمان{{پایان وسط‌چین}}]]

کمپفر علاوه بر نقاشی، در طول سفرهایش در ایران نقشه‎های پیماش شده و طرح‌هایی از باغ‌های اصفهان و دیگر [[شهرهای ایران]] تهیه کرد که ما را با باغچه‌های تک‌تک باغ‌هایی که امروزه به کلی از بین رفته‌اند آشنا می‌کند. در میان این نقشه‌ها به دورنمای مشهوری با عنوان {{انگلیسی|Planographia sidiregia}} برمی‌خوریم که دولتخانه اصفهان را به تصویر کشیده‌است. این دورنما که اکنون در [[کتابخانه بریتانیا]] محفوظ است از قدیمی ترین نقشه‌هایی است که از دولتخانه اصفهان به دست آمده‌است. <ref>[http://www.irac.ir/1-8-29-0-131.html باغهای شاهی عهد صفوی و روابط آنها با شهر، مهوش عالمی، مجله معماری و شهرسازی، شماره ۴۲ و ۴۳، ۱۳۷۷ خورشیدی]</ref>

{{پانویس|۲}}