اقتصاد بازار: تفاوت میان نسخه‌ها

" اقتصاد بازار" (همچنین " اقتصاد بازار آزاد " و " اقتصاد بنگاه آزاد ") یک [[سیستم اقتصادی]] است که در آن تولید و توزیع [[کالا (اقتصاد)|کالاها]] و [[خدمات]] با مکانیزم [[بازارهای آزاد]] که توسط [[سیستم قیمت آزاد]] هدایت می‌شود (به جای [[بازارهای با برنامه]])، انجام می‌گیرد.

فرهنگ لغات جدید واژه‌های فرهنگی، ویرایش سوم. 2002</ref><ref>[http://unabridged.merriam-webster.com/cgi-bin/unabridged?va=market%20economy "اقتصاد بازار"]، فرهنگ لغات جامع مریام-وبستر </ref>

در اقتصاد بازار هیچ [[برنامه ریزی مرکزی|هماهنگ کننده مرکزی]] عملیات را هدایت نمی‌کند، بلکه از دیدگاه نظری [[خودسازماندهی]] بر تعامل پیچیده [[عرضه و تقاضا]] و قیمت‌های تعداد زیادی کالا و خدمات حاکم است. حامیان اقتصاد بازار معتقدند اشخاصی که به دنبال [[علاقه شخصی]] خود در تجارت هستند، یک [[آرایش خود بخودی]] ایجاد می‌کنند که در تأمین مقادیر زیادی کالا برای جامعه به کارآمدترین شکل ممکن موثر است. [[آدام اسمیت]] می‌گوید:

<blockquote> «شخصی که فقط به منافع خود می اندیشدمی‌اندیشد توسط یک [[دست نامرئی]] به جایی می‌رود که با خواسته‌های او مطابقت ندارد. این وضعیت برای جامعه‌ای که او بخشی از آن نبوده همیشه بد نیست. [[هر فرد]] با دنبال کردن مداوم علایق خود علایق جامعه را به طور موثر ارتقاء می‌دهد. من هرگز از کسانی که بر تجارت کالای [[مشترک (غیر رقابتی)]] اثر گذاشته اندگذاشته‌اند چیز خوبی سراغ ندارم. (" ثروت ملل ")</blockquote>

از نظر تاریخی دو سطح از اقتصاد بازار را از هم می توانمی‌توان متمایز کرد که سطح اول از نظر زمانی مقدم بر سطح دومی است<ref>پویایی سرمایه‌داری - اثر فرنان برودل- ترجمه مهران پاینده، عباس خداقلی، ناصر کفایی- نشر آمه - چاپ اول 1388- ص32، 56-60</ref>:

* سطح پایین شامل بازارها، مغازه‌ها، پلیه وران: در این سطح بیش از هر چیز روابط روزانه یروزانهٔ بازار، مثلاً معامله در محدوده یمحدودهٔ محلی یا نزدیک، مثلاً گندم یا چوبی که به نزدکی ترین شهر حمل می شودمی‌شود به حساب می آیندمی‌آیند. همچنین معاملات منظم و برنامه ریزی شده با نقاط دور که به طور عادی جریان دارند و امکاناتی در اختیار بازرگانان اعم از بزرگ و کوچک قرار می دهندمی‌دهند. بازار یک شهر کوچک، نمونه‌ینمونهٔ «شفاف» این مبادله است که هیچ چیز غیرقابل پیش بینی در آن وجود ندارد و هر دو طرف قواعد و شرایط را می شناسندمی‌شناسند و همیشه می توانندمی‌توانند چشم انتظار سود کمی باشند.<ref>پویایی سرمایه‌داری - اثر فرنان برودل- ترجمه مهران پاینده، عباس خداقلی، ناصر کفایی- نشر آمه - چاپ اول 1388- ص32، 56-60</ref>

* سطح بالا شامل بازارهای مکاره و بورس‌ها: تاریخ دانان انگلستان نشان داده‌اند که از قرن 15۱۵ به بعد در کنار بازار عمومی سنتی به طور فزاینده ایفزاینده‌ای بازاری شکل گرفت که آن را بازار خصوصی نامیدند. در این نوع مناسبات جدید تجار سفر کننده مستقیم به سوی تولیدکننده می رفتندمی‌رفتند تا کالا را بخرند. از دهقانان پنبه، کتان، لاشه یلاشهٔ چهارپایان، چرم، جو ( یا گندم)، پرنده و غیره می خریدند،می‌خریدند، گاهی هم پیش خرید می کردند،می‌کردند، مثلاً پشم گوسفند را قبل از چیدن یا گندم را حتی قبل از درو می خریدندمی‌خریدند. سرانجام کالاهای خریداری شده را به شهرهای بزرگ یا بنادر صادراتی می رساندند. روشن است که این نوعی از معامله بود که بسیار نابرابر بود و در آن رقابت - قانون بنیادین به اصطلاح اقتصاد بازار- نقش مهمی ایفا نمی کردنمی‌کرد و بازرگان از دو جهت امتیاز داشت: اول، وی رابطه یرابطهٔ بین تولیدکننده و کسی که سرانجام کالا به دستش می رسیدمی‌رسید را قطع می کردمی‌کرد (فقط بازرگانان مناسبات بازار در دو انتهای زنجیره و در نتیجه سودی را که در انتظارشان بود می شناختندمی‌شناختند) و دوم، پول نقد در اختیار داشت، مهم ترین دلیل. به این ترتیب زنجیره هایزنجیره‌های طویل تجاری بین تولد و مصرف تشکیل شدند. موفقیت این امر بیش از همه به دلیل کارایی آن در تامین نیاز شهرهای بزرگ بود، از این رو مقامات مجبور بودند هر دو چشم خود را ببندند یا حداقل کنترل شان را کاهش دهند. هرچه این زنجیره هازنجیره‌ها طولانی تر می شدندمی‌شدند بیشتر از مقررات عادی و کنترل سرباز می زدندمی‌زدند.<ref>پویایی سرمایه‌داری - اثر فرنان برودل- ترجمه مهران پاینده، عباس خداقلی، ناصر کفایی- نشر آمه - چاپ اول 1388- ص32، 56-60</ref>

در حال حاضر هیچ کشوری وجود ندارد که همه بازارهای داخلی آن کاملاً آزاد باشد. اما این واژه به معنای مطلق به کار نمی‌رود. سطح آزادی بازار بسیاری از کشورهایی که سیستم سرمایه داری دارند چندان زیاد نیست. حتی ایالات متحده که نماینده سرمایه داری است برخی از عوامل اقتصادی را محدود کرده است. طبق [[شاخص آزادی اقتصادی]]، در کشورهای دیگر مانند [[هنگ کنگ]] این محدودیت‌ها کمتر است. بازارهای آزاد با بی‌حکومتی نیز ارتباط دارند و بسیاری از مردم معتقدند که بازار آزاد مستلزم عدم حضور دولت است. تنها تعداد کمی از متفکرین بازار آزاد طرفدار حذف دولت هستند؛ اغلب آنها از جمله [[آدام اسمیت]] و [[میلتون فریدمن]] معتقدند که دولت باید در بازار آزاد نقش داشته باشد، ولو اینکه این نقش محدود باشد. حتی [[طرفداران سرمایه داری سامان ستیز]] نیز به حکومت قانون (طبیعی یا قراردادی) و دفاع مؤسسات از آن (با دریافت هزینه) معتقد هستند. اغلب صاحب نظران بازار آزاد معتقدند که دولت‌ها باید حداقل به موارد زیر محدود شوند: ایجاد یک سیاست قضائی برای حل و فصل اختلافات، حفظ پایداری پول (مبارزه با تورم)، حفاظت از رقابت در بازار و مصرف کنندگان و حفاظت از کشور از طریق دفاع ملی. این صاحب نظران بر سر لزوم یا عدم لزوم تأمین هزینه‌های جاده ها،جاده‌ها، مدارس، دفاتر پستی، کتابخانه ها،کتابخانه‌ها، مراکز پلیس و ایستگاه‌های آتش نشانیآتش‌نشانی با هم اختلاف نظر دارند و برخی از آنان معتقدند که بازار می‌تواند مسائل بیرونی خود را حل کند.

به طور کلی اقتصادهای بازار در تصمیم گیری از پایین به بالا عمل می‌کنند و اطلاعات ورودی مصرف کنندگان در هنگام خرید محصولات در بازار به تولید کننده می‌رسد. در قرن بیستم برای مدت کوتاهی حتی کشورهایی که خود را سرمایه گرا می نامندمی‌نامند به فرمان‌های بالا به پایین در بازار روی آوردند و دولت و یا تولید کنندگان تلاش کردند که منابع را به سمت استفاده‌های مفید هدایت کنند. امروزه همه کشورها به نوعی بر بازار کنترل دارند و مسیر آزاد و نامحدود منابع به سمت مشتری با مواردی مانند [[تعرفه هاتعرفه‌ها]] و [[یارانه هایارانه‌ها]] حذف می‌شود. [[میلتون فریدمن]] و بسیاری از اقتصاددان‌های خرد دیگر معتقدند که اینگونه دخالت‌ها برای منابع ارسالی مزیت دارد و تولید محصولات ممکن است به اندازه عدم تولید آنها به واسطه این محدودیت‌ها [[ارزش (اقتصاد)|ارزش]] نداشته باشد.

مثال هاییمثال‌هایی از [[شکست‌های بازار]] یا [[عوامل بیرونی]] شامل عوامل بیرونی منفی، [[انحصار فروش]]، عدم تأمین [[کالاهای غیر رقابتی]] (عمومی)، و نابرابرای‌های اجتماعی مانند [[فقر]] شدید می‌باشد. شکست‌های بازار ناشی از عدم دریافت اطلاعات کافی یا مناسب درباره مواردی مانند قیمت‌ها توسط بازار می‌باشد. مثلاً در حال حاضر بازار به هیچ روشی نمی‌تواند هزینه یا ضرر [[آلودگی]] را برای جامعه بفهمد. دلیل اینکه برخی فکر می‌کنند [[دخالت دولت]] به صورت محدود لازم است، همین عوامل می‌باشد. [[میلتون فریدمن]] معتقد است که بسیاری از شکست‌های بازار را می‌توان بدون قوانین دولتی و از طریق افشای [[اطلاعات]] حل نمود. افشای اطلاعات برای [[قانون]] دولت ضروری است، اما نحوه عملکرد کسب و کارها را به طور جدی قانونمند نمی‌کند. در عوض، شفافیت اطلاعات به بازار امکان می‌دهد به رفتار آنها واکنش نشان دهد؛ مشتریان می‌توانند با پول‌های خود به کسب و کارها رأی دهند و اطلاعات بهتری درباره شرکت‌های تولید کننده به دست می‌آید.

در یک اقتصاد بازار، اگر دولت به فولاد بیشتری نیاز داشته باشد، [[مالیات|مالیاتها]] را جمع آوردی کرده و فولاد را به قیمت بازار خریداری می‌کند. در یک اقتصاد با برنامه، دولتی که فولاد بیشتری می خواهد،می‌خواهد، دستور تولید آن را صادر می‌کند و قیمت آن را خود تعیین می نمایدمی‌نماید. اقتصادی که در آن هم [[برنامه ریزی مرکزی]] و هم راهکارهای تولید و توزیع بازار وجود دارد، [[اقتصاد مختلط]] نامیده می‌شود. [[اقتصاد بازار سوسیال]] آلمان یکی از اقتصادهای مختلط با عملکرد خوب است و اقتصاد دانان خرد معتقدند که در مقایسه با اقتصادهای سوسیال تر دیگر مانند [[انگلستان]]، این اقتصاد در مدت زیادی از قرن بیستم قیمت‌های آزاد بیشتری داشت.

مثلاً درباره مسائلی مانند [[تعرفه هایتعرفه‌های]] [[حمایتی]]، [[بانک‌ها مرکزی|کنترل فدرال]] [[نرخ بهره]] و برنامه‌های [[رفاه اجتماعی|رفاهی]] اتفاق نظر وجود دارد.

<blockquote> " آزادی اقتصادی برای آزادی سیاسی یک ضرورت است. اگر مردم بتوانند بدون اجبار یا دستورالعمل مرکزی با هم همکاری کنند، حوزه عمل قدرت سیاسی کاهش می‌یابد.» فریدمن، میلتون و رز فریدمن، [[آزاد برای انتخاب]]: یک نوشتار شخصی، Harcort Brace Janovich، 1980،۱۹۸۰، صفحه 2-3 </blockquote>

مطالعات انجام شده توسط [[موسسه Fraser]] "محافطه کار" حامی بازار آزاد کانادا، [[بنیاد هریتیج]] "محافظه کار" حامی بازار آزاد آمریکا و [[ژورنال وال استریت]] بیان می‌کند که بین آزادی اقتصادی و آزادی‌های سیاسی و مدنی ( تا اندازه‌ای که فردریش فان هایک ادعا می‌کند) یک رابطه وجود دارد. آنها با هایک در این نکته هم عقیده اندعقیده‌اند که کشورهایی که آزادی اقتصادی را محدود می‌کنند، در نهایت آزادی‌های مدنی و سیاسی را محدود می نمایندمی‌نمایند.

در دهه 1980،۱۹۸۰، اغلب اقتصادهای با برنامه دنیا به دلایل مختلف تلاش کردند که خود را به اقتصاد بازار تبدیل کنند و میزان موفقیت آنها متفاوت بود. در [[شوروی سابق]] این فرآیندفرایند [[پرسترویکا]] (بازسازی) نامیده می‌شد، در حالیکه در [[چین]] ایجاد یک " [[اقتصاد بازار سوسیالیست]] "، یک عنصر از [[اصلاح اقتصادی چین]] بود.

این موضوع با نظریه کمونیست که توسط مارکس و انگلس و بعدها توسط لنین، استالین و مائو مطرح شد تناقض دارد. پس از آغاز تجارت با جهان در زمان [[دنگ ژائوپینگ]]، جمهوری خلق چین برخی از آزادترین مناطق اقتصادی جهان را اداره می‌کند؛ از جمله [[هنگ کنگ]] که موسسه هوور و ژورنال وال استریت آن را آزادترین اقتصاد دنیا می‌دانند

[http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=HongKong].

این [[مناطق ویژه اقتصادی]] برای کسب و کارها، صنایع، واردات و صادرات محدودیت‌های کمی گذاشته اندگذاشته‌اند (از جمله حذف عوارض و سیستم قیمت گذاری آزاد). از زمان افتتاح مناطق آزاد تجاری نرخ رشد اقتصادی چین همواره بالای 8%۸٪ بوده و معمولاً مقدار آن در حدود 12%۱۲٪ بوده است. این مناطق ویژه اقتصادی (SEZ) با [[سرمایه داری دولتی]] که در شوروی سابق تجربه شد تفاوت دارد، زیرا مناطق ویژه اقتصادی به سرمایه گذاران اجازه می‌دهند که صنایع و دارایی‌های شخصی خود را از کنترل دولت مرکزی خارج ساخته و گسترش دهند. مناطق ویژه اقتصادی به صورت اقتصاد بازار عمل می‌کنند، در حالیکه سرمایه داری دولتی با رویکرد [[اقتصاد دستوری]] بالا به پایین فعالیت می نمایدمی‌نماید.

طبق China.org، " پس از افتتاح شنزن (shenzhen) و سه شهر ساحلی دیگر در جنوب چین به عنوان مناطق آزاد اقتصادی و ده‌ها منطقه توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی در دهه 1980،۱۹۸۰، کشور در اوایل دهه 1990۱۹۹۰ پانزده شهر بندی از جمله شانگهای گوانگژو، شنزن و تیانجین را به عنوان منطقه آزاد تجاری اعلام کرد."

همچنین اخیراً چین دارایی خصوصی را به عنوان یک حق به رسمیت شناخته و به بنگاه‌های سرمایه گذاریسرمایه‌گذاری اجازه داده در مراکز خرید مناطق ویژه اقتصادی فعالیت کنند.

چند کشور دیگر تحت حاکمیت احزاب کمونیست مانند ویتنام نیز در دهه‌های اخیر اصلاحاتی را در جهت گرایش به بازار انجام داده اندداده‌اند.

نقدهای مختلفی به بازار، به عنوان اصل سازماندهی یک اقتصاد وارد است. برخی از این نقدها بازارها را به طور کامل رد می‌کنند و طرفدار [[اقتصاد با برنامه]] هستند (مانند نقدهای طرفداران [[سوسیالیسم]]) و برخی فقط می خواهندمی‌خواهند که این بازارها تا حدودی قانونمند شوند (در این میان برخی معتقدند که [[حرص]] ذاتاً [[غیر اخلاقی]] است و برخی نقد علمی دارند).

* De Soto، Hernando. راز سرمایه: چرا سرمایه داری در غرب موفق است و در جاهای دیگر شکست می‌خورد، Basic Books، ۲۰۰۰.

* [http://www.freetheworld.com/2004/efw2004complete.pdf Economic Freedom of the World Report، The Frasier Institute]

* فریدمن، میلتون و رز فریدمن. آزاد برای انتخاب: یک نوشتار شخصی، Harcort Brace Janovich، ۱۹۸۰.

* هایک، ف. الف. ، به سمت رعیتی، انتشارات دانشگاه شیکاگو، ۱۹۹۴.

* هایک، ف. الف. ، قانون اساسی آزادی، انتشارات دانشگاه شیکاگو، ۱۹۶۰.

* اسمیت، آدام. بررسی ماهیت و دلایل ثروت ملت ها،ملت‌ها، ۱۷۷۶.

* [[اقتصاد مشارکتی]]

* [[اقتصاد هدیه]]

* [[دمکراسی]]